YONTMA TAŞ a Tarihöncesi çağın en eski dönemi. (Eşanl. PALEOLİTİK.) sıf. Bu dönemle ilgili. *ANSİKL. "Yontmataşâ€ terimi 1865...
YONTMA TAŞ a Tarihöncesi çağın en eski dönemi. (Eşanl. PALEOLİTİK.)
sıf. Bu dönemle ilgili.
*ANSİKL. "Yontmataşâ€ terimi 1865'te J. Lubbock tarafından, yontma taş aletlerin kullanıldığı dönemi belirtmek için ortaya atıldı. (Cilalı taş aletlerin görüldüğü bunu izleyen döneme Yenitaş denir.) Yontmataş'ın başlangıcı, insanoğlunun etkinliğinin bugün bilinen en eski örneklerine (yaklaşık günümüzden 3 milyon yıl önce) denk düşer. Bunlar, çakıltaşlarının işlenmesiyle (pebble culture; en eskileri günümüzden 1 500 000 yıl öncesine uzanır) ve hayvan kemiklerinin bilinçli olarak kırılmasıyla elde edilmiş ilkel aletlerdir. Güney Afrika'da ve Afrika'nın doğu kesiminde (Etyopya, Kenya) bu tür aletlere bol miktarda rastlanmıştır.
Yontmataş genellikle üç evreye ayrılır (alt ya da eski, orta ve üst); ancak, geçiş dönemlerinin çok uzun olması ve çeşitlilik göstermesinden ötürü bunların sınırları kesinlikle belirlenememiştir.
• Alt Yontmataş. Çakıltaşı aletlerin yavaş yavaş enderleşmesiyle ayırt edilir. Taş yontma yöntemlerinin iyileşmesi, abbeville‘ kültüründe ikiyüzlü aletlerin ve birkaç yalın biçimle sınırlı (çentikli ve dişli kazıyıcılar) yongalı bir taş endüstrisinin gelişmesine olanak verdi. Abbeville kültürü Fransa'da, büyük bir olasılıkla Günz-Mindel buzullararası döneminde, günümüzden yaklaşık 400 000 yıl önce başladı. Abbeville kültürü aletlerinde görülen yavaş gelişim süreci, Mindel buzullaşması sırasında acheul kültürüne vardı; acheul kültürü Riss-Würm buzullararası dönemine, hatta belki de Würm buzullaşmasının ilk evresine kadar gelişmesini sürdürdü. Acheul kültürü ikiyüzlülerin incelmesi ve yonga çıkarılarak gerçekleştirilen aletlerin yaygınlaşmasıyla ayırt edilir: kazıyıcılar çeşitlenir, uçların yanı sıra yankazıyıcı ve kalemlerin ilk örnekleri ortaya çıkar. Acheul kültürünün orta evresinde Levallois taş yontma tekniği büyük ölçüde yaygınlaşır. Acheul kültürüyle aynı dönemde Avrupa' da, yonga çıkartılarak gerçekleştirilen aletlerin bol miktarda görüldüğü, buna karşılık ikiyüzyülerin var olmadığı endüstriler ortaya çıkar: clacton, öncharente, moustieröncesi endüstrileri. Bu sonuncusu Riss buzullaşması sırasında görülen gerçek anlamda bir moustier* endüstrisi sayılabilir.
