yapısalcılık isim 1 . Bilimin her branşında "yapı" dan yola çıkarak sonuçlara yetişme yöntemi, strüktüralizm. 2 . dil bil...
yapısalcılık
isim
1 . Bilimin her branşında "yapı" dan yola çıkarak sonuçlara yetişme yöntemi, strüktüralizm.
2 . dil bilimi Dilin tümüyle bir yapı özelliği gösterdiğini, terimlerin bu ilişkileri belirlediğini ileri devam eden dil bilimi öğretisi.
isim
1 . Bilimin her branşında "yapı" dan yola çıkarak sonuçlara yetişme yöntemi, strüktüralizm.
2 . dil bilimi Dilin tümüyle bir yapı özelliği gösterdiğini, terimlerin bu ilişkileri belirlediğini ileri devam eden dil bilimi öğretisi.
Yapısalcılık
Post modernizm ve post yapısalcılık nedir?
YAPISALCILIK a. Fels. 60'lı yıllarda bir takım insan bilimlerinde ortaya çıkan ve insana ilişkin olayların çözümlenmesinde, tek tek bireylerden çok bütünselliğe, olayların tarihinden ve evriminden çok eşsürem- liliğine ve bu olayların, onları üreten insanla ve insanoğlunun yaratıcılığıyla olan bağıntısından çok, tamamlanmış ve biçimselleştirilebilir yaratılar oluşuna ehemmiyet veren fikir akımı. (Bk. ansikl. böl. Ed. ve Fels.)
—Dilbil. Dili bir yapı, başka bir deyişle, aralarında biçimsel bağıntılar bulunan öğeler bütünü olarak ele almaya dayanan kuramsal yaklaşım. (Eşanl. YAPISAL DİLBİLİM.) [Bk. ansikl. böl.]
—ANSİKL. Dilbil. Genel olarak yapısalcılık, XX. yy.'da, dilbilim alanındaki gelişmelerin kaynağındaki emekleri etkileyen bir nazar açısını, bir tutumu, bir yaklaşımı, bir yöntemi simgeler Hakikaten de, türlü şahıs, akım ya da okullar tarafınca üne kavuşturulmasına rağmen, "yapısalcılık'' terimi, yapı, şu demek oluyor ki öğelerin aralarında sıkı bağıntılar kurduğu dizge, teriminin egemen olduğu dil incelemelerinde ortak bir anlayışı belirtir. Bu durumda sözkonusu olan, özde biçimsel bir araştırma türüdür. Bu araştırma da fakat, soyutlamayı ve düşünselleştirmeyi amaçlayan bir takım kuramsal kararlarla gerçekleştirilir. "Yapı†terimi Genel dilbilim dersleri' nde (Cours de linguistique gânârale) [1961] bulunmamasına rağmen, yapısala yaklaşımın temel kurucu ilkelerini F. de Saussure ortaya atmıştır. Bu ilkelerin başlangıcında, "söz" kavramıyla (bireysel değişimlerin tesirindeki somut etkinlikler bütünü) karşıtlık içinde bulunan "dil" terimi (edilgen şekilde öğrenilen toplumsal ürün) gelir. Bununla birlikte, dil “dizge"si, evriminin (artzaman) bir kısmına (eşzaman) "bir dil durumunu" ortaya çıkarma önlemi alınırsa incelenebilir. Bu şekilde, dizgenin kurucu birimlerinin dökümünü yapma, sınırlandırılma ve düzenlenmelerini yönlendiren kuralları belirleme olanağı doğar. Bu girişim, her birimin, ikili eksen şeklinde gösterilebilen bir bağıntı ağında bulunduğunu korumak için çaba sarfeden temel bir varsayıma dayanır. Bu iki eksen; öğelerin söz zincirinin çizgisel sırasına gör birbirlerine