Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve eylem köklerinden) değişik ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir . Nesneleri karşı...
Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve eylem köklerinden) değişik ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.
Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:
Gel-(-mek,-dim, -miş...)
Baba(-m, -lar, -dan)
Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle ne olursa olsun bir mana ilişkileri olmalıdır:
kafa, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı
sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi
göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük...
Yapım ekleri isim ve eylem köklerine gelmiş olarak yeni adlar ve filler türetirler. bu ekler kökten derhal sonrasında gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonrasında gelir:
bil-gi-ler, bil-dir-di;
göz-le-meliyim, göz-lük-ten...
Bu türemiş kelimelerden de yeniden yeni kelimeler türetilebilir:
bil-gi-li,bil-dir-i
göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük...
Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:
İsim meydana getiren yapım ekleri: İsimden isim meydana getiren ekler ve Fiilden isim meydana getiren ekler
Eylem meydana getiren yapım ekleri: İsimden eylem meydana getiren ekler ve Fiilden eylem meydana getiren ekler 1. İsim Icra eden Yapım Ekleri
İsim ya da eylem kök ve gövdelerinden yeni adlar türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır: a. İSİMDEN İSİN YAPAN EKLER
-lİk
Yer adları yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük...
Alet ve araç adları yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük...
Topluluk adları yapar: gençlik, insanlık, Türklük...
Soyut adlar yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik...
Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan adlar yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık...
Sıfatlara gelmiş olarak vaziyet bildiren adlar yapar: iyilik, güzellik, küçüklük...
Meslek adları yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik...
Bu ekle türetilen ekler ödat olarak da kullanılabilirler. İsimle ödat içinde tür farkı olduğundan bu yönde sual sorulabilir:
kışlıklar, kışlık odun;
günlüğüm, günlük gider;
elbiselikler, elbiselik kumaş;
turşuluklar, turşuluk biber;
kiralıktan, kiralık daireden,
satılıklar, satılık arsalar... -cE
Dil adları yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..
Yer adları yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Kaplıca...
Hayvan ve nebat adları yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça...-cİ
İsim, ödat, zarf türetir:sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, nüktedan, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı...
gazeteci çocuk, nüktedan insan...
akılcı (hareket etmek), Atatürkçü (idame) -lİ
Soyut ve somut adlar ve ödat türetir. Hususi isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.
Kişinin nereli bulunduğunu bildirir: Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli...
Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir: Tuzlu, şekerli, acılı, tozlu...
Soy, devlet bildirir: Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu...
Vaziyet (medenî hâl) bildirir: Sözlü, evli, nişanlı...
Renk bildirir; ikileme kurar: Mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı...
Kişinin haiz olduğu özelliği bildirir: Bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu...
Ötekileri: Gönüllüler, gönüllü (kişiler)...İrili ufaklı, kadınlı erkekli... -sİz
-li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
akıllı X akılsız doğru
bilgili X cahil doğru
nişanlı X nişansız yanlış
köylü X köysüz yanlış
mavili X mavisiz yanlış
İsim, ödat ve zarf türetir: Korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşi olmayan, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, yansız (davranmalı)... -ki
Vakit ve yer bildiren kelimelerden ödat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır.
şimdiki (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden...
Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle beraber kullanılır:Alt taraftaki (sorular), aşağıda bahsettiğim, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)... -tİ
Yansımalardan isim türetir : çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı Başka ekler:
-e: göze (kaynak)...
-Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, egoist, ölümcül...
-Daş: yurttaş, yurttaş, gönüldaş, eş anlamlı, meslektaş...
-gil: Aligil, Yaşargil, ancamgil...
-leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin...
-ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu...
-Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar...
-Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık... b. FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Eylem kök ve gövdelerinden isim türetirler. Mastar ekleri:-mEk
Tüm eylem kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu nedenle bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.
gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak...
Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne adları de türetebilir; bu tür şeyler isim-fiil değildir, direkt isimdirler:
yiyecek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak -mE
-mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de tüm eylem kök ve gövdelerine gelmiş olarak; onlardan eylem adı türetir (isim-fiil yapar):
başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma...
Bu ek de -mEk benzer biçimde kalıcı nesne adları yapar: Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)...
Bu ek niteleme sıfatı da türetir: Karma (sıralama), süzme (yoğurt), yazma (yapıt), saçma (bir düşünce), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)... -İş
Bu da mastar ekidir. Ötekileri benzer biçimde tüm eylem kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne adları yapabilir:
Gülün açılış-ını seyret.
Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
Adam oturuş-undan bellidir.
seziş, biliş, alış, veriş, anlayış...
Kalıcı nesne adları:
Bu görüşü benimsemedim.