*Orta Yontmataş. Bu dönem aslında, Riss buzullaşması endüstrilerinin, Würm buzullaşmasının ilk yansında, İ.Ö. 100 000-50 000 arasında gösterdikleri gelişmeden ibarettir. Orta Yontmataş esas olarak moustier endüstrisi ve bu endüstrinin çeşitli yerel türleriyle ayırt edilir; İtalya'da "pontino", Almanya'da altmühl*, Ortadoğu'da yabrud* endüstrileri. Çeşitli adlandırmalara ve çok sayıda evreye karşın tüm bu endüstriler, tip ve teknoloji bakımından türdeş bir bütün oluşturur. üst Yontmataş, Würm buzullaşmasının ikinci ve üçüncü evrelerini ayıran ara dönemde, İ.O. 35 000'e doğru başlar. üst Yontmataş, alt ve orta evrelerden, taş yontma tekniğinin, dilgilerin elde edilmesine olanak verecek biçimde gelişmesiyle ayırt edilir. O döneme kadar ikiyüzlüler, kazıyıcılar, uçlar, bıçaklarla sınırlı olan aletler çeşitlenir: yankazıyıcılar, kalemler, deliciler, işlenmiş dilgiler, değişik ok ve mızrak uçları, ikiyüzlü yapraksı nesneler, mikrolitler görülmeye başlanır. Teknolojik ve üslupsal gelenekler belirgindir. Taş endüstrisinde görülen değişikliklere koşut olarak kemik aletler de gelişir: mızraklar, zımbalar, delikli iğneler zıpkınlar.
*üst Yontmataş. Bu dönem, birbirinden bağımsız iki teknoloji geleneğinin aynı zamanda görülmesiyle belirginleşir: kökeni acheul geleneğine bağlı kimi moustier endüstrilerine bağlanabilecek olan châtel perron ya da eski pörigord evreleri ve La Quina tipi moustier endüstrisiyle bazı benzerlikler gösteren aurignac kültürü. Châtelperron evresinden sonra üst perigord ya da gravette kültürü gelir. Bu kültür Fransa'da, aurignac kültürünün geç evreleriyle, aynı dönemde büyük bir gelişme göterir. İ.Ö. 18 OOO'e doğru, aurignac pörigord süreci Fransa ve ispanyada, kökeni henüz pek iyi bilinmeyen solutrâ endüstrisi ile kesintiye uğrar. Solutrö endüstrisi, Wûrm buzullaşmasının son iki evresini ayıran bol yağışlı bir döneme denk düşer. Soğuğun geri gelmesiyle birlikte, badegoule evresi ya da madeleine kültürünün eski evresi solutrâ endüstrisinin yerini alır. Badegoule evresinin taş endüstrisi tipoloji bakımından aurignac kültürüyle birçok benzerlik gösterir. Bu benzerlikler badegoule evresini, dar anlamda bir madeleine kültüründen (bu kültür tipoloji bakımından pörigord geleneğine daha yakındır) kesinlikle ayırır. Madeleine kültürü tipolojik gelişimini azil evresine dek sürdürür. Azil evresi, bu kültürün İ.Ö. 9000'e doğru ortaya çıkan en son aşaması olarak kabul edilebilir.
Châtelperron evresinin Avrupa'daki karşılıkları çok çeşitlidir: Orta Avrupa'da "szeleta" endüstrisi, İtalya'da "uluzzo†evresi, Rusya'da kostenkiy evresi, Ortadoğu'da emire endüstrisi ve baradost evresi. Gravette kültürü LÛ. 28 000-26 000 arasında, Don vadisine kadar tüm Batı Avrupa'ya yayılır. Aurignac kültürü de Batı ve Orta Avrupa'nın büyük bir bölümünde ilginç bir evre biçiminde ("pavlov'' evresi) görülür. Solutrâ endüstrisinin yayılma alanı büyük bir olasılıkla Fransa ve ispanya ile sınırlıdır. "SalpStriöre" evresi, badegoule evresinin Akdeniz havzasının K.-B.' sındaki karşılığıdır. Madeleine kültürünün Avrupa'daki yerel biçimleri, İngiltere'de cresvvelP evresi, Almanya'da hamburg* kültürü, İtalya ve Güney-doğu Fransa'da romanelli kültürü, Güney Avrupa'da da geç gravette kültürü evreleridir.
