EDİMSEL KOŞžULLANMA - SKİNNER Psikolog B.F.Skinner edimsel koşullanma kuramını ortaya koymuştur. Edimsel koşullanma durumundaki bir organizm...
EDİMSEL KOŞžULLANMA - SKİNNER
Psikolog B.F.Skinner edimsel koşullanma kuramını ortaya koymuştur. Edimsel koşullanma durumundaki bir organizma bazı davranışlar ortaya koyar: Dolaşır, koklar, nesnelere bakar, onları iter; fakat klasik koşullanmada olduğu şeklinde belli başlı bir uyandırılmışdavranışgöstermez. Sonunda yapmış olduğu davranışlardan birisi ödüle götürür ya da cezadan kaçınmasını sağlar. Edimsel koşullanma ödüle götürmüş olan ya da cezadan kurtaran bir davranışın yapılmasını öğretmektir.
Bu mevzuda şöyleki bir deney yapılmıştır. Aç bir fare, bir deney kafesi içine bırakılır. Bu sırada raslantı sonucu kafesin içindeki mandala dokunur ve kafesin alt kısmındaki kaba yiyecek düşer. Fare yiyeceği yer ve böylelikle ödüllenmiş olur. Bundan sonrasında yeniden yeniden aynı yere bırakılan fare, daha kısa zamanda mandala dokunur. Ilk başlarda gelişi güzel davranış gösteren fare gelecek deneyde mandala daha acele yaklaşmaya başlar ve en sonunda da direkt doğruya mandala basıp yiyeceği elde eder. Böylelikle öğrenilmiş bir "edim", kısaca davranış oluşur.
Pozitif yönde ve negatif pekiştirme nedir?
Klasik koşullanma deneylerinde, koşullu ve koşulsuz uyarıcıların (mesela, zil sesi, et) birlikte verilmesi söz mevzusu idi. Edimsel koşullanmada, istenen davranışın ortaya çıkma sayısını arttıran her uyarıcıya pekiştirme adıverilir. Pekiştiricileri pozitif ve negatif pekiştiriciler olarak ikiye ayırabiliriz.
Pozitif yönde pekiştiriciler, verildiği vakit davranışın ortaya çıkma olasılığı fazladır. Mesela su, yiyecek, övgü şeklinde.
Negatif pekiştiriciler,ortadan kaldırıldığı, ya da verilmediği vakit davranışın ortaya çıkma olasılığı fazladır. Mesela elektrik şoku, çok fazla gürültü şeklinde.
1. Öğrenmede Ödül ve Ceza
Ödül sözcüğü, pozitif pekiştirici kavramıyla eş anlamlı olarak kullanılır. Fakat ceza terimi negatif pekiştirici terimi ile eş anlamlı olarak kullanılmaz. Ceza, istenilmeyen davranışlara verilir ve bu davranışın ortaya çıkma olasılığınıazaltır. Negatif pekiştirici ise, istenen davranış ortaya çıktığında kullanılmaz. Negatif pekiştirici, istenen davranışın ortaya çıkma olasılığını artırır.
Skinner'e nazaran davranışlar, hem pozitif hem de negatif pekiştiriciler ile belirgin bir biçime sokulabilir. Skinner, buna "biçimlendirme" diyor. Bir edim ne kadar acele ödüllendirilirse o denli sağlam olarak benimsenmektedir.
Başarı ile ödül arasındaki süre uzarsa ne olur?
Başarıile ödül arasındaki süre uzarsa buna "ödülün gecikmesi" denir. Aradan ne kadar çok vakit geçerse koşullanmanın tesiri de o denli azalır.
Pekiştiricilerin miktarıda önemlidir. Ödül ne kadar büyükse, başarıo kadar yüksek olmaktadır.
Şžimdi de ödüllendirme şekilleri üstünde duralım. Ödüllendirmenin dört şekli vardır.