bağlandığı dizimsel eksen ve bu zincirin bir yerinde bulunabilecek öğeler bütününü içeren dizisel eksendir. Bu fark, öğelerin oluşturduğu her bütünün bir seçme sürecinden, şu demek oluyor ki bir takım ardışık seçimden, landığını açıklamaya yarar. Sözkonusu varsayım, tüm yapısalcı çalışmaların temelinde bulunan genel bir yöntembilimin ortaya çıkmasına yol açmıştır: derlenen sözceler üstünde, işlevsel birimlerin saptanmasını amaçlayan içkin bir çözümleme yapılır. Çözümleme, değiştirim işlemlerine (eşdeğerli bağlamlarda ayırıcı karşıtlık içinde bulunan öğelerin değişimi) dayanan kesitleme yöntemleriyle gerçekleşir. Gene de, bu ilkelerin herkesçe benimsenmesi, öğeretinin gelişmesine katkıda bulunan değişik akımların özgünlüğünü engellememiştir. Hakikaten de, bağıntı dizgesinin, dizimsel ve dizisel eksenlere nazaran dinamik yönelimi, bir birimin fakat üst düzeydeki sırayla (ya da sıralarla) kurduğu ilişkiler göz önünde tutulursa saptanabileceği ve de belirgin bir yere yerleştirebileceği görüşünü ihtiva eder. Bu şekilde, değişik çözümleme düzeylerini ortaya çıkarma olanağı doğar: sesbilimsel, bi- çimbilimsel, sözdizimsel düzeylerdir bu tür şeyler Bu düzeyler, ilkece özerk değildir ama, hususi bir özenle ele alınması ihtiyaç duyulan alanları belirtirler. Mesela, Avrupa yapısalcılığı ilk başlarda, bilhassa R. Jakobson ve N. Trubetskoy'un Prag dilbilim çevresindeki çalışmalarıyla, sesbilim ağırlıklı araştırmalara yönelmiştir A. Martinet ve işlevselcik okulu, sesbilimsel düzeyle bi- çimbilimsel düzey arasındaki bağıntılara dikkat çekmiş, dizgedeki tutumluluğun çift eklemliliğe dayandığını vurgulamışlardır; glosematik'in kurucusu L. Hjelmslev, yapısalcılığın kuramsal ilkelerinin derinleştirilmiş bir bireşimini önerdi, bilhassa ifade ve içerik düzlemleri içinde yerdeş- lik bağıntısı bulunmuş olduğu varsayımını savundu. Bu varsayım yapısal anlambilim çalışmalarının temelini oluşturdu. Öte taraftan, amerikan yapısalcılığı, L. Bloomfield ve bilhassa de Z. S. Harris'le, birimlerin ve birim kesitlerinin dağılımlarına (şu demek oluyor ki çevrelerinin toplamına) dayanarak biçimsel sınıflandırmaya yöneldi. Böylelikle de, sözcelerin aşamalı kurucular yapısı şeklinde (dolaysız kuruculann çözümlenmesi) gösterilmesini sağlamış oldu.
Dilbilimde yapısalcılığın en belirgin eleştirileri öğretinin dar ve köktenci bir anlayışına yöneliktir. Mesela, N. Chomsky, üretici yaklaşımın kuramsal ilkelerini tanımlarken, araştırma mevzusunun sonlu bir sözce bütüncesiyle sınırlanmasının ve yapısalcılığın salt sınıflandırma amacının, dilsel edincin yaratıcı boyutunu açıklayamayacağını düşünüyordu. Ama, varılan sonuçların çoğunun, yapı teriminin mühim bir rol oynamayı sürdüğü üretici dilbilgisi modelinin kurulmasında en sağlam temellerden birisi bulunduğunu da kabul ediyordu.