Afrika'da üst Yontmataş oldukça geç ortaya çıkar. Kuzeyde, ibermağrib evresi, ancak İ.Ö. 18 OOO'e doğru, uzun bir ater evresinden sonra görülür. Güneyde, “stillbayâ€, "sango" ve "faurmesmith" kültürleri büyük bir olasılıkla Avrupa'daki üst Yontmataş'a denk düşer. Amerika kıtası geç bir tarihte, büyük bir olasılıkla İ.Ö. 18 OOO'e doğru iskân edilmiştir. Sık sık daha erken tarihler öne sürülmekteyse de şimdilik bunlar tartışma konusudur.
*Anadolu'da Yontmataş dönemi insanı mağaralarda, kaya sığınaklarında ya da geçici açık hava yerleşmelerinde yaşıyordu. Bu dönemin buluntuları özellikle Antalya (Karain, Beldibi, Belbaşı, Öküzini), İsparta (Kapalıin), Flatay Samandağ (Mağaracık), İstanbul (Yarımburgaz), Dicle Fırat havzalan (Şanlıurfa [Söğüt tarlası, Biris mezarlığı] Hilvan Akçaviran [Kirli mevkisi], Samsat [Şehremuztepe], Kahramanmaraş [Yağlık ve Direkli mağaraları]), Samsun (Tekkeköy), Gaziantep (Dûlük) yörelerinde yoğunlaşmaktadır. Buralarda, Alt ve Orta Yontmataş dönemlerinin chelles, acheul, micoque, clacton, levallois, moustier, üst Yontmataş döneminin ise aurignac kültürlerine ilişkin zengin buluntulara rastlanmıştır. (TüRKİYE.)
*Yontmataş topluluklannın yaşam biçimleri. Yontmataş toplulukları, büyük bir olasılıkla göçebe ya da yarı göçebe olan avcıtoplayıcılardı. Açık havada ya da sığınaklarda yer alan konutlarda, abbevil- le kültüründen başlayarak bir mekân düzenleme kaygısı görülür. Alt Yontmataş'ta görülmeye başlanan temel konut öğeleri (ocak yerleri, döşeme) Orta Yontmataş boyunca gelişerek (basit yapılar, mezarlar), üst Yontmataş'ta, Kostenkiy ve Pincevent'da ortaya çıkarılan örnekler gibi gerçek birer konut düzeyine erişir. Yontmataş insanının içinde yaşadığı çevreyle olan ilişkilerini ele alan araştırmalar, hammadde değiş tokuşunun ve konutlarda belli bir uzmanlaşmanın varlığını ortaya koymuştur. Bu da toplumsal örgütlenmenin başlamış olduğunu gösterir.
Sanatın ilk izlerine üst Yontmataş'ta rastlanır: resim ve heykelde bu dönemde muazzam bir gelişme görülür. (-> TARİHÖNCESİ.) Geçyontmataş, Yenitaş'ın belirgin özelliği olan yiyecek üretiminin başlamasından önce yaşayan son avcı-toplayıcı topluluklara denk düşer.
* Günümüzde Yontmataş araştırmaları. Bunlarda başlıca iki eğilim görülür: tarihöncesi insanının gelişim evrelerini saptamak ve onun davranışını daha iyi anlamak. Doğa bilimleri, fizik ve kimyadaki gelişmelerin bu araştırmalara büyük katkısı olmuştur. Tarihleme yöntemleri sayesinde insanın ilk etkinlikleri 3 milyon yıl önceye kadar götürülebilmiştir. Bu etkinlikler Afrika'nın doğu kesiminde Olduvai boğazı, Omo vadisi ve Melka Konture'de saptanabilmiştir. Chillacta ortaya çıkarılan buluntular, Fransa'daki ilk Yontmataş iskânını günümüzden yaklaşık 1 800 000 yıl öncesine götürür.
Yerbilim, paleoklimatoloji, paleontoloji ve paleobotanik sayesinde Yontmataş'ta ki doğal çevreler ve tarihöncesi insanını bunlara uyum göstermek için neler yaptığı daha iyi bilinmektedir. Kazj yöntemlerinin gelişmesi ve Pincevent, Etiolles, Verberie'nin bulunması, madeleine kültürü konutlarının ve toplumsal örgütlenmesinin incelenmesine olanak vermiştir.
sıf. Bu dönemle ilgili.