Bir buluş yapmış ki sorma
Alış verişe çıkacağız.
Sende asla anlayış yok mu?...
Çıkış ne taraftaydı?
Ödat-fiil ekleri:Ödat-fiil ekleri de mastar ekleri benzer biçimde fiilden isim ve ödat meydana getiren işlek eklerdir: -En:
Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve ödat yapar:
Gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan... -Esİ
Ödat ve isim yapar:
Ölesi-m gelir,
Yok ihtimaller içinde adam, kırılası eller
Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası...-mEz
Olumsuzluk bildirir. -°r'nin olumsuzunu yapar, ama devamlı değildir:
Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez bölgeler...
Yılmaz, korkmaz, çıkmaz...
Ne geçmez zamanmış! -°r
İsim ve ödat yapar:
Tahsilli, yazar kasa, bilir şahıs, gelir gider, keser, güler yüz... -dİk
İsim ve ödat yapar: Tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik aniden, sevin-diğ-imiz... -EcEk
İsim ve ödat yapar: alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek süre, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?... -mİş
İsim ve ödat yapar: Geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş... Başka ekler:
-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, vaziyet, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer adları yapar.
Alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, şekil, giyim, kuşam, ekip, kavram, üretim, bölüm, cevap, uyum, çekim, (bir) yudum (su) ...
-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili türlü nesneleri karşılayan adlar yapar:
Sevgi, saygı, görgü, bilgi, his, örgü, sergi, vergi, övgü, idrak, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski...
-Gİn
Anlama gelişme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; meydana getirilen nesneyi ya da işi karşılar. Ödat, isim ve zarf türetir:
Dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, alim, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, erişkin, tutkun, küskün...
Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı...
-İ
İsim ve ödat türetir:
Yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, garp, seyahat, bölü, koşu, şark, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, berrak, sayı...
Korkunun ecele faydası yok.
Doğuyu, batıyı karıştırdık.
Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
Yurdun garp tarafı soğuyacak.
-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki benzer biçimde failin niteliğini bildirir. Ödat, isim ve zarf yapar:
Kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci...
Eskiden iyi yüzücü imiş.
Okuyucu sayısı günden güne çoğalıyor.
Bu tür durumlar üzücü hareketler.
Satıcı hanımlar dolaşıyorlar.
Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.
-k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan ya da o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan adlar yapar; bu tür şeyler ödat ve zarf olarak da kullanılır:
Açık kapı, çürük diş, karışık işler,
hava soğuk,
açık konuşur,
bölük toplandı...
-kEn
İsim ve ödat yapar:
Çalışkan, üretken, alıngan, atılgan...
-tİ: kızartı, karartı, bağırtı...
-Ek: konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak...
-ç: inanç, luk, usanç...
-ntI: alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı
-e: mısra, süre 2. Eylem Icra eden Yapım Ekleri
Bu ekler isim ve eylem kök ve gövdelerinden eylem gövdeleri türetirler:
göz>göz-le(mek)
bilgi->bilgi-len(mek)-dir(mek)
sev->sev-dir(mek)
bildir->bildir-il(mek)
Eylem meydana getiren ekler, isime ya da fiile getirilişine bakılırsa ikiyte ayrılır: İsimden fil meydana getiren ekler, Fiilden isin meydana getiren ekler a. İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
Bu ekler isim kök ve gövdelerinden eylem gövdeleri türetirler:
isim-len-dir-
ad-lan-dır
iki-le-
durgun-laş-
En fazla kullanılan isimden eylem meydana getiren ekler şunlardır: -lE
Çok kullanışlı bir ektir. Pek çok isimden eylem yapabilir:
Kafa-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-... -El
Çoğu zaman sıfatlardan eylem yapar: Çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-...-l
Bir takım sıfatlardan oluş filleri yapar: Kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-...-E
Fazla işlek değildir: Yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-...-°r
Daha çok renk isimlerinden sonrasında gelir: Kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-... -dE
Yansımalara getirilir: Çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-...-msE
Fazla işlek değildir: Az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-... -sE
Fazla işlek değildir: su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-... -lEş
Bir takım isimlere getirilir: Sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-... -lEn
Bir şeye sonradan haiz olma anlamı katar: Ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-... b. FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Eylem kök ve gövdelerine getirilerek eylem gövdesi türeten eklerdir: -t
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Çoğu zaman ünlüyle biten fiillere gelir:
Yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-... -°r
Çatı ekidir. "-t" ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. çoğu zaman ünsüzle biten fiillere gelir:
Çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-... -Dİr
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
Yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-... -l
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü eylem yapar: At-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-... -n
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
Başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-... -ş
Çatı ekidir; işteş eylem yapar: Döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-... -ElE
Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir: Kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-...
YORUMLAR