—Ed. Edebiyat, zamana ilişkin bir sanat olduğundan, yapısal betimlemeler, "eyleyen" şemalarını ortaya çıkarmak ve çizgisel yayılma tarzlarını oluşturmak suretiyle ilk olarak dizimsel verilerle, söylemsel çizginin düzenlenişiyle ilgilenir Tabii dillerde olduğu benzer biçimde, sözkonusu yayılım, hem dizimsel çizgide bölünebilen öğelerin açık seçimini, hem de bu dizimdışı sistemi belirleyen dizisel verilerden ayrı düşünülemez. Aslına bakarsak bu, anlatısal ve trajik yaratıcılığı, seçilmiş bir belirlenimcilikten ve bu belirlenimcilikten doğan öğelerin özgür ve yinelemeli kullanımından yararlanarak değerlendirmektedir. Bu aynı zamanda yapıtı, sınırlarını ve iç gelişimini bir eşdeğerlilik/çokdeğerlilik şemasında oluşturmak suretiyle hem düşey hem dikey bir okumayla incelemektir Yapının araştırılması yüzeysel yapı ile derin yapının, görünen seviye ile belirleyici düzenin araştırılmasına dönüşerek iki yönde ilerler ve böylelikle, değişik türlerdeki ortak yapılar, cümlenin genişlemesi olarak ele alınan her türlü edebi üretimi göz önünde tutabilen rahat ifade şemalarına indirgenerek incelenebilir.
—Fels. Tam anlamıyla yapısalcı bir öğreti ortaya koyma uğraşı bilhassa antropolojide, ruhbilim ve iktisatta, hatta marxçılıkta görülür. Yapısalcılık, biçimselleştirilmeye yatkın ilim dallarında mühim bir uygulama alanı bulan yapı terimine dayanır. Lalande, Vocabulaire technique et cri- tique de la philosophie (Teknik ve eleştirel felsefe sözlüğü) adlı yapıtına ek olarak çıkarttığı çalışmasında (1932), yapı (alm. Geştalt, ing. pattern) teriminin, değişik bölümlerin oluşturduğu gelişmiş ve tutarlı tüm anlamında biyolojide ve geştalt* kavramından yararlanan ruhbilimde uygulama alanı bulduğuna dikkati çeker. Buna koşut olarak, yapı terimi, Galois'dan Bourbaki'ye kadar matematikte de mühim bir yer meblağ; matematikte yapı terimi bilhassa işaretlere bağlı olarak, bir şemayla ifade edilebilen x: -x, x:1/x benzer biçimde karşıtlıkları göstermeyi sağlar (Marc Barbut, les Temps modernes dergisi, no. 246,1966). Bu formüllendirme tarzına başka kuramların da eklenmesiyle, aralarında bilhassa Klein grubunun yer almış olduğu cebirsel yapıların aksiyomatiğine ulaşıldı. Yapı teriminin tüm bu değişik şekilleri, Bloomfield ve Jakobson'un dilbilimde yapı teriminin verimliliğini göstermeleriyle insan bilimlerini de etkiledi. Aslına bakarsak 50'li yıllarda Lövi-Strauss'un, sanayileşmemiş toplumlarda akrabalık sistemlerini ele alan çözümlemelerinden çıkan sonuçlar, düşünen varlık (felsefe), toplumsal varlık (toplumbilim ve etnoloji), benzerleriyle haberleşme-iletişim kuran varlık (gösterge ilim) olarak vb., insanoğlunun, somut varlığıyla bundan sonra bir ilim mevzusu haline gelebileceği umudunu yarattı: "insan bilimleri†terimi bir hayal olmaktan bundan sonra çıkacaktı. Yapısalcılık bu umudun yansıması, “yapı†terimi da bu umudu gerçekleştirecek gereç olarak görüldü. Bu şekilde akrabalık atomunun (baba, anne, dayı, ego) çevresinde biçimselleştirilmeye yatkın bir sürü olabilir sistem (katchin, crow, murngin, Trobriand vb.) meydana getirildi; aynı şekilde, mitbirimler, en azından Lövi-Strauss'a nazaran, dönüşüm gruplarıyla bütünleşebildi. Direkt gözlenemese de, "bilincin ve düşüncenin ötesinde nesnel birtemelâ€i bulunan yapı, mantıksal bir düzenlemeyle örtük olanı belirtik kılacak, akılla kavranabilir hale getirilmiş gerçektir. Roland Barthes'ın edebiyatla, Michel Foucault'un "söylemsel oluşumlar" ismini verdiği alanla ilgili emekleri ya da kimi kez yanlış olarak yapısalcı diye nitelenen AKhusser'in emekleri tarn anlamıyla mantıksal-matematiksel bir yapı sistemi meydana getirmez, insani vakaları yapı kavramıyla çözümleme girişimi büyük bölümü kez, insanoğlunun tarihselliğini bir yana bıraktığı ve insani bireyselliğinden kopardığı öne sürülerek eleştirilmiştir.