*ANSİKL. "Yontmataşâ€ terimi 1865'te J. Lubbock tarafından, yontma taş aletlerin kullanıldığı dönemi belirtmek için ortaya atıldı. (Cilalı taş aletlerin görüldüğü bunu izleyen döneme Yenitaş denir.) Yontmataş'ın başlangıcı, insanoğlunun etkinliğinin bugün bilinen en eski örneklerine (yaklaşık günümüzden 3 milyon yıl önce) denk düşer. Bunlar, çakıltaşlarının işlenmesiyle (pebble culture; en eskileri günümüzden 1 500 000 yıl öncesine uzanır) ve hayvan kemiklerinin bilinçli olarak kırılmasıyla elde edilmiş ilkel aletlerdir. Güney Afrika'da ve Afrika'nın doğu kesiminde (Etyopya, Kenya) bu tür aletlere bol miktarda rastlanmıştır.
Yontmataş genellikle üç evreye ayrılır (alt ya da eski, orta ve üst); ancak, geçiş dönemlerinin çok uzun olması ve çeşitlilik göstermesinden ötürü bunların sınırları kesinlikle belirlenememiştir.
• Alt Yontmataş. Çakıltaşı aletlerin yavaş yavaş enderleşmesiyle ayırt edilir. Taş yontma yöntemlerinin iyileşmesi, abbeville‘ kültüründe ikiyüzlü aletlerin ve birkaç yalın biçimle sınırlı (çentikli ve dişli kazıyıcılar) yongalı bir taş endüstrisinin gelişmesine olanak verdi. Abbeville kültürü Fransa'da, büyük bir olasılıkla Günz-Mindel buzullararası döneminde, günümüzden yaklaşık 400 000 yıl önce başladı. Abbeville kültürü aletlerinde görülen yavaş gelişim süreci, Mindel buzullaşması sırasında acheul kültürüne vardı; acheul kültürü Riss-Würm buzullararası dönemine, hatta belki de Würm buzullaşmasının ilk evresine kadar gelişmesini sürdürdü. Acheul kültürü ikiyüzlülerin incelmesi ve yonga çıkarılarak gerçekleştirilen aletlerin yaygınlaşmasıyla ayırt edilir: kazıyıcılar çeşitlenir, uçların yanı sıra yankazıyıcı ve kalemlerin ilk örnekleri ortaya çıkar. Acheul kültürünün orta evresinde Levallois taş yontma tekniği büyük ölçüde yaygınlaşır. Acheul kültürüyle aynı dönemde Avrupa' da, yonga çıkartılarak gerçekleştirilen aletlerin bol miktarda görüldüğü, buna karşılık ikiyüzyülerin var olmadığı endüstriler ortaya çıkar: clacton, öncharente, moustieröncesi endüstrileri. Bu sonuncusu Riss buzullaşması sırasında görülen gerçek anlamda bir moustier* endüstrisi sayılabilir.
*Orta Yontmataş. Bu dönem aslında, Riss buzullaşması endüstrilerinin, Würm buzullaşmasının ilk yansında, İ.Ö. 100 000-50 000 arasında gösterdikleri gelişmeden ibarettir. Orta Yontmataş esas olarak moustier endüstrisi ve bu endüstrinin çeşitli yerel türleriyle ayırt edilir; İtalya'da "pontino", Almanya'da altmühl*, Ortadoğu'da yabrud* endüstrileri. Çeşitli adlandırmalara ve çok sayıda evreye karşın tüm bu endüstriler, tip ve teknoloji bakımından türdeş bir bütün oluşturur. üst Yontmataş, Würm buzullaşmasının ikinci ve üçüncü evrelerini ayıran ara dönemde, İ.O. 35 000'e doğru başlar. üst Yontmataş, alt ve orta evrelerden, taş yontma tekniğinin, dilgilerin elde edilmesine olanak verecek biçimde gelişmesiyle ayırt edilir. O döneme kadar ikiyüzlüler, kazıyıcılar, uçlar, bıçaklarla sınırlı olan aletler çeşitlenir: yankazıyıcılar, kalemler, deliciler, işlenmiş dilgiler, değişik ok ve mızrak uçları, ikiyüzlü yapraksı nesneler, mikrolitler görülmeye başlanır. Teknolojik ve üslupsal gelenekler belirgindir. Taş endüstrisinde görülen değişikliklere koşut olarak kemik aletler de gelişir: mızraklar, zımbalar, delikli iğneler zıpkınlar.