1.1. Belirgin Aralıklı Ödüllendirmeler
Söz konusu ödüllendirmelerde, ödüllendirilen başarılıdavranışlar içinde, belirgin vakit aralıklarının bulunması gerekir. Mesela, her gün bir kere ödüllendirme şeklinde.
1.2. Belirgin Oranlarda Ödüllendirmeler
Burada belirgin vakit aralığı yerine, belirgin oranlarda ödül verilir. Mesela, her davranıştan sonrasında ödül verme şeklinde.
1.3. Değişik Aralıklı Ödüllendirmeler
Başarıya ulaşmış davranışların ödüllenmesi için belli başlı zamanlar yerine değişik zamanlar seçilir. Mesela, 10 dakika sonrasında, 5 dakika sonrasında, 3 dakika sonrasında, ödül verme şeklinde.
1.4. Değişik Oranlı Ödüllendirmeler
Kimi zaman 3, kimi zaman 5, kimi zaman de 7 hedefinize ödül verilir. Ödül sonrasında çabalama açısından bir duraklama söz mevzusu değildir. Çünkü şahıs, ödülün ne vakit verileceğini kestiremez ve emek vermeye devam eder.
Ceza, davranışı değiştirmede hakkaten etkin bir yol mudur?
Ceza son aşama dikkatli kullanılmalıdır. Cezanın sakıncaları vardır. Cezanın tesiri evvelde kestirilemez. Bunun yanı sıra ödüllendirmenin tesirini evvelde kestirmek güç değildir. Ödüllendirme "yaptığını yeniden et" anlamına gelir. Ceza ise "Yaptığını tekrar yapma!" anlamına gelir. Ama kişinin neyi yapması gerektiği mevzusuna bir açıklık getirmez.
İstenilen davranışın ne olduğu mevzusunda bir fikri olmayan kişi, cezanın getirmiş olduğu karışıklıkla kısa süre önce yaptığından daha fena bir davranışa yönelebilir. Bir ikinci sakıncasıda; ortaya çıkardığı yan etkilerinden oluşur. Cezalanan kişi, cezalandıranı ya da cezalandığı ortamı sevmemeye başlar ve bu kişiden ve ortamdan uzak durur. Başka bir sakınca da ceza kişinin gururunu son aşama incitebilir. Bunun sonucu bireyden karşıt tepkiler gelebilir.
Cezalandırmanın sakıncalarını gözönünde bulundurarak etkin öğrenme durumları yaratılabilir. Bunlardan biride birkaçı alt tarafta sıralanmıştır.
â– Cezalandırılan davranışın yanında, yapılması istenen davranışın ne olduğu anlatılmalı
ve istenen davranış meydana vardığında bu ödüllendirilmelidir,
â– Ceza verilmeden ilkin kişinin uyarılması gerekir,
â– Bir davranış cezalandırıldığında bunun sebebi bireye açık seçik anlatılmalıdır,
â– Ceza, istenmeyen davranış her ortaya çıkışında tutarlı bir şekilde uygulanmalıdır.
Öğrenme, kişinin kendi yaşantıları vasıtasıyla davranışlarında farklılık oluşturma sürecidir. Başka bir deyişle, öğrenme, deneyimlerden doğan sonuçların davranışlara yansıyarak meydana getirmiş olduğu kalıcı değişmelerdir.
Öğrenme ile ilgili kavramların neredeyse hepsinde uyarıcı - tepki arasındaki bağlantıdan söz edilir.
Öğrenme mevzusunda Pavlov, Watson, Skinner türlü denemeler yapmışlardır. Bu denemelerin tümü, öğrenmenin meydana gelişi ile ilgilidir.
Özet
Pavlov klasik koşullanma deneyi yapmış oldu, klasik koşullanma koşullu ve koşulsuz etkilerin bileşimidir. Watson, insan davranışlarını etkileyen en mühim etmenin çevre bulunduğunu altını çizdi. Skinner ödüle götürmüş olan ve cezadan kaçınan davranışları inceledi.
YORUMLAR