—Dilbil. Dili bir yapı, başka bir deyişle, aralarında biçimsel bağıntılar bulunan öğeler bütünü olarak ele almaya dayanan kuramsal yaklaşım. (Eşanl. YAPISAL DİLBİLİM.) [Bk. ansikl. böl.]
—ANSİKL. Dilbil. Genel olarak yapısalcılık, XX. yy.'da, dilbilim alanındaki gelişmelerin kaynağındaki emekleri etkileyen bir nazar açısını, bir tutumu, bir yaklaşımı, bir yöntemi simgeler Hakikaten de, türlü şahıs, akım ya da okullar tarafınca üne kavuşturulmasına rağmen, "yapısalcılık'' terimi, yapı, şu demek oluyor ki öğelerin aralarında sıkı bağıntılar kurduğu dizge, teriminin egemen olduğu dil incelemelerinde ortak bir anlayışı belirtir. Bu durumda sözkonusu olan, özde biçimsel bir araştırma türüdür. Bu araştırma da fakat, soyutlamayı ve düşünselleştirmeyi amaçlayan bir takım kuramsal kararlarla gerçekleştirilir. "Yapı†terimi Genel dilbilim dersleri' nde (Cours de linguistique gânârale) [1961] bulunmamasına rağmen, yapısala yaklaşımın temel kurucu ilkelerini F. de Saussure ortaya atmıştır. Bu ilkelerin başlangıcında, "söz" kavramıyla (bireysel değişimlerin tesirindeki somut etkinlikler bütünü) karşıtlık içinde bulunan "dil" terimi (edilgen şekilde öğrenilen toplumsal ürün) gelir. Bununla birlikte, dil “dizge"si, evriminin (artzaman) bir kısmına (eşzaman) "bir dil durumunu" ortaya çıkarma önlemi alınırsa incelenebilir. Bu şekilde, dizgenin kurucu birimlerinin dökümünü yapma, sınırlandırılma ve düzenlenmelerini yönlendiren kuralları belirleme olanağı doğar. Bu girişim, her birimin, ikili eksen şeklinde gösterilebilen bir bağıntı ağında bulunduğunu korumak için çaba sarfeden temel bir varsayıma dayanır. Bu iki eksen; öğelerin söz zincirinin çizgisel sırasına gör birbirlerine bağlandığı dizimsel eksen ve bu zincirin bir yerinde bulunabilecek öğeler bütününü içeren dizisel eksendir. Bu fark, öğelerin oluşturduğu her bütünün bir seçme sürecinden, şu demek oluyor ki bir takım ardışık seçimden, landığını açıklamaya yarar. Sözkonusu varsayım, tüm yapısalcı çalışmaların temelinde bulunan genel bir yöntembilimin ortaya çıkmasına yol açmıştır: derlenen sözceler üstünde, işlevsel birimlerin saptanmasını amaçlayan içkin bir çözümleme yapılır. Çözümleme, değiştirim işlemlerine (eşdeğerli bağlamlarda ayırıcı karşıtlık içinde bulunan öğelerin değişimi) dayanan kesitleme yöntemleriyle gerçekleşir. Gene de, bu ilkelerin herkesçe benimsenmesi, öğeretinin gelişmesine katkıda bulunan değişik akımların özgünlüğünü engellememiştir. Hakikaten de, bağıntı dizgesinin, dizimsel ve dizisel eksenlere nazaran dinamik yönelimi, bir birimin fakat üst düzeydeki sırayla (ya da sıralarla) kurduğu ilişkiler göz önünde tutulursa saptanabileceği ve de belirgin bir yere yerleştirebileceği görüşünü ihtiva eder. Bu şekilde, değişik çözümleme düzeylerini ortaya çıkarma olanağı doğar: sesbilimsel, bi- çimbilimsel, sözdizimsel düzeylerdir bu tür şeyler Bu düzeyler, ilkece özerk değildir ama, hususi bir özenle ele alınması ihtiyaç duyulan alanları belirtirler. Mesela, Avrupa yapısalcılığı ilk başlarda, bilhassa R. Jakobson ve N. Trubetskoy'un Prag dilbilim çevresindeki çalışmalarıyla, sesbilim ağırlıklı araştırmalara yönelmiştir A. Martinet ve işlevselcik okulu, sesbilimsel düzeyle bi- çimbilimsel düzey arasındaki bağıntılara dikkat çekmiş, dizgedeki tutumluluğun çift eklemliliğe dayandığını vurgulamışlardır; glosematik'in kurucusu L. Hjelmslev, yapısalcılığın kuramsal ilkelerinin derinleştirilmiş bir bireşimini önerdi, bilhassa ifade ve içerik düzlemleri içinde yerdeş- lik bağıntısı bulunmuş olduğu varsayımını savundu. Bu varsayım yapısal anlambilim çalışmalarının temelini oluşturdu. Öte taraftan, amerikan yapısalcılığı, L. Bloomfield ve bilhassa de Z. S. Harris'le, birimlerin ve birim kesitlerinin dağılımlarına (şu demek oluyor ki çevrelerinin toplamına) dayanarak biçimsel sınıflandırmaya yöneldi. Böylelikle de, sözcelerin aşamalı kurucular yapısı şeklinde (dolaysız kuruculann çözümlenmesi) gösterilmesini sağlamış oldu.
Dilbilimde yapısalcılığın en belirgin eleştirileri öğretinin dar ve köktenci bir anlayışına yöneliktir. Mesela, N. Chomsky, üretici yaklaşımın kuramsal ilkelerini tanımlarken, araştırma mevzusunun sonlu bir sözce bütüncesiyle sınırlanmasının ve yapısalcılığın salt sınıflandırma amacının, dilsel edincin yaratıcı boyutunu açıklayamayacağını düşünüyordu. Ama, varılan sonuçların çoğunun, yapı teriminin mühim bir rol oynamayı sürdüğü üretici dilbilgisi modelinin kurulmasında en sağlam temellerden birisi bulunduğunu da kabul ediyordu.
—Ed. Edebiyat, zamana ilişkin bir sanat olduğundan, yapısal betimlemeler, "eyleyen" şemalarını ortaya çıkarmak ve çizgisel yayılma tarzlarını oluşturmak suretiyle ilk olarak dizimsel verilerle, söylemsel çizginin düzenlenişiyle ilgilenir Tabii dillerde olduğu benzer biçimde, sözkonusu yayılım, hem dizimsel çizgide bölünebilen öğelerin açık seçimini, hem de bu dizimdışı sistemi belirleyen dizisel verilerden ayrı düşünülemez. Aslına bakarsak bu, anlatısal ve trajik yaratıcılığı, seçilmiş bir belirlenimcilikten ve bu belirlenimcilikten doğan öğelerin özgür ve yinelemeli kullanımından yararlanarak değerlendirmektedir. Bu aynı zamanda yapıtı, sınırlarını ve iç gelişimini bir eşdeğerlilik/çokdeğerlilik şemasında oluşturmak suretiyle hem düşey hem dikey bir okumayla incelemektir Yapının araştırılması yüzeysel yapı ile derin yapının, görünen seviye ile belirleyici düzenin araştırılmasına dönüşerek iki yönde ilerler ve böylelikle, değişik türlerdeki ortak yapılar, cümlenin genişlemesi olarak ele alınan her türlü edebi üretimi göz önünde tutabilen rahat ifade şemalarına indirgenerek incelenebilir.
—Fels. Tam anlamıyla yapısalcı bir öğreti ortaya koyma uğraşı bilhassa antropolojide, ruhbilim ve iktisatta, hatta marxçılıkta görülür. Yapısalcılık, biçimselleştirilmeye yatkın ilim dallarında mühim bir uygulama alanı bulan yapı terimine dayanır. Lalande, Vocabulaire technique et cri- tique de la philosophie (Teknik ve eleştirel felsefe sözlüğü) adlı yapıtına ek olarak çıkarttığı çalışmasında (1932), yapı (alm. Geştalt, ing. pattern) teriminin, değişik bölümlerin oluşturduğu gelişmiş ve tutarlı tüm anlamında biyolojide ve geştalt* kavramından yararlanan ruhbilimde uygulama alanı bulduğuna dikkati çeker. Buna koşut olarak, yapı terimi, Galois'dan Bourbaki'ye kadar matematikte de mühim bir yer meblağ; matematikte yapı terimi bilhassa işaretlere bağlı olarak, bir şemayla ifade edilebilen x: -x, x:1/x benzer biçimde karşıtlıkları göstermeyi sağlar (Marc Barbut, les Temps modernes dergisi, no. 246,1966). Bu formüllendirme tarzına başka kuramların da eklenmesiyle, aralarında bilhassa Klein grubunun yer almış olduğu cebirsel yapıların aksiyomatiğine ulaşıldı. Yapı teriminin tüm bu değişik şekilleri, Bloomfield ve Jakobson'un dilbilimde yapı teriminin verimliliğini göstermeleriyle insan bilimlerini de etkiledi. Aslına bakarsak 50'li yıllarda Lövi-Strauss'un, sanayileşmemiş toplumlarda akrabalık sistemlerini ele alan çözümlemelerinden çıkan sonuçlar, düşünen varlık (felsefe), toplumsal varlık (toplumbilim ve etnoloji), benzerleriyle haberleşme-iletişim kuran varlık (gösterge ilim) olarak vb., insanoğlunun, somut varlığıyla bundan sonra bir ilim mevzusu haline gelebileceği umudunu yarattı: "insan bilimleri†terimi bir hayal olmaktan bundan sonra çıkacaktı. Yapısalcılık bu umudun yansıması, “yapı†terimi da bu umudu gerçekleştirecek gereç olarak görüldü. Bu şekilde akrabalık atomunun (baba, anne, dayı, ego) çevresinde biçimselleştirilmeye yatkın bir sürü olabilir sistem (katchin, crow, murngin, Trobriand vb.) meydana getirildi; aynı şekilde, mitbirimler, en azından Lövi-Strauss'a nazaran, dönüşüm gruplarıyla bütünleşebildi. Direkt gözlenemese de, "bilincin ve düşüncenin ötesinde nesnel birtemelâ€i bulunan yapı, mantıksal bir düzenlemeyle örtük olanı belirtik kılacak, akılla kavranabilir hale getirilmiş gerçektir. Roland Barthes'ın edebiyatla, Michel Foucault'un "söylemsel oluşumlar" ismini verdiği alanla ilgili emekleri ya da kimi kez yanlış olarak yapısalcı diye nitelenen AKhusser'in emekleri tarn anlamıyla mantıksal-matematiksel bir yapı sistemi meydana getirmez, insani vakaları yapı kavramıyla çözümleme girişimi büyük bölümü kez, insanoğlunun tarihselliğini bir yana bıraktığı ve insani bireyselliğinden kopardığı öne sürülerek eleştirilmiştir.
Kaynak: Büyük Larousse
YAPISALCI sıf. Yapısalcılığa ilişkin.
♦ sıf. ve a. Yapısalcılığı benimseyen kimse.
♦ sıf. ve a. Yapısalcılığı benimseyen kimse.
Kaynak: Büyük Larousse
yapısalcılık ingilizcesi
- structuralism
Yapısalcılık
Post modernizm ve post yapısalcılık nedir?
YORUMLAR