*üst Yontmataş. Bu dönem, birbirinden bağımsız iki teknoloji geleneğinin aynı zamanda görülmesiyle belirginleşir: kökeni acheul geleneğine bağlı kimi moustier endüstrilerine bağlanabilecek olan châtel perron ya da eski pörigord evreleri ve La Quina tipi moustier endüstrisiyle bazı benzerlikler gösteren aurignac kültürü. Châtelperron evresinden sonra üst perigord ya da gravette kültürü gelir. Bu kültür Fransa'da, aurignac kültürünün geç evreleriyle, aynı dönemde büyük bir gelişme göterir. İ.Ö. 18 OOO'e doğru, aurignac pörigord süreci Fransa ve ispanyada, kökeni henüz pek iyi bilinmeyen solutrâ endüstrisi ile kesintiye uğrar. Solutrö endüstrisi, Wûrm buzullaşmasının son iki evresini ayıran bol yağışlı bir döneme denk düşer. Soğuğun geri gelmesiyle birlikte, badegoule evresi ya da madeleine kültürünün eski evresi solutrâ endüstrisinin yerini alır. Badegoule evresinin taş endüstrisi tipoloji bakımından aurignac kültürüyle birçok benzerlik gösterir. Bu benzerlikler badegoule evresini, dar anlamda bir madeleine kültüründen (bu kültür tipoloji bakımından pörigord geleneğine daha yakındır) kesinlikle ayırır. Madeleine kültürü tipolojik gelişimini azil evresine dek sürdürür. Azil evresi, bu kültürün İ.Ö. 9000'e doğru ortaya çıkan en son aşaması olarak kabul edilebilir.
Châtelperron evresinin Avrupa'daki karşılıkları çok çeşitlidir: Orta Avrupa'da "szeleta" endüstrisi, İtalya'da "uluzzo†evresi, Rusya'da kostenkiy evresi, Ortadoğu'da emire endüstrisi ve baradost evresi. Gravette kültürü LÛ. 28 000-26 000 arasında, Don vadisine kadar tüm Batı Avrupa'ya yayılır. Aurignac kültürü de Batı ve Orta Avrupa'nın büyük bir bölümünde ilginç bir evre biçiminde ("pavlov'' evresi) görülür. Solutrâ endüstrisinin yayılma alanı büyük bir olasılıkla Fransa ve ispanya ile sınırlıdır. "SalpStriöre" evresi, badegoule evresinin Akdeniz havzasının K.-B.' sındaki karşılığıdır. Madeleine kültürünün Avrupa'daki yerel biçimleri, İngiltere'de cresvvelP evresi, Almanya'da hamburg* kültürü, İtalya ve Güney-doğu Fransa'da romanelli kültürü, Güney Avrupa'da da geç gravette kültürü evreleridir.
Afrika'da üst Yontmataş oldukça geç ortaya çıkar. Kuzeyde, ibermağrib evresi, ancak İ.Ö. 18 OOO'e doğru, uzun bir ater evresinden sonra görülür. Güneyde, “stillbayâ€, "sango" ve "faurmesmith" kültürleri büyük bir olasılıkla Avrupa'daki üst Yontmataş'a denk düşer. Amerika kıtası geç bir tarihte, büyük bir olasılıkla İ.Ö. 18 OOO'e doğru iskân edilmiştir. Sık sık daha erken tarihler öne sürülmekteyse de şimdilik bunlar tartışma konusudur.
