Akarsuların aşındırması sonucu oluşan vadi, kanyon, menderes, kırgıbayır benzer biçimde yüzey şekillerinin listesinin ve kısa açıklamalarını...
Akarsuların aşındırması sonucu oluşan vadi, kanyon, menderes, kırgıbayır benzer biçimde yüzey şekillerinin listesinin ve kısa açıklamalarının olduğu yazımız.
1. Vadiler
Akarsu aşındırması sonucu oluşan şekillerden en yaygın olanları vadilerdir. Vadiler, akarsuların, içinde aktıkları yatağı aşındırmalarıyla ortaya çıkarlar. Vadiler türlü şekillerde olabilir. Bu biçim, akarsu aşındırmasının derine ya da yana doğru yönelmesine nazaran değişiyor. Derinlemesine aşındırmanın fazla olduğu yerlerde vadi dardır ve dik kenarlıdır. Bu şekilde vadilere boğaz vadi ismi verilir. Boğaz vadiler, geçit bölgeleri oldukları için ulaşım bakımından büyük ehemmiyet taşırlar.
Boğaz vadilerden kenar yamaçları basamaklı olanlarına kanyon denir.
Kesiti V şeklinde olan vadilere çentik vadi denir. Yurdumuzdaki vadilerin büyük bölümü bu türdendir.
Yana aşındırmanın fazla olduğu, bu yüzden yamaçların yatık olduğu vadilere yatık yamaçlı vadiler ismi verilir.
2. Menderesler
Akarsu aşındırması sonucu meydana gelen şekillerden birisi de mendereslerdir. Yatak eğimi azalmış olan akarsu, tertipli büklümler yaparak, saga sola dolana dolana, çevrile çevrile akar. akarsuyun yatağındaki bu büklümlere menderes ismi verilir. Başta Ege ovaları olmak suretiyle, ovalarımızdaki bir çok akarsu, menderesler çizerek akar.
Menderes ismi, Büyük Menderes nehrinin kıvrımlı şekillerinden alınarak bir coğrafya terimi olarak kabul edilmiştir.
Mendereslerde suyun hızla çarptığı yamaç aşınır, hızının az olduğu yamaçta ise birikintiler oluşur. Böylelikle akarsu vadisi genişler ve kimi mendereslerde taraçalar meydana gelir.
3. Peribacaları
Akarsularla beraber sel sularının oluşturdukları en tipik şekillerden birisi de peri bacalarıdır. Yamaçlardaki tüfler ve miller içinde yer yer dirençli kayalar bulunabilir. Bu yamaçlar, sağanak yağmurların, yeri süpürürce-sine yalaması sonucu aşınmaya uğrar. Bu aşınma vakası devam ederken dirençli kayaların alt kısmındaki kısımlar aşınmadan kalır. Böylelikle yamaçta sivri kuleler belirir. Üzerlerinde de şapka şeklinde birer kaya parçası bulunan bu acayip şekillere, görünüşlerinden dolayı peri bacaları denilmiştir. Türkiye’de peri bacalarının en gelişmiş, gezinsel bir ehemmiyet kazanmış olduğu bölgeler, Ürgüp, Göreme, Uçhisar ve Ihlara vadisi’dir.
Killi, ulusal, kırıntılı, tortul çökeltiler ile iri bloklar ve lav katmanları içeren volkanik tüf-ler peri bacalarının oluşumuna bilhassa elverişlidir. Bununla birlikte; yamaçların dik, nebat örtüsünün seyrek, yağış şiddetinin fazla olması peribacalarının oluşumunu hızlandırır.
4. Kırgıbayır
Bir vadi yamacının şekillenmesinde, bu vadide akan akarsudan başka, vadi yamaçla-
rından inen sellerin ve sellenme sularının da mühim görevi vardır. Bunların tesiri altında yamaçlar yarılır ve bununla birlikte gittikçe yatıklaşır. Ayrıca, mil ve tüf benzer biçimde maddelerden oluşan alanlarda ve dikçe yamaçlar üstünde, yarı kurak bölgelerde, çok sık sel yarıntılarından oluşmuş karmaşık ve üstünde dolaşılması güç bir takım şekiller de meydana gelebilir. Bunlara kırgıbayır denir.
Türkiye’de İç Anadolu ve Toroslar başta olmak suretiyle bir sürü bölümde kırgıbayır alanlarına rastlanmaktadır.
5. Sekiler (Taraçalar)
Sekiler, akarsuların iki yakasındaki yamaçlarda görülen basamak biçimindeki yerşe-killeridir.
Yatağına alüvyon yığmış bir akarsu, bulunmuş olduğu arazinin yükselmesi sonucu tekrardan canlanırsa yatağını derinleştirmeye başlar, eski vadi tabanı yukarıda bir basamak halinde kalır ki, buna taraça ya da seki ismi verilir.
6. Peneplenler
Akarsuların, yüksek kısımları aşındırarak, çukurları doldurarak yeryüzünü düzleştirmeye çalıştıklarını biliyoruz. Bu etkenlik sonucu arazi zaman içinde hafifçe dalgalı, deniz yüzeyine yakın şekilde alçaltılmış bir hale gelir. Bu duruma gelmiş araziye peneplen ya da yontuk düz denir. Bir yontuk düzün oluşabilmesi için milyonlarca senenin geçmesi gerekir.
Türkiye’nin bulunmuş olduğu arazi, 3. jeolojik devrin sonunda bir yontuk düz haline gelmişken,, 4. dönemin başlangıcında tekrardan terfi etmiştir. Türkiye’nin devasa yükseklikte olmasına rağmen geniş düzlüklere haiz olması bu durumun sonucudur.
7. Dev Kazanı
Akarsuların, çağlayan yaparak döküldükleri yerlerde, aşınma sonucu oluşan çukurluklara dev kazanı denir. Dev kazanları türlü büyüklükte olabilir, içlerinde 15-20 m derinlikte ve metre çapında olanları vardır.
YORUMLAR