*Anadolu'da Yontmataş dönemi insanı mağaralarda, kaya sığınaklarında ya da geçici açık hava yerleşmelerinde yaşıyordu. Bu dönemin buluntuları özellikle Antalya (Karain, Beldibi, Belbaşı, Öküzini), İsparta (Kapalıin), Flatay Samandağ (Mağaracık), İstanbul (Yarımburgaz), Dicle Fırat havzalan (Şanlıurfa [Söğüt tarlası, Biris mezarlığı] Hilvan Akçaviran [Kirli mevkisi], Samsat [Şehremuztepe], Kahramanmaraş [Yağlık ve Direkli mağaraları]), Samsun (Tekkeköy), Gaziantep (Dûlük) yörelerinde yoğunlaşmaktadır. Buralarda, Alt ve Orta Yontmataş dönemlerinin chelles, acheul, micoque, clacton, levallois, moustier, üst Yontmataş döneminin ise aurignac kültürlerine ilişkin zengin buluntulara rastlanmıştır. (TüRKİYE.)
*Yontmataş topluluklannın yaşam biçimleri. Yontmataş toplulukları, büyük bir olasılıkla göçebe ya da yarı göçebe olan avcıtoplayıcılardı. Açık havada ya da sığınaklarda yer alan konutlarda, abbevil- le kültüründen başlayarak bir mekân düzenleme kaygısı görülür. Alt Yontmataş'ta görülmeye başlanan temel konut öğeleri (ocak yerleri, döşeme) Orta Yontmataş boyunca gelişerek (basit yapılar, mezarlar), üst Yontmataş'ta, Kostenkiy ve Pincevent'da ortaya çıkarılan örnekler gibi gerçek birer konut düzeyine erişir. Yontmataş insanının içinde yaşadığı çevreyle olan ilişkilerini ele alan araştırmalar, hammadde değiş tokuşunun ve konutlarda belli bir uzmanlaşmanın varlığını ortaya koymuştur. Bu da toplumsal örgütlenmenin başlamış olduğunu gösterir.
Sanatın ilk izlerine üst Yontmataş'ta rastlanır: resim ve heykelde bu dönemde muazzam bir gelişme görülür. (-> TARİHÖNCESİ.) Geçyontmataş, Yenitaş'ın belirgin özelliği olan yiyecek üretiminin başlamasından önce yaşayan son avcı-toplayıcı topluluklara denk düşer.
* Günümüzde Yontmataş araştırmaları. Bunlarda başlıca iki eğilim görülür: tarihöncesi insanının gelişim evrelerini saptamak ve onun davranışını daha iyi anlamak. Doğa bilimleri, fizik ve kimyadaki gelişmelerin bu araştırmalara büyük katkısı olmuştur. Tarihleme yöntemleri sayesinde insanın ilk etkinlikleri 3 milyon yıl önceye kadar götürülebilmiştir. Bu etkinlikler Afrika'nın doğu kesiminde Olduvai boğazı, Omo vadisi ve Melka Konture'de saptanabilmiştir. Chillacta ortaya çıkarılan buluntular, Fransa'daki ilk Yontmataş iskânını günümüzden yaklaşık 1 800 000 yıl öncesine götürür.
Yerbilim, paleoklimatoloji, paleontoloji ve paleobotanik sayesinde Yontmataş'ta ki doğal çevreler ve tarihöncesi insanını bunlara uyum göstermek için neler yaptığı daha iyi bilinmektedir. Kazj yöntemlerinin gelişmesi ve Pincevent, Etiolles, Verberie'nin bulunması, madeleine kültürü konutlarının ve toplumsal örgütlenmesinin incelenmesine olanak vermiştir.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR