KOSMOS VE İÇERİĞİ Evren (Kozmos), tüm varlıkları ve olayları içeren bir sistemdir. Kelimenin kökü dikkate alındığında bu “dirlik...
KOSMOS VE İÇERİĞİ
Evren (Kozmos), tüm varlıkları ve olayları içeren bir sistemdir. Kelimenin kökü dikkate alındığında bu “dirlik ve düzen içinde bir evren†anlamına gelen Yunanca bir sözcüktür. Kozmoloji (evren bilim) açısından ise bu terim bizim gözlemlediğimiz evren olarak düşünülür. Bu nedenle bizden önceki ve sonraki evrenlerin varlığı da söz konusudur.
1-Galaksiler
2-Elektromanyetik radyasyon
3-Nötralveiyonize hidrojen
4-Toz parçacıkları
5-Galaksilerden gelen ışıklar
6-Süpernova ve Galaktik patlamalardan oluşan kozmik ışınlar
7-Kütlesi olmayan nötronlar
8-Gravitik dalgalar.
Sadece bizim galaksimizde 400 milyar yıldız (güneş) bulunduğu tahmin edilmektedir. Bizim galaksimiz gibi içinde yıldızları ve gezegenleri barındıran ise milyarlarca galaksi var. Evreni dolduran bütün cisimler üç esas gücün etkisiyle bir arada bulunuyor:
1-Nükleer Güç: Atomik çekirdeğin nötron ve protonlarını bağlar.
2-Elektromanyetik Güç: atomları oluşturmak üzere elektronları çekirdeğe bağlar.
3-Gravitik Güç: Uzaydaki cisimleri belirli yörüngelerde tutar.
Galaksi; gazlar, yıldızlar, tozlar ve gezegenler içeren en büyük madde topluluğudur. Galaksiler ilk başta yoğun birer gaz bulutu olarak ortaya çıkmışlar ve daha sonra bu gazdan, yoğunlaşma yoluyla yıldızlar meydana gelmiştir. Galaksi, bu oluşum sırasında döner ve milyonlarca yıl sonra sarmal bir biçim alır. Bu sarmalda kabaca küre şeklinde bir çekirdek ve çevresinde yassımsı bir disk vardır; yörüngesinde de yoğun yıldız kümeleri döner durur. Çekirdek bölümünde pek az gaz ve toz vardır, büyük bir bölümü daha yaşlı yıldızlardan oluşur. Sarmal kollarda büyük miktarda gaz ve toz ile yeni oluşmuş yıldızlar bulunur.
Aradan milyonlarca yıl daha geçtikten sonra sarmal kollar içeren elips şeklinde galaksiler meydana gelir. Bir galaksinin en sonunda alacağı biçim küre biçimidir; daha sonra muhtemelen Kara Delik haline gelecektir.
Bizim Galaksimiz “Samanyolu Galaksisiâ€
Bir galaksimiz olduğu düşüncesi 1920'lere kadar akla gelmemişti. Bugün ise galaksimizin yüz milyarlarca benzeri olduğunu biliyoruz. Evrendeki sayısız galaksiden biri olan Samanyolu Galaksisi, en az 400 milyar yıldız topluluğundan oluşur. Bir uçtan diğer uca şimdilik 100,000 ışık yılı boyunca uzandığı tahmin edilmektedir, muhtemelen bu çok daha da fazladır ve 1000 ışık yılından daha fazla genişliktedir. Ayrıca yıldızlar arasında çok büyük miktarlarda gaz ve toz bulutları ve belki de bilinmeyen milyarlarca gezegen ile onların uyduları bulunmaktadır. Bizimkine en yakın olan dış galaksi ise Andromeda Galaksisidir.
Güneşimiz, Samanyolu'nun merkezden 30,000 ışık yılı uzaklığındaki kenarında, galaksinin sarmal bir kolunda yer almaktadır.
Kaynak:sirius
Kozmos Çiçeği Yetiştiriciliği
Kozmos Labirent - Kale
Kozmos - Boşver (Single + Video)
Evren veya kâinat, sonsuz uzamda bulunan tüm ve biçimlerini içeren bütünün adıdır. Yani "evren" , konu edindiği şeylerin tümüdür.Galaksilerin birleşimiyle oluşan her şeydir. İçinde "her şey" olan bu dev çorba, sonsuzluk veya hiçlik olarak tanımlanabilecek içinde yer alır. Daha doğrusu, uzaya fon olan siyah hiçliğin içindeki her şeydir evren. Dolayısıyla aslında sonsuz uzayın-hiçliğin içinde de değildir. Zira "hiçliğin" içi olmaz. Fakat olmayan şeylere de (sıfır gibi) onlardan bahsedebilmek ve düşüncelerimizde kullanabilmek için bir isim vermek zorunda olduğumuzdan evreni çevreleyen bu "hiçliğe" uzay-uzam gibi isimler vermişizdir...Bilinenlere göre evren bir gaz topunun sıkışıp patlamasıyla oluşmuştur.Uzun yıllar boyunca gazlar evrende bir dolaşım içindeydi.Bu gazlar birleşerek galaksileri(gök adaları)oluşturdu.Bazı gökadalarda birleşti.Galaksiler içinde Güneş Sistemi,Gezegenler,Asteroidler ve gök taşları bulunan büyük gaz boşluklarıdır.Bir galaksiden diğerine 57.000 yılda ulaşılmaktadır.Keşfedebildiğimiz evrende 400 milyardan fazla galaksi ve 10.1018 güneş olduğu tahmin edilmektedir.
Bakış açısına göre evren, aslında "tek" şeydir. Zira bilinen en büyük bütündür. Fakat sadece "evren" kavramını kullanarak düşünüp konuşamayacağımız için onu farklı ve daha küçük parçalara ayırır ve sınıflandırırız. Böylece "dil" ortaya çıkar. Dili kullanan insanlar bir süre sonra kavramların aslında gerçekliklerinin olmadığını sadece fonksiyonları olduğunu unutur ve kendi yarattıkları kavramların mutlaka bir gerçekliğe işaret ettiğine inanmaya başlar. Evren oluşmuş ve/veya oluşturulmuş sistemler bütünüdür.
Bakış açısına göre evren, aslında "tek" şeydir. Zira bilinen en büyük bütündür. Fakat sadece "evren" kavramını kullanarak düşünüp konuşamayacağımız için onu farklı ve daha küçük parçalara ayırır ve sınıflandırırız. Böylece "dil" ortaya çıkar. Dili kullanan insanlar bir süre sonra kavramların aslında gerçekliklerinin olmadığını sadece fonksiyonları olduğunu unutur ve kendi yarattıkları kavramların mutlaka bir gerçekliğe işaret ettiğine inanmaya başlar. Evren oluşmuş ve/veya oluşturulmuş sistemler bütünüdür.
Evren
Bütün gökcisimleri, yıldızlar, gökÂadalar, bulutsular, gezegenler, uydular, yıl-dızlararası madde, üzerinde yaşadığımız DünÂya, insanlar, kısacası var olan her şey evreni oluşturur. Bildiğimiz ve henüz bilmediğimiz bütün madde, enerji ve ışıma biçimleri uçsuz bucaksız evrenin içindedir. Evrenin büyüklüÂğü ve yapısı nedir, evren nasıl ve ne zaman oluşmuştur, ne zamana kadar var olacaktır, bir gün sonu gelecekse nasıl gelecektir gibi sorular yüzyıllardır astronomların aklını kurÂcalamıştır. Evrenin fiziksel varlığına ilişkin bu soruların yanı sıra düşünürler de evrenin neden var olduğunu ve insanın evrendeki yerini sorgularlar. Hemen hemen bütün uyÂgarlıklarda evrenin yaratılışına ilişkin çeşitli efsane ve mitler vardır.
Eskiden evren kavramı, Arapça'dan dilimiÂze geçmiş olan ve "yaratılmış şeylerin tümü, bütün varlıklar" anlamına gelen kâinat sözcüÂğüyle karşılanırdı. "Yaratılmış her şeyi içeren düzenli bütün" anlamında Eski Yunanca köÂkenli bir sözcük olan kozmos terimi de birçok batı dilinde ve Türkçe'de gene evrenle eşanÂlamlı olarak kullanılır. Evrene ilişkin anlaÂmındaki kozmik, SSCB'de astronot anlamınÂda kullanılan kozmonot ve fiziksel evreni bir bütün olarak inceleyen bilim dalının (evrenbiÂlim) adı olan kozmoloji terimleri hep bu kökenden türetilmiştir. Araştırmalarının teÂmeli fizik ve astronomi olgularına dayanan kozmoloji ya da evrenbilim bu bilimlerle çok yakın bir ilişki içindedir . Kozmologlar, evrende gözledikleri olÂguları açıklayabilecek "evren modelleri" kuÂrarlar. Ama Eski Yunan'dan başlayarak ortaÂya atılan bütün evren modelleri sonradan gözlenen yeni olgularla çeliştiği için yüzyıllar boyunca birçok kez değişikliğe uğramış ve benimsenen yeni görüşlerin çoğu ancak 20. yüzyılda biçimlenmiştir.
Evren Konusundaki Görüşlerin Değişmesi
Eskiçağlarda, birkaçı dışında bütün astronom ve düşünürler Dünya'nın evrenin merkezi olduğuna, Güneş, Ay ve yıldızların Dünya' nin çevresinde döndüğüne inanırlardı. Bu evren görüşüne göre, yıldızlar kristal bir kürenin içine çakılmış gibi durağandı. Buna karşılık Güneş, Ay ve beş "gezgin yıldız" (o zamanlar bilinen beş gezegen) bu durağan yıldızların önünde hareket halindeydi. Bütün gökcisimleri, sanki bir makineyle çalıştırılı-yormuşçasına, değişmez bir düzen içinde DünÂya'nın çevresinde dolanırdı. Eski astronomÂlar gezegenlerin bu hareketini, Güneş'in ve yıldızların günlük dolanımını açıklayabilmek için karmaşık evren modelleri geliştirdiler.
Bu eski astronomlar içinde etkisi en uzun süreli olan İskenderiyeli Batlamyus'tur (Klau-dios Ptolemaios). İS 2. yüzyılda yaşayan bu ünlü bilgin, bugün Almagest adıyla bilinen büyük yapıtında gökcisimlerinin karmaşık haÂreketini açıklayan evren kuramını ortaya attı ve Dünya'yı evrenin merkezi olarak kabul eden bu kuram 1.400 yıl boyunca hiç tartışmaÂsız benimsendi. Uzayın uçsuz bucaksız ve karanlık boşluğunda, Güneş'e benzer yıldızÂlardan oluşmuş bir gökadanın ortasında yüzen günmerkezli Güneş Sistemi düşüncesinin yerÂleşmeye başlaması ancak 16., 17. ve 18. yüzyıllara rastlar. Mikolaj Kopernik, Galileo Galilei ve Johannes Kepler gibi büyük bilginÂler, Dünya'nın ve öbür gezegenlerin Güneş'in çevresindeki yörüngelerde dolandığını kanıtÂladılar. Sir Isaac Nevvton, bu gezegenleri yörüngede tutan evrensel çekim (kütleçekim) kuvvetinin varlığını açıkladı. 18. yüzyılın sonÂlarında Sir William Herschel ve onu izleyenler de bütün Güneş Sistemi'ni içeren Samanyolu Gökadası'nı incelediler; bulutsu denen soluk ışıklı gaz ve toz bulutlarını araştırarak bunlarÂdan çoğunun gerçekte Samanyolu'nun ötesinÂdeki başka gökadalar olduğunu saptadılar.
1912'de, Sefeitler adıyla bilinen değişen yıldızların mutlak parlaklıklarının devirleriyle bağlantılı olarak değiştiğinin bulunması, bu yıldızların ve çevrelerindeki öbür gökcisimleÂrinin uzaklıklarını belirleme olanağı verdi. 1914'te Samanyolu Gökadası'nın haritasını çıkarmaya koyulan ABD'li astronom Harlow Shapley, Güneş Sistemi'nin bu gökadanın merkezinden yaklaşık 30.000 ışık yılı uzakta olduğu sonucuna vardı. Günümüzde SamanÂyolu Gökadası'nın 100.000 ışık yılı çapında, ortası şişkince yassı bir disk biçiminde olduğu biliniyor. Diskin ortası, daha yaşlı yıldızlarÂdan oluşan ve hem altta, hem üstte kabarıklık yapan bir haleyle çevrilidir; diskin kenarlarınÂda da toz ve gaz bulutlan ile genç yıldızların oluşturduğu sarmal kollar uzanır
Çağdaş Evren Modelleri
Gökadalar uzayda belirli bir düzene göre dağılmış değildir. Tıpkı Samanyolu Gökadası gibi öbür gökadaların çoğu da kümeler halinÂde bulunur ve bu kümeler uzayda birbirine göre yer değiştirir. 1929'da ABD'li astronom Edwin Hubble (1889-1953), uzayın derinlikleÂrindeki gökadaların Güneş Sistemi'nden ve birbirlerinden giderek uzaklaştıklarını saptaÂdı. Hubble'ın bulgularına göre, uzaklaşma hızları bulundukları uzaklıkla doğru orantılıyÂdı; başka bir deyişle, bir gökada bizden ne kadar uzaktaysa kaçış hızı da o kadar fazÂlaydı.
Gökadalann gerilemesi denen bu olay ancak evrenin her yöne doğru genişlediğini kabul etmekle açıklanabilir. Evrenin genişlediği saÂvını, o tarihten yedi yıl önce Rus matematikçi Aleksandr Friedmann, Albert Einstein'ın geÂnel görelilik kuramına dayanarak ortaya atÂmıştı . Hubble'ın bulÂguları genişleyen evren kuramını destekleyen ilk veriler oldu.
Gene 20. yüzyılda, evrenin oluşumunu ve ne gibi değişiklikler geçirdiğini açıklamak üzere iki kuram geliştirildi. Bunlardan "duraÂğan hal" kuramına göre, evren geçmişte ve gelecekte, her an ve her noktasında hep aynı görünümdedir. Evren genişledikçe, aradaki boşlukları doldurmak üzere sürekli yeni madÂdeler oluşur. "Büyük patlama" adıyla bilinen öbür kurama göre ise, evren başlangıçta son derece yoğun, olağanüstü sıcak ve iyice sıkışÂmış tek bir kütle halindeydi. Bu kütle bir anda patlayarak çevreye saçıldı ve savrulan parçaÂlar soğudukça kütleçekim etkisiyle bir araya gelerek ilk yıldızları ve gökadaları oluşturdu. Büyük patlama kuramına göre evrenin yaşı 10 milyar ile 20 milyar yıl arasındadır. (DünÂya'nın yaşı yaklaşık 4,6 milyar yıldır.) Büyük patlama kuramı bugün kozmoloji bilginlerinÂce doğru olarak kabul edilir; çünkü evrenin geçmişte bugünkünden çok daha sıcak ve yoğun olduğu bilinen bir gerçektir.
Evrenin derinliklerinden gelen ışığın Dünya'ya ulaşması çok uzun zaman aldığı için, evrendeki hiçbir şeyi o andaki durumu ve konumuyla göremeyiz; gördüğümüz her şey geçmişten kalma görüntülerdir. Örneğin Dünya'ya 5 ışık yılı uzaklıktaki bir yıldızı telesÂkopla izlediğimiz anda, o yıldızın beş yıl önceki görüntüsü bize daha yeni ulaşıyordur. Samanyolu'nun çok ötesindeki en uzak gökÂadaları ise ancak büyük patlamanın olduğu ve evrenin biçimlenmeye başladığı andaki duÂrumlarıyla görebiliriz. Astronomlar, uzaklaÂşan gökadaların kaçış hızını ve bulundukları yeri hesaplayarak evrenin yaşını tahmin edeÂbiliyorlar. Ama evrenin başlangıcından önce herhangi bir madde olup olmadığını bilemiÂyoruz.
Madde ve Enerji
Evren ne kadar karmaşık gözükse de aslında yalnızca iki temel öğeden oluşur: Madde ve enerji . Moleküllerden, atomlardan ya da başka parçacıklardan oluÂşan her şey maddedir; vücudumuz, üzerinde yaşadığımız gezegen, uzayda gördüğümüz büÂtün öbür gezegenler, yıldızlar, gökadalar ve bulutsular hepsi birer maddedir. Enerji ise maddede saklı olan ve maddenin hareket, iş ya da eylem yapmasını sağlayan güçtür. ÖrneÂğin bir maddenin yer değiştirmesi ya da başka bir madde parçasını kendine doğru çekmesi için enerji gerekir. Kütleçekim kuvveti bile bir enerji biçimi olarak düşünülebilir. Albert Einstein madde ile enerjinin birbirine dönüÂşebileceğini ve çok küçük bir madde parçasınÂdan olağanüstü bir enerji açığa çıkabileceğini buldu. Nükleer tepkimelerin temeli bu dönüÂşümdür. Madde de bir enerji biçimi olarak kabul edilebilir. EnerjiÂnin korunumu ilkesi gereğince, kapalı bir sistemdeki, örneğin evrendeki toplam enerji miktarı hiçbir zaman değişmez.
Evrendeki enerjinin büyük bölümü elek-tromagnetik ışınım biçimindedir. Yıldızların en iç bölümlerindeki termonükleÂer kaynaşma tepkimeleri sonucunda, bu gökÂcisimlerinin parlaklığının kaynağı olan ısı ve ışık açığa çıkar. Yıldızlar ayrıca kızılötesi (enfraruj) ve morötesi (ültraviyole) ışınlar ile radyo dalgaları da yayar. Özellikle radyo dalgalan astronomlar açısından son derece önemlidir; çünkü bu dalgalar öbür elektro-magnetik ışınımların çoğunu soğurarak Dünya'ya ulaşmasını önleyen yıldızlararası toz buÂlutlarının içinden de hiç engellenmeden geçeÂbilir. Bu nedenle, yoğun toz bulutlarıyla kaplı olduğu için optik teleskoplarla gözlemlene-meyen uzay bölgelerine, örneğin Samanyolu' nun orta bölümlerine ilişkin bilgileri radyo dalgalarına ve radyo astronomiye borçluyuz. Uzayda yıldızlardan başka radyo dalga kayÂnakları da vardır. Örneğin bazı bulutsuları oluşturan iyonlaşmış gaz bulutları; yıldızlarÂarası uzayın her yerinde varlığına rastlanan ve ortalama 21 cm dalga boyunda elektromagne-tik dalgalar yayan iyonlaşmamış (yüksüz) hidrojen bulutları; evrenin en uzak kıyılarınÂda yer alan ve büyüklüğü bir güneş sistemi-ninkine, enerjisi de bir gökadanınkine denk olan ilginç kuvazarlar da radyo dalgaları yaÂyar .
Evrende varlığı saptanabilen elektromag-netik dalgalardan biri de X ışınlarıdır . Roketler ve yapma uydularla dış uzaya gönderilen araçlar kanalıyla çeşitli X ışını ları saptanmıştır. Bunlar arasında Yengeç bulutsusu ve Koltuk A gibi süpernova kalıntıları ya da Kuğu X-l ve Akrep X-l gibi garip cisimler bulunur. Kuğu'dan yayılan bu elektromagnetik enerjinin bir kara delikle bağlantılı olabileceği sanılıyor. Ayrıca, gözlemlenebilen herhangi bir gökcismiyle bağlantısı olup olmadığı, nereden landığı ve yapısının ne olduğu henüz anlaşılamayan başka X ışını ları da vardır.
Astronomlar bunların dışında, sanki bir resmin fonu gibi bütün evreni kaplayan zayıf bir elektromagnetik ışımanın varlığını saptaÂmışlardır. Bu fon ışımasının birkaç nedeni olduğu sanılıyor. Belki de bu ışımanın bir bölümü, evrenin başlangıcında açığa çıkan olaÂğanüstü boyutlardaki enerjinin Dünya'ya yeni ulaşan dalgaları ya da başka bir deyişle büyük patlamanın "yankısı"dır. Geri kalan bölümün de büyük ölçüde yıldızlararası ve gökadalar-arası uzaydan geçen kozmik ışınlardan Âlandığı düşünülüyor. Kozmik ışınlar ya da evren ışınları, çok büyük bir hızla yıldızlardan dışarı savrulan, genellikle protonlardan oluşÂmuş çok küçük parçacıklardır. Dünya'ya her gün pek çok sayıda kozmik ışın parçacığı çarpar; bunların varlığı atmosferde yarattıkla-n etkilerle ya da duyarlı ölçü aletleri yardımıyÂla saptanabilir. Örneğin bir Geiger sayacınÂdan geçen her parçacık aygıtın içindeki gazla etkileşime girerek hızlı bir elektrik akımı darbesi oluşturduğu için, aygıttan geçen kozÂmik ışın parçacıklan tek tek sayılabilir. SamanÂyolu'ndaki ve öbür gökadalardaki süperno-valardan fırlayarak yağmur gibi uzaya boşalan kozmik ışın parçacıkları boşlukta akarken bir magnetik alanla karşılaşırlarsa enerjileri iyice artar ve hızları ışık hızına yaklaşır. Böylece "senkrotron ışıması" denen bir enerji yayılımı başlar. Bu ışımanın dalga boyu radyo dalgalaÂrı ile X ışınlarının dalga boylan arasındadır.
Evrenin Sonu
Bugün bilinen fizik yasalarından çıkan sonuca göre evrendeki hareket hiçbir zaman durmaÂyacaktır. Ya bütün yıldızların enerji Âları tükenip hepsi birer kara deliğe dönüşün-ceye kadar evren genişlemesini sürdürecek ya da genişleyebileceği enginliğin sınırına vardıÂğında kütleçekim kuvvetinin etkisiyle daralarak, bütün madde ve enerji başlangıçtaki gibi yoğun ve sıkışık tek bir kütleye dönüşünceye kadar büzülecektir. O andan sonra belki bir büyük patlama daha olacak ve evren yeniden genişlemeye başlayacaktır. Belki de evren bugüne kadar birçok kez büyük patlama evresinden geçmiştir.
Öbür Güneş Sistemleri
Yaşadığımız Güneş Sistemi'ne benzeyen başÂka gezegen sistemlerinin olup olmadığı sorusu bütün insanların aklını kurcalamıştır. Eskiden gezegen sistemlerinin evrende pek ender olÂduğuna inanılırdı. Oysa çağdaş kozmoloji bilginlerinin çoğu bu görüşte değildir. Barnard Yıldızı adıyla bilinen ve Dünya'ya olÂdukça yakın olan bir yıldızın hareketindeki beklenmedik sapmaların, Jüpiter'den daha büyük, dev bir gezegenin varlığıyla açıklanaÂbileceği düşünülüyor. Kızılötesi ışınların inceÂlenmesi de bazı yıldızların çevresinde garip "taneler"in dolandığını göstermiştir. Bunlar henüz oluşma aşamasındaki küçük birer gezeÂgen ya da gezegen sistemi olabilir. Hatta bazı uzmanlar evrende, kendi uygarlıklarını kurÂmuş akıllı canlıların yaşadığı başka gezegenler de olabileceğini düşünüyorlar .
MsxLabs.org Temel Britannica
Bütün gökcisimleri, yıldızlar, gökÂadalar, bulutsular, gezegenler, uydular, yıl-dızlararası madde, üzerinde yaşadığımız DünÂya, insanlar, kısacası var olan her şey evreni oluşturur. Bildiğimiz ve henüz bilmediğimiz bütün madde, enerji ve ışıma biçimleri uçsuz bucaksız evrenin içindedir. Evrenin büyüklüÂğü ve yapısı nedir, evren nasıl ve ne zaman oluşmuştur, ne zamana kadar var olacaktır, bir gün sonu gelecekse nasıl gelecektir gibi sorular yüzyıllardır astronomların aklını kurÂcalamıştır. Evrenin fiziksel varlığına ilişkin bu soruların yanı sıra düşünürler de evrenin neden var olduğunu ve insanın evrendeki yerini sorgularlar. Hemen hemen bütün uyÂgarlıklarda evrenin yaratılışına ilişkin çeşitli efsane ve mitler vardır.
Eskiden evren kavramı, Arapça'dan dilimiÂze geçmiş olan ve "yaratılmış şeylerin tümü, bütün varlıklar" anlamına gelen kâinat sözcüÂğüyle karşılanırdı. "Yaratılmış her şeyi içeren düzenli bütün" anlamında Eski Yunanca köÂkenli bir sözcük olan kozmos terimi de birçok batı dilinde ve Türkçe'de gene evrenle eşanÂlamlı olarak kullanılır. Evrene ilişkin anlaÂmındaki kozmik, SSCB'de astronot anlamınÂda kullanılan kozmonot ve fiziksel evreni bir bütün olarak inceleyen bilim dalının (evrenbiÂlim) adı olan kozmoloji terimleri hep bu kökenden türetilmiştir. Araştırmalarının teÂmeli fizik ve astronomi olgularına dayanan kozmoloji ya da evrenbilim bu bilimlerle çok yakın bir ilişki içindedir . Kozmologlar, evrende gözledikleri olÂguları açıklayabilecek "evren modelleri" kuÂrarlar. Ama Eski Yunan'dan başlayarak ortaÂya atılan bütün evren modelleri sonradan gözlenen yeni olgularla çeliştiği için yüzyıllar boyunca birçok kez değişikliğe uğramış ve benimsenen yeni görüşlerin çoğu ancak 20. yüzyılda biçimlenmiştir.
Evren Konusundaki Görüşlerin Değişmesi
Eskiçağlarda, birkaçı dışında bütün astronom ve düşünürler Dünya'nın evrenin merkezi olduğuna, Güneş, Ay ve yıldızların Dünya' nin çevresinde döndüğüne inanırlardı. Bu evren görüşüne göre, yıldızlar kristal bir kürenin içine çakılmış gibi durağandı. Buna karşılık Güneş, Ay ve beş "gezgin yıldız" (o zamanlar bilinen beş gezegen) bu durağan yıldızların önünde hareket halindeydi. Bütün gökcisimleri, sanki bir makineyle çalıştırılı-yormuşçasına, değişmez bir düzen içinde DünÂya'nın çevresinde dolanırdı. Eski astronomÂlar gezegenlerin bu hareketini, Güneş'in ve yıldızların günlük dolanımını açıklayabilmek için karmaşık evren modelleri geliştirdiler.
Bu eski astronomlar içinde etkisi en uzun süreli olan İskenderiyeli Batlamyus'tur (Klau-dios Ptolemaios). İS 2. yüzyılda yaşayan bu ünlü bilgin, bugün Almagest adıyla bilinen büyük yapıtında gökcisimlerinin karmaşık haÂreketini açıklayan evren kuramını ortaya attı ve Dünya'yı evrenin merkezi olarak kabul eden bu kuram 1.400 yıl boyunca hiç tartışmaÂsız benimsendi. Uzayın uçsuz bucaksız ve karanlık boşluğunda, Güneş'e benzer yıldızÂlardan oluşmuş bir gökadanın ortasında yüzen günmerkezli Güneş Sistemi düşüncesinin yerÂleşmeye başlaması ancak 16., 17. ve 18. yüzyıllara rastlar. Mikolaj Kopernik, Galileo Galilei ve Johannes Kepler gibi büyük bilginÂler, Dünya'nın ve öbür gezegenlerin Güneş'in çevresindeki yörüngelerde dolandığını kanıtÂladılar. Sir Isaac Nevvton, bu gezegenleri yörüngede tutan evrensel çekim (kütleçekim) kuvvetinin varlığını açıkladı. 18. yüzyılın sonÂlarında Sir William Herschel ve onu izleyenler de bütün Güneş Sistemi'ni içeren Samanyolu Gökadası'nı incelediler; bulutsu denen soluk ışıklı gaz ve toz bulutlarını araştırarak bunlarÂdan çoğunun gerçekte Samanyolu'nun ötesinÂdeki başka gökadalar olduğunu saptadılar.
1912'de, Sefeitler adıyla bilinen değişen yıldızların mutlak parlaklıklarının devirleriyle bağlantılı olarak değiştiğinin bulunması, bu yıldızların ve çevrelerindeki öbür gökcisimleÂrinin uzaklıklarını belirleme olanağı verdi. 1914'te Samanyolu Gökadası'nın haritasını çıkarmaya koyulan ABD'li astronom Harlow Shapley, Güneş Sistemi'nin bu gökadanın merkezinden yaklaşık 30.000 ışık yılı uzakta olduğu sonucuna vardı. Günümüzde SamanÂyolu Gökadası'nın 100.000 ışık yılı çapında, ortası şişkince yassı bir disk biçiminde olduğu biliniyor. Diskin ortası, daha yaşlı yıldızlarÂdan oluşan ve hem altta, hem üstte kabarıklık yapan bir haleyle çevrilidir; diskin kenarlarınÂda da toz ve gaz bulutlan ile genç yıldızların oluşturduğu sarmal kollar uzanır
Çağdaş Evren Modelleri
Gökadalar uzayda belirli bir düzene göre dağılmış değildir. Tıpkı Samanyolu Gökadası gibi öbür gökadaların çoğu da kümeler halinÂde bulunur ve bu kümeler uzayda birbirine göre yer değiştirir. 1929'da ABD'li astronom Edwin Hubble (1889-1953), uzayın derinlikleÂrindeki gökadaların Güneş Sistemi'nden ve birbirlerinden giderek uzaklaştıklarını saptaÂdı. Hubble'ın bulgularına göre, uzaklaşma hızları bulundukları uzaklıkla doğru orantılıyÂdı; başka bir deyişle, bir gökada bizden ne kadar uzaktaysa kaçış hızı da o kadar fazÂlaydı.
Gökadalann gerilemesi denen bu olay ancak evrenin her yöne doğru genişlediğini kabul etmekle açıklanabilir. Evrenin genişlediği saÂvını, o tarihten yedi yıl önce Rus matematikçi Aleksandr Friedmann, Albert Einstein'ın geÂnel görelilik kuramına dayanarak ortaya atÂmıştı . Hubble'ın bulÂguları genişleyen evren kuramını destekleyen ilk veriler oldu.
Gene 20. yüzyılda, evrenin oluşumunu ve ne gibi değişiklikler geçirdiğini açıklamak üzere iki kuram geliştirildi. Bunlardan "duraÂğan hal" kuramına göre, evren geçmişte ve gelecekte, her an ve her noktasında hep aynı görünümdedir. Evren genişledikçe, aradaki boşlukları doldurmak üzere sürekli yeni madÂdeler oluşur. "Büyük patlama" adıyla bilinen öbür kurama göre ise, evren başlangıçta son derece yoğun, olağanüstü sıcak ve iyice sıkışÂmış tek bir kütle halindeydi. Bu kütle bir anda patlayarak çevreye saçıldı ve savrulan parçaÂlar soğudukça kütleçekim etkisiyle bir araya gelerek ilk yıldızları ve gökadaları oluşturdu. Büyük patlama kuramına göre evrenin yaşı 10 milyar ile 20 milyar yıl arasındadır. (DünÂya'nın yaşı yaklaşık 4,6 milyar yıldır.) Büyük patlama kuramı bugün kozmoloji bilginlerinÂce doğru olarak kabul edilir; çünkü evrenin geçmişte bugünkünden çok daha sıcak ve yoğun olduğu bilinen bir gerçektir.
Evrenin derinliklerinden gelen ışığın Dünya'ya ulaşması çok uzun zaman aldığı için, evrendeki hiçbir şeyi o andaki durumu ve konumuyla göremeyiz; gördüğümüz her şey geçmişten kalma görüntülerdir. Örneğin Dünya'ya 5 ışık yılı uzaklıktaki bir yıldızı telesÂkopla izlediğimiz anda, o yıldızın beş yıl önceki görüntüsü bize daha yeni ulaşıyordur. Samanyolu'nun çok ötesindeki en uzak gökÂadaları ise ancak büyük patlamanın olduğu ve evrenin biçimlenmeye başladığı andaki duÂrumlarıyla görebiliriz. Astronomlar, uzaklaÂşan gökadaların kaçış hızını ve bulundukları yeri hesaplayarak evrenin yaşını tahmin edeÂbiliyorlar. Ama evrenin başlangıcından önce herhangi bir madde olup olmadığını bilemiÂyoruz.
Madde ve Enerji
Evren ne kadar karmaşık gözükse de aslında yalnızca iki temel öğeden oluşur: Madde ve enerji . Moleküllerden, atomlardan ya da başka parçacıklardan oluÂşan her şey maddedir; vücudumuz, üzerinde yaşadığımız gezegen, uzayda gördüğümüz büÂtün öbür gezegenler, yıldızlar, gökadalar ve bulutsular hepsi birer maddedir. Enerji ise maddede saklı olan ve maddenin hareket, iş ya da eylem yapmasını sağlayan güçtür. ÖrneÂğin bir maddenin yer değiştirmesi ya da başka bir madde parçasını kendine doğru çekmesi için enerji gerekir. Kütleçekim kuvveti bile bir enerji biçimi olarak düşünülebilir. Albert Einstein madde ile enerjinin birbirine dönüÂşebileceğini ve çok küçük bir madde parçasınÂdan olağanüstü bir enerji açığa çıkabileceğini buldu. Nükleer tepkimelerin temeli bu dönüÂşümdür. Madde de bir enerji biçimi olarak kabul edilebilir. EnerjiÂnin korunumu ilkesi gereğince, kapalı bir sistemdeki, örneğin evrendeki toplam enerji miktarı hiçbir zaman değişmez.
Evrendeki enerjinin büyük bölümü elek-tromagnetik ışınım biçimindedir. Yıldızların en iç bölümlerindeki termonükleÂer kaynaşma tepkimeleri sonucunda, bu gökÂcisimlerinin parlaklığının kaynağı olan ısı ve ışık açığa çıkar. Yıldızlar ayrıca kızılötesi (enfraruj) ve morötesi (ültraviyole) ışınlar ile radyo dalgaları da yayar. Özellikle radyo dalgalan astronomlar açısından son derece önemlidir; çünkü bu dalgalar öbür elektro-magnetik ışınımların çoğunu soğurarak Dünya'ya ulaşmasını önleyen yıldızlararası toz buÂlutlarının içinden de hiç engellenmeden geçeÂbilir. Bu nedenle, yoğun toz bulutlarıyla kaplı olduğu için optik teleskoplarla gözlemlene-meyen uzay bölgelerine, örneğin Samanyolu' nun orta bölümlerine ilişkin bilgileri radyo dalgalarına ve radyo astronomiye borçluyuz. Uzayda yıldızlardan başka radyo dalga kayÂnakları da vardır. Örneğin bazı bulutsuları oluşturan iyonlaşmış gaz bulutları; yıldızlarÂarası uzayın her yerinde varlığına rastlanan ve ortalama 21 cm dalga boyunda elektromagne-tik dalgalar yayan iyonlaşmamış (yüksüz) hidrojen bulutları; evrenin en uzak kıyılarınÂda yer alan ve büyüklüğü bir güneş sistemi-ninkine, enerjisi de bir gökadanınkine denk olan ilginç kuvazarlar da radyo dalgaları yaÂyar .
Evrende varlığı saptanabilen elektromag-netik dalgalardan biri de X ışınlarıdır . Roketler ve yapma uydularla dış uzaya gönderilen araçlar kanalıyla çeşitli X ışını ları saptanmıştır. Bunlar arasında Yengeç bulutsusu ve Koltuk A gibi süpernova kalıntıları ya da Kuğu X-l ve Akrep X-l gibi garip cisimler bulunur. Kuğu'dan yayılan bu elektromagnetik enerjinin bir kara delikle bağlantılı olabileceği sanılıyor. Ayrıca, gözlemlenebilen herhangi bir gökcismiyle bağlantısı olup olmadığı, nereden landığı ve yapısının ne olduğu henüz anlaşılamayan başka X ışını ları da vardır.
Astronomlar bunların dışında, sanki bir resmin fonu gibi bütün evreni kaplayan zayıf bir elektromagnetik ışımanın varlığını saptaÂmışlardır. Bu fon ışımasının birkaç nedeni olduğu sanılıyor. Belki de bu ışımanın bir bölümü, evrenin başlangıcında açığa çıkan olaÂğanüstü boyutlardaki enerjinin Dünya'ya yeni ulaşan dalgaları ya da başka bir deyişle büyük patlamanın "yankısı"dır. Geri kalan bölümün de büyük ölçüde yıldızlararası ve gökadalar-arası uzaydan geçen kozmik ışınlardan Âlandığı düşünülüyor. Kozmik ışınlar ya da evren ışınları, çok büyük bir hızla yıldızlardan dışarı savrulan, genellikle protonlardan oluşÂmuş çok küçük parçacıklardır. Dünya'ya her gün pek çok sayıda kozmik ışın parçacığı çarpar; bunların varlığı atmosferde yarattıkla-n etkilerle ya da duyarlı ölçü aletleri yardımıyÂla saptanabilir. Örneğin bir Geiger sayacınÂdan geçen her parçacık aygıtın içindeki gazla etkileşime girerek hızlı bir elektrik akımı darbesi oluşturduğu için, aygıttan geçen kozÂmik ışın parçacıklan tek tek sayılabilir. SamanÂyolu'ndaki ve öbür gökadalardaki süperno-valardan fırlayarak yağmur gibi uzaya boşalan kozmik ışın parçacıkları boşlukta akarken bir magnetik alanla karşılaşırlarsa enerjileri iyice artar ve hızları ışık hızına yaklaşır. Böylece "senkrotron ışıması" denen bir enerji yayılımı başlar. Bu ışımanın dalga boyu radyo dalgalaÂrı ile X ışınlarının dalga boylan arasındadır.
Evrenin Sonu
Bugün bilinen fizik yasalarından çıkan sonuca göre evrendeki hareket hiçbir zaman durmaÂyacaktır. Ya bütün yıldızların enerji Âları tükenip hepsi birer kara deliğe dönüşün-ceye kadar evren genişlemesini sürdürecek ya da genişleyebileceği enginliğin sınırına vardıÂğında kütleçekim kuvvetinin etkisiyle daralarak, bütün madde ve enerji başlangıçtaki gibi yoğun ve sıkışık tek bir kütleye dönüşünceye kadar büzülecektir. O andan sonra belki bir büyük patlama daha olacak ve evren yeniden genişlemeye başlayacaktır. Belki de evren bugüne kadar birçok kez büyük patlama evresinden geçmiştir.
Öbür Güneş Sistemleri
Yaşadığımız Güneş Sistemi'ne benzeyen başÂka gezegen sistemlerinin olup olmadığı sorusu bütün insanların aklını kurcalamıştır. Eskiden gezegen sistemlerinin evrende pek ender olÂduğuna inanılırdı. Oysa çağdaş kozmoloji bilginlerinin çoğu bu görüşte değildir. Barnard Yıldızı adıyla bilinen ve Dünya'ya olÂdukça yakın olan bir yıldızın hareketindeki beklenmedik sapmaların, Jüpiter'den daha büyük, dev bir gezegenin varlığıyla açıklanaÂbileceği düşünülüyor. Kızılötesi ışınların inceÂlenmesi de bazı yıldızların çevresinde garip "taneler"in dolandığını göstermiştir. Bunlar henüz oluşma aşamasındaki küçük birer gezeÂgen ya da gezegen sistemi olabilir. Hatta bazı uzmanlar evrende, kendi uygarlıklarını kurÂmuş akıllı canlıların yaşadığı başka gezegenler de olabileceğini düşünüyorlar .
MsxLabs.org Temel Britannica
Evrenin Büyüklüğü
İnsan aklını en çok zorlayan konulardan biri de sonsuzluktur. Evrenin büyüklüğü ise daha ilginç bir durum oluşturuyor. Öncelikle sonsuzluğun tanımını yapalım. Sonsuz nedir? Sonsuzluk nedir? Sonsuz matematikte tanımsızlık demektir. Tanımsız yani belirsiz. Uzayda veya alt uzaylarda (yüzey, doğru) bir yerde olduğu bilinen ama asla yeri tam olarak belirtilemeyecek olan nokta veya bölge olabilir.
Sonsuzluk ise bu tür noktaların veya bölgelerin yani sonsuzdaki nokta ve bölgelerin olusturduğu ne sınır olan ne de sınır olmayan yerlerdir. Bu tanımlar matematiksel olarak verildi. Rahatlıkla başka alanlara uyarlayabilirsiniz.Şimdi ilerleyelim. İşe araştırma sonuçları da girecek. Konuya felsefi olarak da yaklaşmamız gerekecek.
Şunu bilmeliyiz ki evrenin büyüklüğü hakkında bilgi üretirken gene onun şekillendirdiği canlılar olan bizler bilincimizin gelişiminde onun dinamiklerine bağlıyız. Bu ne demek? Örnek verelim bunun için de bizden bir alt boyutta yani iki boyutta yaşayan canlılar olduğunu düşünelim. İki boyutlu bu canlılar bir uçlarından uygun çekiştirmelerle birleştirilerek küre haline getirilmiş bir yerde yaşasınlar. üçüncü boyutu algılayamadıklarından kürede yaşadıklarını bilemezler. Biz ise biliyoruz. Çünkü bir üst boyuttayız.
Yani bu canlıların evreni bir düzlem olarak algılamaları ve onun başladıkları noktaya, sürekli bir doğru üzerinde gitmeleri ile, varmaları yüzünden, sonlu olduğunu söylemeleri çok normal olacaktır. Buradan tekrar sonuç olan şu fikri söyleyebiliriz : Canlı bilinci içinde bulunduğu evren tarafından şekillendirilmiştir.
Pekala. Bu kadar basit mi? Yani bilincimiz gene de bazı şeylere bağlı ve özgür değil mi? Gerçek olanı kavrayamayacak mıyız? Bilinç seviyesi arttıkça gerçekliğe daha da yaklaşırız. Evet, gerçekliğin kaçabileceği yerler azalır ve ortaya çıkmaktan başka seçeneği kalmaz.
Biz insanlar gerçekliği kavramak için yeterli gelişmişlik seviyesindeyiz. Çünkü yeterince soyut düşünebiliyoruz. Soyut düşünme yeteneğimiz bize yeterince özgür olma olanağı veriyor.
Şimdi nasıl bir uzaydayız ona bakalım. Uzayımız kendi içine bükülüdür. Bu ne demektir? Uzaydaki cisimler bir çekim etkisi ile çevrelerini kendi içine bükerler. Bu bükülüm sonucu her türlü parçacığın konumu ve davranışı belirlenir. Böylece örneğin tıpkı dünya üzerinde oldugu gibi; süre ve enerji sınırlaması olmadan sürekli olarak aynı çizgi üzerinde gidilince yolculuğa başlandığı noktaya gelinmesi gibi evrenin tamamında da aynı durum geçerlidir. Sadece evrenin pürüzlü yani daha az homojen olması nedeniyle tam olarak başlangıç noktasına değil de birkaç yüz ışık yılı fark olacaktır.
Bunların anlatılmasının amacı şudur: Evrenin büyüklüğünü anlamak amacıyla yapılacak tüm fiziksel ölçümler daima evrenin sonlu olduğu sonucunu verecektir. Bunu aklımızı kullanarak denetleyelim. Bu ne kadar doğrudur? Evren sonlu mudur?
Tüm parçacıklarla birlikte evren oluşur. Bu yüzden evrenin içinde bulunduğu bir alan vardır. Şimdi şöyle bir soru sorduğunuzu ya da sormak üzere olduğunuzu düşünelim.
Evrenin Dışında Ne Var?
Burada dikkatli olunması gerek. Çünkü evren bu noktada bizi kontrol etmeye başlar. Unutulmaması gereken, bilincimizin onun dinamikleri ile işlendiğidir. Acaba bize sırlarını açıklayacak mı? Deneyelim. Bunun için saf ve gelişmiş zihinlere ihtiyaç var. Saf derken önyargılardan mümkün olduğunca uzak olmasını, gelişmiş derken de evrenin kısıtlamalarını gene onun verdikleri ile altedebilecek kadar mantıksal olarak işlem yapabilecek bir düşünce sistemini kastediliyordur.
Farkındaysanız işimiz zor. Ne yapalım? Evrenin sınırlarına gitmek o kadar da kolay değil. Evren içinde bulunduğu uzayı kendisi oluşturur. Bunun dışında ne olduğunu ise söyleyemeyiz. Evrenin dışında ne olduğunu nasıl söyleriz? Boşluk mu var diyeceğiz? Ama boşluk dediğimiz şey evrenin kendi içindeki yapıların oluşturduğu bir durumdur zaten. Öyleyse evrenin dışında ne var?
İki seçenek: ya bambaşka bir zeka var (Buna düşünce veya töz deniyor) ya da boşluk diye birşey bizim evrenimizde yok ve evrenin dışında boşluk var. Böyle dersek evrenin sınırları olduğunu kabul etmiş olmuyor muyuz? Evet öyle. Görüldüğü gibi evrenin yapısı ile oluşan bizler onun esiri olduk. Düşünce yapımızda bile. Ama nasıl özgür düşüneceğiz? Tabi ki daha mantıklı olmaya çalışarak.
Evrenimizin hiçbir yerinde boşluk olmadığını söylersek hesaplar gösteriyor ki evren derhal içine çökmeli ve asla genişlememeli. Ama tam tersi oluyor. Evren genişliyor. Oyleyse her an büyüyor. Bu da demektir ki evren çok çok eskiden çok daha küçüktü. Demek ki evrenin şu anda da bir sınırı vardır. Evren sonsuz degildir. Muazzam ölçüde büyüktür. Bu yüzden de sonsuz oldugunu söylememizi hakediyor.
Evrenin büyüklüğünün bir sınırı olduğunu bulduk. Bu konu sonuçlandı. Peki daha önce varlığının olmadığı yerlerde ne vardı? Yanıt: Hiçlik. Yani ne olduğunu bilmiyoruz. Çünkü bilgimiz sadece bize ulaşan izlerle oluyor. İzler yani; ölçüm araçlarımızın yakalayabildiği her şey.
Bu izler var ise zaten orada da evrenimizin varlığı söz konusudur. Karadelikler, ışınımlar, çekim dalgaları, vs. her türlü parça ve parçacık. Yani evren genişlerken ulaştıgı yerleri kendi yapısı ile şekillendiriyor. Aksi halde yani bu şekillendirmenin olmadığını söylersek o halde orada daha önceden bir evrenin olması gerekiyordu.
Ama evren genişliyor. O halde bu fikir yanlıştır. Yani bir sınır var ve evren bunun dışındaki yeri; hiçliği, kendisi şekillendiriyor. Bu konuda derinlemesine düşününce görülecek ki; zihin böyle bir şeyi algılamıyor, daha fazla ileri gidemiyor ve sonuçta reddediyor.
Yani hiçligin ne olduğunu kavrayamıyor ve bu yüzden de şekillendirmeyi tanımlayamıyor ve bu durumda da evrenin dışının boşluk olduğunu söylüyor ve böylece başlangıçta bahsedilen evrensel yanılgıya düşüyor. Bu duruma karşı mücedele etmemiz ve daha çok bilgilenerek bilincimizin gelişmesini beklemek gerekiyor.
Sonuçlar:
1)Evren eskiden daha küçüktü. Bu yüzden sınırları vardır.
2)Evren ona sonsuz diyebileceğimiz kadar büyüktür. Sınırlarını hiçbir canlı öğrenemeyecek. Bu hem teknik hem de teorik olarak imkansız.
3)Evrenin dışında ne olduğunu söyleyemiyoruz. Çünkü birşeyin "ne" olduğunu söylerken evrenimizin yapıları ile kıyas yapmak zorundayız.
4)Düşünce yapımız evrenimizin dinamiklerine bağımlı. Enerjinin bir formu olarak değil de saf enerjiden oluşan bir varlık olsaydık belki de daha başka sonuçlara ulaşacaktık. Bu ne demek? Düşüncelerimiz zihnimizi oluşturan etmenlerin quantum ölçeğindeki sonuçlarına da bağımlıdır ama tamamen quantum ölçeğinde düşünebilseydik gerçeklik algımız ve yargımız farklı olabilecektir demek. Peki ne yapmalıyız? Atomun yapısını ve işleyişini tam olarak bulmalı ve onu tüm makro ölçeklere uyarlayabilmeliyiz. Yani Einstein'in büyük rüyası olan: Birleşik Alanlar Teorisi tamamlanıp ayrıca klasik fizik ve quantum fiziği herşeyin birbirine baglı olduğunu gösterecek kadar gelişmeli. O zaman evrenimiz ve sınırları hakkında ve nerede oldugu hakkında daha çok bilgimiz olacaktır.
Kaynak: Biltek
İnsan aklını en çok zorlayan konulardan biri de sonsuzluktur. Evrenin büyüklüğü ise daha ilginç bir durum oluşturuyor. Öncelikle sonsuzluğun tanımını yapalım. Sonsuz nedir? Sonsuzluk nedir? Sonsuz matematikte tanımsızlık demektir. Tanımsız yani belirsiz. Uzayda veya alt uzaylarda (yüzey, doğru) bir yerde olduğu bilinen ama asla yeri tam olarak belirtilemeyecek olan nokta veya bölge olabilir.
Sonsuzluk ise bu tür noktaların veya bölgelerin yani sonsuzdaki nokta ve bölgelerin olusturduğu ne sınır olan ne de sınır olmayan yerlerdir. Bu tanımlar matematiksel olarak verildi. Rahatlıkla başka alanlara uyarlayabilirsiniz.Şimdi ilerleyelim. İşe araştırma sonuçları da girecek. Konuya felsefi olarak da yaklaşmamız gerekecek.
Şunu bilmeliyiz ki evrenin büyüklüğü hakkında bilgi üretirken gene onun şekillendirdiği canlılar olan bizler bilincimizin gelişiminde onun dinamiklerine bağlıyız. Bu ne demek? Örnek verelim bunun için de bizden bir alt boyutta yani iki boyutta yaşayan canlılar olduğunu düşünelim. İki boyutlu bu canlılar bir uçlarından uygun çekiştirmelerle birleştirilerek küre haline getirilmiş bir yerde yaşasınlar. üçüncü boyutu algılayamadıklarından kürede yaşadıklarını bilemezler. Biz ise biliyoruz. Çünkü bir üst boyuttayız.
Yani bu canlıların evreni bir düzlem olarak algılamaları ve onun başladıkları noktaya, sürekli bir doğru üzerinde gitmeleri ile, varmaları yüzünden, sonlu olduğunu söylemeleri çok normal olacaktır. Buradan tekrar sonuç olan şu fikri söyleyebiliriz : Canlı bilinci içinde bulunduğu evren tarafından şekillendirilmiştir.
Pekala. Bu kadar basit mi? Yani bilincimiz gene de bazı şeylere bağlı ve özgür değil mi? Gerçek olanı kavrayamayacak mıyız? Bilinç seviyesi arttıkça gerçekliğe daha da yaklaşırız. Evet, gerçekliğin kaçabileceği yerler azalır ve ortaya çıkmaktan başka seçeneği kalmaz.
Biz insanlar gerçekliği kavramak için yeterli gelişmişlik seviyesindeyiz. Çünkü yeterince soyut düşünebiliyoruz. Soyut düşünme yeteneğimiz bize yeterince özgür olma olanağı veriyor.
Şimdi nasıl bir uzaydayız ona bakalım. Uzayımız kendi içine bükülüdür. Bu ne demektir? Uzaydaki cisimler bir çekim etkisi ile çevrelerini kendi içine bükerler. Bu bükülüm sonucu her türlü parçacığın konumu ve davranışı belirlenir. Böylece örneğin tıpkı dünya üzerinde oldugu gibi; süre ve enerji sınırlaması olmadan sürekli olarak aynı çizgi üzerinde gidilince yolculuğa başlandığı noktaya gelinmesi gibi evrenin tamamında da aynı durum geçerlidir. Sadece evrenin pürüzlü yani daha az homojen olması nedeniyle tam olarak başlangıç noktasına değil de birkaç yüz ışık yılı fark olacaktır.
Bunların anlatılmasının amacı şudur: Evrenin büyüklüğünü anlamak amacıyla yapılacak tüm fiziksel ölçümler daima evrenin sonlu olduğu sonucunu verecektir. Bunu aklımızı kullanarak denetleyelim. Bu ne kadar doğrudur? Evren sonlu mudur?
Tüm parçacıklarla birlikte evren oluşur. Bu yüzden evrenin içinde bulunduğu bir alan vardır. Şimdi şöyle bir soru sorduğunuzu ya da sormak üzere olduğunuzu düşünelim.
Evrenin Dışında Ne Var?
Burada dikkatli olunması gerek. Çünkü evren bu noktada bizi kontrol etmeye başlar. Unutulmaması gereken, bilincimizin onun dinamikleri ile işlendiğidir. Acaba bize sırlarını açıklayacak mı? Deneyelim. Bunun için saf ve gelişmiş zihinlere ihtiyaç var. Saf derken önyargılardan mümkün olduğunca uzak olmasını, gelişmiş derken de evrenin kısıtlamalarını gene onun verdikleri ile altedebilecek kadar mantıksal olarak işlem yapabilecek bir düşünce sistemini kastediliyordur.
Farkındaysanız işimiz zor. Ne yapalım? Evrenin sınırlarına gitmek o kadar da kolay değil. Evren içinde bulunduğu uzayı kendisi oluşturur. Bunun dışında ne olduğunu ise söyleyemeyiz. Evrenin dışında ne olduğunu nasıl söyleriz? Boşluk mu var diyeceğiz? Ama boşluk dediğimiz şey evrenin kendi içindeki yapıların oluşturduğu bir durumdur zaten. Öyleyse evrenin dışında ne var?
İki seçenek: ya bambaşka bir zeka var (Buna düşünce veya töz deniyor) ya da boşluk diye birşey bizim evrenimizde yok ve evrenin dışında boşluk var. Böyle dersek evrenin sınırları olduğunu kabul etmiş olmuyor muyuz? Evet öyle. Görüldüğü gibi evrenin yapısı ile oluşan bizler onun esiri olduk. Düşünce yapımızda bile. Ama nasıl özgür düşüneceğiz? Tabi ki daha mantıklı olmaya çalışarak.
Evrenimizin hiçbir yerinde boşluk olmadığını söylersek hesaplar gösteriyor ki evren derhal içine çökmeli ve asla genişlememeli. Ama tam tersi oluyor. Evren genişliyor. Oyleyse her an büyüyor. Bu da demektir ki evren çok çok eskiden çok daha küçüktü. Demek ki evrenin şu anda da bir sınırı vardır. Evren sonsuz degildir. Muazzam ölçüde büyüktür. Bu yüzden de sonsuz oldugunu söylememizi hakediyor.
Evrenin büyüklüğünün bir sınırı olduğunu bulduk. Bu konu sonuçlandı. Peki daha önce varlığının olmadığı yerlerde ne vardı? Yanıt: Hiçlik. Yani ne olduğunu bilmiyoruz. Çünkü bilgimiz sadece bize ulaşan izlerle oluyor. İzler yani; ölçüm araçlarımızın yakalayabildiği her şey.
Bu izler var ise zaten orada da evrenimizin varlığı söz konusudur. Karadelikler, ışınımlar, çekim dalgaları, vs. her türlü parça ve parçacık. Yani evren genişlerken ulaştıgı yerleri kendi yapısı ile şekillendiriyor. Aksi halde yani bu şekillendirmenin olmadığını söylersek o halde orada daha önceden bir evrenin olması gerekiyordu.
Ama evren genişliyor. O halde bu fikir yanlıştır. Yani bir sınır var ve evren bunun dışındaki yeri; hiçliği, kendisi şekillendiriyor. Bu konuda derinlemesine düşününce görülecek ki; zihin böyle bir şeyi algılamıyor, daha fazla ileri gidemiyor ve sonuçta reddediyor.
Yani hiçligin ne olduğunu kavrayamıyor ve bu yüzden de şekillendirmeyi tanımlayamıyor ve bu durumda da evrenin dışının boşluk olduğunu söylüyor ve böylece başlangıçta bahsedilen evrensel yanılgıya düşüyor. Bu duruma karşı mücedele etmemiz ve daha çok bilgilenerek bilincimizin gelişmesini beklemek gerekiyor.
Sonuçlar:
1)Evren eskiden daha küçüktü. Bu yüzden sınırları vardır.
2)Evren ona sonsuz diyebileceğimiz kadar büyüktür. Sınırlarını hiçbir canlı öğrenemeyecek. Bu hem teknik hem de teorik olarak imkansız.
3)Evrenin dışında ne olduğunu söyleyemiyoruz. Çünkü birşeyin "ne" olduğunu söylerken evrenimizin yapıları ile kıyas yapmak zorundayız.
4)Düşünce yapımız evrenimizin dinamiklerine bağımlı. Enerjinin bir formu olarak değil de saf enerjiden oluşan bir varlık olsaydık belki de daha başka sonuçlara ulaşacaktık. Bu ne demek? Düşüncelerimiz zihnimizi oluşturan etmenlerin quantum ölçeğindeki sonuçlarına da bağımlıdır ama tamamen quantum ölçeğinde düşünebilseydik gerçeklik algımız ve yargımız farklı olabilecektir demek. Peki ne yapmalıyız? Atomun yapısını ve işleyişini tam olarak bulmalı ve onu tüm makro ölçeklere uyarlayabilmeliyiz. Yani Einstein'in büyük rüyası olan: Birleşik Alanlar Teorisi tamamlanıp ayrıca klasik fizik ve quantum fiziği herşeyin birbirine baglı olduğunu gösterecek kadar gelişmeli. O zaman evrenimiz ve sınırları hakkında ve nerede oldugu hakkında daha çok bilgimiz olacaktır.
Kaynak: Biltek
EVREN
Araştırma tasarımı her şeyden önce, araştırılan sorunun belirlenmesi ve bu sorunun bulunduğu ana kitlenin sınırlarının çizilmesiyle kurulabilir. Araştırma evreni araştırma probleminin etkisi altında bulunan ve bilgi sağlamak için gözlem yapılacak ana kütledir. (Bal, 2001, s.110)
İncelenmek istenen birimlerin meydana getirdiği, gözlenebilir ortak karakteristiklere sahip objelerin oluşturduğu belli bir kurala uyan öğelerden oluşmuş topluluğa evren denir. Evren araştırma kapsamına giren gruptur. Araştırma kapsamına giriş iki şekilde düşünülebilir. Biri verilerin elde edilişi; diğeri, bulguların genellenmesi yönünden. Verilerin elde edilişi yönünden düşünüldüğünde evren, mevcut olan ve örneklemin seçildiği gruptur. Bulguların genellenmesi yönünden düşünüldüğünde evren, mevcut ve örneklemin seçildiği grup olabileceği gibi; mevcut olmayan, kuramsal bir grup da olabilir.
Bir kimse araştırmasını ve elde ettiği bulguları Hacettepe üniversitesi Eğitim Bölümünün bugünkü öğrencilerine; gelecek on yıl içinde Eğitim Bölümü öğrencilerine genellenebilecek şekilde düzenleyebilir.
Görülüyor ki, ilgi duyulan alan oldukça geniş olabilir. O kadar geniş olabilir ki, araştırmacının ona dokunması, elemanlarını görebilmesi ve onu fiziki olarak inceleyebilmesi olanaksız olabilir. Bazı hallerde evren, henüz gerçekte mevcut değildir bile. Gelecek on yıl içinde Eğitim Bölümünü bitirecek kişileri şimdiden görme, inceleme olanağı yoktur. Böyle bir grup henüz oluşmamıştır. Bu tür evrene hedef evren, kuramsal evren denir. Bugün Eğitim Bölümü öğrencileri üzerinde yapılacak bir çalışmanın sonuçlarının on yıl sonraki öğrencilere nasıl genellenebileceği tartışılabilir. Bu, konunun cinsine bağlıdır. Eğer bugün Eğitim Bölümü öğrencilerinin kütüphanede harcadıkları zaman başarıları ile pozitif bir ilişki gösteriyor ise, bunun on yıl sonraki öğrenciler içinde doğru olacağına aykırı bir iddiayı haklı çıkaracak ne mantıki, ne de ampirik çalışma bir olsa gerek.
Evrenin büyüklüğü ya da küçüklüğü amaca, genellemelerin kimleri yada nereleri kapsaması istendiğine bağlıdır. Belirli bir amaç için evren olarak seçilen bir grup, başka bir amaç için evren olmayabilir. Sosyoloji, psikoloji, eğitim vb. alanlardaki araştırmalarda evren, genellikle araştırmalarda kullanılacak verilerin kaynağını oluşturur. (Kaptan, 1998, s. 145-146)
Araştırma tasarımı her şeyden önce, araştırılan sorunun belirlenmesi ve bu sorunun bulunduğu ana kitlenin sınırlarının çizilmesiyle kurulabilir. Araştırma evreni araştırma probleminin etkisi altında bulunan ve bilgi sağlamak için gözlem yapılacak ana kütledir. (Bal, 2001, s.110)
İncelenmek istenen birimlerin meydana getirdiği, gözlenebilir ortak karakteristiklere sahip objelerin oluşturduğu belli bir kurala uyan öğelerden oluşmuş topluluğa evren denir. Evren araştırma kapsamına giren gruptur. Araştırma kapsamına giriş iki şekilde düşünülebilir. Biri verilerin elde edilişi; diğeri, bulguların genellenmesi yönünden. Verilerin elde edilişi yönünden düşünüldüğünde evren, mevcut olan ve örneklemin seçildiği gruptur. Bulguların genellenmesi yönünden düşünüldüğünde evren, mevcut ve örneklemin seçildiği grup olabileceği gibi; mevcut olmayan, kuramsal bir grup da olabilir.
Bir kimse araştırmasını ve elde ettiği bulguları Hacettepe üniversitesi Eğitim Bölümünün bugünkü öğrencilerine; gelecek on yıl içinde Eğitim Bölümü öğrencilerine genellenebilecek şekilde düzenleyebilir.
Görülüyor ki, ilgi duyulan alan oldukça geniş olabilir. O kadar geniş olabilir ki, araştırmacının ona dokunması, elemanlarını görebilmesi ve onu fiziki olarak inceleyebilmesi olanaksız olabilir. Bazı hallerde evren, henüz gerçekte mevcut değildir bile. Gelecek on yıl içinde Eğitim Bölümünü bitirecek kişileri şimdiden görme, inceleme olanağı yoktur. Böyle bir grup henüz oluşmamıştır. Bu tür evrene hedef evren, kuramsal evren denir. Bugün Eğitim Bölümü öğrencileri üzerinde yapılacak bir çalışmanın sonuçlarının on yıl sonraki öğrencilere nasıl genellenebileceği tartışılabilir. Bu, konunun cinsine bağlıdır. Eğer bugün Eğitim Bölümü öğrencilerinin kütüphanede harcadıkları zaman başarıları ile pozitif bir ilişki gösteriyor ise, bunun on yıl sonraki öğrenciler içinde doğru olacağına aykırı bir iddiayı haklı çıkaracak ne mantıki, ne de ampirik çalışma bir olsa gerek.
Evrenin büyüklüğü ya da küçüklüğü amaca, genellemelerin kimleri yada nereleri kapsaması istendiğine bağlıdır. Belirli bir amaç için evren olarak seçilen bir grup, başka bir amaç için evren olmayabilir. Sosyoloji, psikoloji, eğitim vb. alanlardaki araştırmalarda evren, genellikle araştırmalarda kullanılacak verilerin kaynağını oluşturur. (Kaptan, 1998, s. 145-146)
Sayısal Evren
Teleskop, algılayıcı ve bilgisayar teknolojisindeki büyük yenilikler gökbilim araştırmalarında devasa boyutlarda görüntü, tayf ve katalog üretme imkanı sunmaktadır. Bu veri kümeleri gökyüzünü gama ışınından x-ışınına, optikten kırmızı-ötesi ve radyo dalgalarına kadar bütün dalgaboylarında kapsamaktadır.
Gökbilimciler bu “Sayısal Evren†içerisindeki büyük miktardaki verileri erişilebilir yaparak yeni bilim üretmek için yollar geliştirmekte kullanıyorlar. Bu teknikler, â€Sanal Gözlemevleri†üzerinden verilere ulaşabilen bilgisayar ağından oluşan, Izgara (GRID) modeline dayanmaktadır.
Fiziksel bir gözlemevinin özgün astronomik aletlerle donatılmış teleskopları olduğu gibi, bir Sanal Gözlemevi de her biri özgün gökbilim veri koleksiyonları içeren veri merkezleri, yazılım sistemleri ve işlemci yeteneklerine sahiptir.
Bu küresel, topluluk-tabanlı girişim dünya çapında Uluslararası Sanal Gözlemevi Birliği () tarafından ve Avrupa projesi çerçevesinde desteklenmektedir.
Sanal gözlemevleri etki ve faydalarını çoktan kanıtlamışlardır. Örneğin, Büyük Gözlemevleri Derin Kökenler Taraması (GOODS) alanında bulunan 31 adet yeni, optik olarak sönük, bulanık kuasar adayı keşfedilerek, önceki bilinenlerin sayısı dörde katlanmıştır. Bu buluş, süper kütleli karadeliklerin şimdiye kadar ki sayılarının azımsandığını göstermektedir, bilinen rakamlar neredeyse 2 ila 5 misli arasında artmaktadır. ()
Kaynak:ESO/Bilim Arşivi
Teleskop, algılayıcı ve bilgisayar teknolojisindeki büyük yenilikler gökbilim araştırmalarında devasa boyutlarda görüntü, tayf ve katalog üretme imkanı sunmaktadır. Bu veri kümeleri gökyüzünü gama ışınından x-ışınına, optikten kırmızı-ötesi ve radyo dalgalarına kadar bütün dalgaboylarında kapsamaktadır.
Gökbilimciler bu “Sayısal Evren†içerisindeki büyük miktardaki verileri erişilebilir yaparak yeni bilim üretmek için yollar geliştirmekte kullanıyorlar. Bu teknikler, â€Sanal Gözlemevleri†üzerinden verilere ulaşabilen bilgisayar ağından oluşan, Izgara (GRID) modeline dayanmaktadır.
Fiziksel bir gözlemevinin özgün astronomik aletlerle donatılmış teleskopları olduğu gibi, bir Sanal Gözlemevi de her biri özgün gökbilim veri koleksiyonları içeren veri merkezleri, yazılım sistemleri ve işlemci yeteneklerine sahiptir.
Bu küresel, topluluk-tabanlı girişim dünya çapında Uluslararası Sanal Gözlemevi Birliği () tarafından ve Avrupa projesi çerçevesinde desteklenmektedir.
Sanal gözlemevleri etki ve faydalarını çoktan kanıtlamışlardır. Örneğin, Büyük Gözlemevleri Derin Kökenler Taraması (GOODS) alanında bulunan 31 adet yeni, optik olarak sönük, bulanık kuasar adayı keşfedilerek, önceki bilinenlerin sayısı dörde katlanmıştır. Bu buluş, süper kütleli karadeliklerin şimdiye kadar ki sayılarının azımsandığını göstermektedir, bilinen rakamlar neredeyse 2 ila 5 misli arasında artmaktadır. ()
Kaynak:ESO/Bilim Arşivi
Evren Modelleri
Evren modellerinin ayrıntılarına geçmeden önce, evrenin bize nasıl göründüğünü özetleyelim. Gözlemlerden hareketle evrenin geçmişini anlamaya ve evrenin geleceğinin ne olabileceğini modellerle açıklamaya çalışalım:
Son 25-30 yıl içinde evreni anlamamızda gerçek bir devrim yaşandı. Gözlem teknikleri gelişti. Radyo, milimetre, kırmızı ötesi, mor ötesi, X-ışını ve gama ışını dalga boylarında gözlemler yapılabilir hâle geldi. Yer üzerinden olduğu kadar, uzaydan da gözlemler yapıldı. Yeni geliştirilen alıcılar, dedektörler ve çok hızlı bilgisayarlar astronomide baş döndürücü gelişmelere neden oldu. Bu gelişmeler, evrenin anlaşılmasına önemli katkılar yaptı. Bu arada fizikte de benzer gelişmeler oldu ve bu bilgiler de evrenin anlaşılmasına katkılarda bulundu.
Öncelikle, evrenin şu andaki içeriğinin ne olduğundan başlamakta yarar var. Önce, bildiğimiz maddeyi sayalım. Bildiğimiz madde ile yıldızlar, gaz ve toz kastediliyor. Bunlar optik gözlemlerle saptanan maddeyi temsil etmektedir. Söz konusu maddenin, sıcaklığı 3000 ile 30 000°K arasındaki maddedir ki bu sıcaklıklar kara cisim sıcaklıklarıdır. Evrendeki maddenin çoğu bu hâldedir.
Şekil 5. 21: Samanyolu dışındaki galaksiler için kırmızıya kayma(hız) ve uzaklık arasındaki bağıntı. Kırmızıya kaymalar Doppler formülüne göre hız olarak ifade edilmiştir. Oklar, kalsiyumun H ve K çizgilerindeki kırmızıya kaymayı göstermektedir.
Yıldızlar, gaz ve toz, galaksileri oluştururlar. Bunlar belki de başlangıç koşullarının farklı olması nedeniyle farklı oluşmuştur. Galaksiler evrenin temel taşlarıdır. Tek başına bulunan galaksiler azdır, daha çok gruplar hâlinde bulunurlar. Daha önce de söz edildiği gibi galaksi kümelerinden de büyük yapıların varlığı söz konusudur. Bununla beraber, gök yüzünde yeterli büyüklükteki alanlarda ortalama alınırsa, içerdiği madde miktarı bakımından evren her yönde aynı görülmektedir. Buna, evrenin eşyönlülük özelliği denir.
Evrenin ikinci bileşeni ışınımdır. Kozmoloji için en önemli olanı bunun kara cisim bileşenidir. Einstein'ın E = mc2 denklemini kullanarak kütle karşılığını bulduğumuzda, bilinen normal madde yoğunluğundan 1000 kez daha küçük olduğu görülür. Başka bir deyişle, evrendeki ışınımın yoğunluğu normal madde yoğunluğunun binde biri kadardır.
Mikrodalga arka-alan ışınımının (Büyük Patlama ile evrene yayıldığı düşünülen ve evrenin her yerinde gözlenen ışınım ki yayıldığı zamanın izlerini taşımaktadır ve bu bakımdan çok önemlidir.) ilginç iki özelliği vardır:Birincisi her yönde aynı şiddette gözlenmesi, eş yönlü olması; ikincisi ise bu ışınımın 2.7°K'lik bir kara cisim ışınımı olmasıdır. Bu astronomide rastlanabilecek en iyi bir kara cisim ışıması olarak düşünülebilir. Önemi, evrende belli bir zamanda, madde ile ışınımın aynı sıcaklıkta dengede olmuş olduğudur.
Son olarak, evrenin üçüncü bileşeni normal olmayan maddedir. Bunu ikiye ayırabiliriz: Relativistik plâzma ve manyetik alan (karanlık veya saklı madde). Bunlardan, ikinci kategorideki madde üzerinde biraz durmak istiyoruz. Galaksi veya galaksi kümeleri gibi büyük sistemlerin yaydıkları ışınımdan hareketle, sistemin dinamiğinden bulunan madde miktarı açıklanamamaktadır. Galaksi kümeleri için böyle bir durum uzun yıllar bilinmekteydi, ancak son yıllarda aynı şeyin büyük galaksiler için de geçerli olduğu bulunmuştur. Böylece, evrende göremediğimiz bir maddenin varlığı söz konusudur.
Görünmeyen bu madde ışınım yaymayan yıldızlararası gezegenler, çok küçük kütleli yıldızlar, ağır nötrinolar, bilinmeyen ve zayıf etkileşen temel parçacıklar, küçük karadelikler, büyük karadelikler, süper karadelikler...vsvs gibi olabilir. Bilim ve tekniğin gelişmesiyle ileride bunların bir kısmı gözlenebilir ve bir kısmı için de dolaylı kanıtlar bulunabilir. Önceleri bu maddeye, kayıp madde deniliyordu; ancak, bu kulanımının yanlış olduğu açıktır, çünkü bu madde kayıp değil, evrende bir yerlerde bulunmaktadır, fakat biz onu henüz göremiyoruz.
Özetle, bugün itibariyle astronomi ve kozmoloji hakkında bildiklerimiz şunlardır:
(i) Yıldızlar ve yıldız evriminin temel fiziği,
(ii) Yıldızların dev molekül bulutları içindeki yoğun gazlardan oluştuğu,
(iii) Yıldızlararası maddenin değişik fazlarda olduğu, maddenin yıldızlarda değişime uğradıktan sonra yıldızlararası ortama atıldığı,
(iv) Galaksilerin, evrenin temel taşları olduğu,
(v ) Galaksilerdeki yüksek enerji olaylarının çekirdeklerindeki aktivitelerle, belki de orada bulunan karadeliklerle ilgili olduğu,
(vi) Sıcak Büyük Patlama modelinin evreni en iyi açıklayan model olduğu.
Kaynak:Astronomi ve Uzay Bilimleri(Astronomi Ders Kitabı Notları)
Evren modellerinin ayrıntılarına geçmeden önce, evrenin bize nasıl göründüğünü özetleyelim. Gözlemlerden hareketle evrenin geçmişini anlamaya ve evrenin geleceğinin ne olabileceğini modellerle açıklamaya çalışalım:
Son 25-30 yıl içinde evreni anlamamızda gerçek bir devrim yaşandı. Gözlem teknikleri gelişti. Radyo, milimetre, kırmızı ötesi, mor ötesi, X-ışını ve gama ışını dalga boylarında gözlemler yapılabilir hâle geldi. Yer üzerinden olduğu kadar, uzaydan da gözlemler yapıldı. Yeni geliştirilen alıcılar, dedektörler ve çok hızlı bilgisayarlar astronomide baş döndürücü gelişmelere neden oldu. Bu gelişmeler, evrenin anlaşılmasına önemli katkılar yaptı. Bu arada fizikte de benzer gelişmeler oldu ve bu bilgiler de evrenin anlaşılmasına katkılarda bulundu.
Öncelikle, evrenin şu andaki içeriğinin ne olduğundan başlamakta yarar var. Önce, bildiğimiz maddeyi sayalım. Bildiğimiz madde ile yıldızlar, gaz ve toz kastediliyor. Bunlar optik gözlemlerle saptanan maddeyi temsil etmektedir. Söz konusu maddenin, sıcaklığı 3000 ile 30 000°K arasındaki maddedir ki bu sıcaklıklar kara cisim sıcaklıklarıdır. Evrendeki maddenin çoğu bu hâldedir.
Şekil 5. 21: Samanyolu dışındaki galaksiler için kırmızıya kayma(hız) ve uzaklık arasındaki bağıntı. Kırmızıya kaymalar Doppler formülüne göre hız olarak ifade edilmiştir. Oklar, kalsiyumun H ve K çizgilerindeki kırmızıya kaymayı göstermektedir.
Yıldızlar, gaz ve toz, galaksileri oluştururlar. Bunlar belki de başlangıç koşullarının farklı olması nedeniyle farklı oluşmuştur. Galaksiler evrenin temel taşlarıdır. Tek başına bulunan galaksiler azdır, daha çok gruplar hâlinde bulunurlar. Daha önce de söz edildiği gibi galaksi kümelerinden de büyük yapıların varlığı söz konusudur. Bununla beraber, gök yüzünde yeterli büyüklükteki alanlarda ortalama alınırsa, içerdiği madde miktarı bakımından evren her yönde aynı görülmektedir. Buna, evrenin eşyönlülük özelliği denir.
Evrenin ikinci bileşeni ışınımdır. Kozmoloji için en önemli olanı bunun kara cisim bileşenidir. Einstein'ın E = mc2 denklemini kullanarak kütle karşılığını bulduğumuzda, bilinen normal madde yoğunluğundan 1000 kez daha küçük olduğu görülür. Başka bir deyişle, evrendeki ışınımın yoğunluğu normal madde yoğunluğunun binde biri kadardır.
Mikrodalga arka-alan ışınımının (Büyük Patlama ile evrene yayıldığı düşünülen ve evrenin her yerinde gözlenen ışınım ki yayıldığı zamanın izlerini taşımaktadır ve bu bakımdan çok önemlidir.) ilginç iki özelliği vardır:Birincisi her yönde aynı şiddette gözlenmesi, eş yönlü olması; ikincisi ise bu ışınımın 2.7°K'lik bir kara cisim ışınımı olmasıdır. Bu astronomide rastlanabilecek en iyi bir kara cisim ışıması olarak düşünülebilir. Önemi, evrende belli bir zamanda, madde ile ışınımın aynı sıcaklıkta dengede olmuş olduğudur.
Son olarak, evrenin üçüncü bileşeni normal olmayan maddedir. Bunu ikiye ayırabiliriz: Relativistik plâzma ve manyetik alan (karanlık veya saklı madde). Bunlardan, ikinci kategorideki madde üzerinde biraz durmak istiyoruz. Galaksi veya galaksi kümeleri gibi büyük sistemlerin yaydıkları ışınımdan hareketle, sistemin dinamiğinden bulunan madde miktarı açıklanamamaktadır. Galaksi kümeleri için böyle bir durum uzun yıllar bilinmekteydi, ancak son yıllarda aynı şeyin büyük galaksiler için de geçerli olduğu bulunmuştur. Böylece, evrende göremediğimiz bir maddenin varlığı söz konusudur.
Görünmeyen bu madde ışınım yaymayan yıldızlararası gezegenler, çok küçük kütleli yıldızlar, ağır nötrinolar, bilinmeyen ve zayıf etkileşen temel parçacıklar, küçük karadelikler, büyük karadelikler, süper karadelikler...vsvs gibi olabilir. Bilim ve tekniğin gelişmesiyle ileride bunların bir kısmı gözlenebilir ve bir kısmı için de dolaylı kanıtlar bulunabilir. Önceleri bu maddeye, kayıp madde deniliyordu; ancak, bu kulanımının yanlış olduğu açıktır, çünkü bu madde kayıp değil, evrende bir yerlerde bulunmaktadır, fakat biz onu henüz göremiyoruz.
Özetle, bugün itibariyle astronomi ve kozmoloji hakkında bildiklerimiz şunlardır:
(i) Yıldızlar ve yıldız evriminin temel fiziği,
(ii) Yıldızların dev molekül bulutları içindeki yoğun gazlardan oluştuğu,
(iii) Yıldızlararası maddenin değişik fazlarda olduğu, maddenin yıldızlarda değişime uğradıktan sonra yıldızlararası ortama atıldığı,
(iv) Galaksilerin, evrenin temel taşları olduğu,
(v ) Galaksilerdeki yüksek enerji olaylarının çekirdeklerindeki aktivitelerle, belki de orada bulunan karadeliklerle ilgili olduğu,
(vi) Sıcak Büyük Patlama modelinin evreni en iyi açıklayan model olduğu.
Kaynak:Astronomi ve Uzay Bilimleri(Astronomi Ders Kitabı Notları)
Genişleyen Evren
Bizden yaklaşık 15 milyar ışık yılı uzaklıktaki gök cisimlerinin uzaklık ölçümleri yapılabilmektedir. Uzaklık ölçümündeki bu sınır teknolojinin koyduğu bir sınırdır.
Uzak galaksiler gözlendiğinde bizden uzaklaştıkları görülmektedir. Bu gözlemler ilk kez Hubble ve Lundmark tarafından 1920'lerde yapıldı. Aynı yıllarda Hubble, ABD'de Mount Wilson Gözlem Evi'nde yaptığı çalışmalarında birçok galaksinin uzaklıklarını tayin etti.
Aynı galaksilerin uzaklaşma hızlarını da ölçtü. Ölçümlerini yaptığı 45 kadar galaksinin hızlarını uzaklıklarına karşı bir grafikte noktaladı. Bu grafiğin bir doğru olduğunu gördü ve hız ile uzaklık arasında aşağıdaki bağıntıyı elde etti:
V = H•d
Burada V, galaksinin bizden uzaklaşma hızı, d uzaklığıdır. H ise söz konusu grafikteki doğrunun eğimidir ve Hubble sabiti olarak bilinir. H sabitinin yaklaşık değeri 17 km/sn/milyon ışık yılıdır.
Bu demektir ki uzaklık 1 milyon ışık yılı artınca hız 17 km/sn artar. V-d arasındaki bu bağıntı evrenin genişlediğini gösteren meşhur Hubble yasasıdır. Bu yasaya göre başka galaksi kümelerinde bir cisim bizden ne kadar uzakta ise küme ile beraber o kadar büyük hızla bizden uzaklaşmaktadır.
Kuazarların çok uzaklarda gözlendiği ve büyük hızlarla bizden uzaklaştıkları biliniyordur. Bu sonuçlar da Hubble yasasına uymaktadır.Hubble'ın galaksi veya galaksi kümeleri için V-d grafiği Şekil 5.20 de görülmektedir.
Şekil 5.20: Hubble'ın, galaksi kümeleri için çizdiği hız ve uzaklık bağıntısını veren bir grafik.
Kaynak:Astronomi ve Uzay Bilimleri(Astronomi Ders Kitabı Notları)
Bizden yaklaşık 15 milyar ışık yılı uzaklıktaki gök cisimlerinin uzaklık ölçümleri yapılabilmektedir. Uzaklık ölçümündeki bu sınır teknolojinin koyduğu bir sınırdır.
Uzak galaksiler gözlendiğinde bizden uzaklaştıkları görülmektedir. Bu gözlemler ilk kez Hubble ve Lundmark tarafından 1920'lerde yapıldı. Aynı yıllarda Hubble, ABD'de Mount Wilson Gözlem Evi'nde yaptığı çalışmalarında birçok galaksinin uzaklıklarını tayin etti.
Aynı galaksilerin uzaklaşma hızlarını da ölçtü. Ölçümlerini yaptığı 45 kadar galaksinin hızlarını uzaklıklarına karşı bir grafikte noktaladı. Bu grafiğin bir doğru olduğunu gördü ve hız ile uzaklık arasında aşağıdaki bağıntıyı elde etti:
V = H•d
Burada V, galaksinin bizden uzaklaşma hızı, d uzaklığıdır. H ise söz konusu grafikteki doğrunun eğimidir ve Hubble sabiti olarak bilinir. H sabitinin yaklaşık değeri 17 km/sn/milyon ışık yılıdır.
Bu demektir ki uzaklık 1 milyon ışık yılı artınca hız 17 km/sn artar. V-d arasındaki bu bağıntı evrenin genişlediğini gösteren meşhur Hubble yasasıdır. Bu yasaya göre başka galaksi kümelerinde bir cisim bizden ne kadar uzakta ise küme ile beraber o kadar büyük hızla bizden uzaklaşmaktadır.
Kuazarların çok uzaklarda gözlendiği ve büyük hızlarla bizden uzaklaştıkları biliniyordur. Bu sonuçlar da Hubble yasasına uymaktadır.Hubble'ın galaksi veya galaksi kümeleri için V-d grafiği Şekil 5.20 de görülmektedir.
Şekil 5.20: Hubble'ın, galaksi kümeleri için çizdiği hız ve uzaklık bağıntısını veren bir grafik.
Kaynak:Astronomi ve Uzay Bilimleri(Astronomi Ders Kitabı Notları)
2.7 Milyon Fotoğraflık Gök Atlası
ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Ajansı (NASA), 14 yıl süren WISE projesinde elde edilen 2.7milyon fotoğrafı bir araya getirerek dev bir “Gök Atlasâ€ı oluşturdu.
Keşif ve gözlem teleskobu olarak tasarlanan WISE (Geniş Alanlı Kızılötesi Araştırma), 1998 yılında başlayan bir projenin ürünü. 2009 yılında Dünya'nın yörüngesine ateşlendiğinden bu yana her 6 ayda yaklaşık 1,5 milyon fotoğraf çeken WISE, asteroidleri, ölü yıldızları, galaksileri ve evrenin geri kalanını inceliyor.
WISE projesinin en başından beri üyesi olan UCLA üniversitesi'nden Edward Wright, oluşturulan Gök Atlas'ı hakkında, “WISE, 14 yıllık çabanın meyvesini astronomi dünyasına sundu†dedi. Wright ve meslektaşları, Gök Atlas'ının oluşturulmasına Nisan 2011'de başladı. Atlas'ta, 560 milyon yıldız, asteroid ve galaksi yer alıyor.
WISE'ın görüntülediği Andromeda Galaksisi.
Her 11 saniyede bir fotoğraf çeken WISE'ın her karesi, Dolunay'ın üç katı kadar alan kapsıyor. Teleskobun bugüne kadar Dünya'ya gönderdiği veri miktarı ise tam 15 trilyon bayt.
California, Pasadena'daki Teknoloji Enstitüsü'nde kızıl ötesi fotoğrafların analizi ve depolanmasıyla görevli ekipte çalışan Roc Cutri, “WISE, evren hakkında büyük keşiflere imza atan Panteon'ların arasına katıldı†yorumunu yaptı.
Cassiopeia Takımyıldızı
Kaynak:Ntvmsnbc(20 Mart 2012,16:36)
ABD Ulusal Havacılık ve Uzay Ajansı (NASA), 14 yıl süren WISE projesinde elde edilen 2.7milyon fotoğrafı bir araya getirerek dev bir “Gök Atlasâ€ı oluşturdu.
Keşif ve gözlem teleskobu olarak tasarlanan WISE (Geniş Alanlı Kızılötesi Araştırma), 1998 yılında başlayan bir projenin ürünü. 2009 yılında Dünya'nın yörüngesine ateşlendiğinden bu yana her 6 ayda yaklaşık 1,5 milyon fotoğraf çeken WISE, asteroidleri, ölü yıldızları, galaksileri ve evrenin geri kalanını inceliyor.
WISE projesinin en başından beri üyesi olan UCLA üniversitesi'nden Edward Wright, oluşturulan Gök Atlas'ı hakkında, “WISE, 14 yıllık çabanın meyvesini astronomi dünyasına sundu†dedi. Wright ve meslektaşları, Gök Atlas'ının oluşturulmasına Nisan 2011'de başladı. Atlas'ta, 560 milyon yıldız, asteroid ve galaksi yer alıyor.
WISE'ın görüntülediği Andromeda Galaksisi.
Her 11 saniyede bir fotoğraf çeken WISE'ın her karesi, Dolunay'ın üç katı kadar alan kapsıyor. Teleskobun bugüne kadar Dünya'ya gönderdiği veri miktarı ise tam 15 trilyon bayt.
California, Pasadena'daki Teknoloji Enstitüsü'nde kızıl ötesi fotoğrafların analizi ve depolanmasıyla görevli ekipte çalışan Roc Cutri, “WISE, evren hakkında büyük keşiflere imza atan Panteon'ların arasına katıldı†yorumunu yaptı.
Cassiopeia Takımyıldızı
Kaynak:Ntvmsnbc(20 Mart 2012,16:36)
Evreni Daha Detaylı İnceleyecek En Büyük Radyo Teleskop
İnsanlık Bu Teleskobu Bekliyor
İnsanoğlu galaksilerden karadeliklere, yıldızlardan başka gezegenlerde hayat olup olmadığına kadar birçok konuda evrenin sırlarını yakında daha net öğrenme şansına sahip olacak. Hazırlıkları süren dünyanın en büyük radyo teleskobu, bu bilgilere ulaşmanın yolunu açacak.
"İlk yıldızlar ne zaman meydana geldi?", "galaksiler nasıl oluştu?", "başka gezegenlerde hayat var mı?"
Evrenle ilgili pek çok bilinmeyen ve akıllarda onlarca soru bulunuyor.Bu sorulara, dünyanın en büyük radyo teleskobu projesiyle yanıt aranacak.
Projenin adı Square Kilometre Array, yani Kilometrekarelik Dizge.2 milyar dolara mal olacağı düşünülen proje, şimdiye kadarki en hassas teknolojiyi kullanacak.
Yapımına 2016 Yılında Başlanacak
Bu süre içinde de hedeflenen teknolojik materyallerin biraraya getirilmesi için çalışılacak.Proje kapsamında,15 metre çapında 3 bin çanak anten kullanılacak.Atmosfer, yıldızlar, galaksiler ve gökcisimlerinin radyo dalgalarından yüksek çözünürlüklü veriler elde edilecek.
Bu veriler sayesinde de hem evrenin geçmişi, hem de geleceğine dair pekçok bilgiye ulaşılacak.Proje 12 yıl sonra yani 2024 yılında hayata geçecek.Radyo teleskobuna ev sahipliği yapması düşünülen iki aday ülke var.Biri Güney Afrika Cumhuriyeti diğeri de Avustralya.
Kaynak:CNN(27 Mart 2012,18:00)
İnsanlık Bu Teleskobu Bekliyor
İnsanoğlu galaksilerden karadeliklere, yıldızlardan başka gezegenlerde hayat olup olmadığına kadar birçok konuda evrenin sırlarını yakında daha net öğrenme şansına sahip olacak. Hazırlıkları süren dünyanın en büyük radyo teleskobu, bu bilgilere ulaşmanın yolunu açacak.
"İlk yıldızlar ne zaman meydana geldi?", "galaksiler nasıl oluştu?", "başka gezegenlerde hayat var mı?"
Evrenle ilgili pek çok bilinmeyen ve akıllarda onlarca soru bulunuyor.Bu sorulara, dünyanın en büyük radyo teleskobu projesiyle yanıt aranacak.
Projenin adı Square Kilometre Array, yani Kilometrekarelik Dizge.2 milyar dolara mal olacağı düşünülen proje, şimdiye kadarki en hassas teknolojiyi kullanacak.
Yapımına 2016 Yılında Başlanacak
Bu süre içinde de hedeflenen teknolojik materyallerin biraraya getirilmesi için çalışılacak.Proje kapsamında,15 metre çapında 3 bin çanak anten kullanılacak.Atmosfer, yıldızlar, galaksiler ve gökcisimlerinin radyo dalgalarından yüksek çözünürlüklü veriler elde edilecek.
Bu veriler sayesinde de hem evrenin geçmişi, hem de geleceğine dair pekçok bilgiye ulaşılacak.Proje 12 yıl sonra yani 2024 yılında hayata geçecek.Radyo teleskobuna ev sahipliği yapması düşünülen iki aday ülke var.Biri Güney Afrika Cumhuriyeti diğeri de Avustralya.
Kaynak:CNN(27 Mart 2012,18:00)
Kozmos Çiçeği Yetiştiriciliği
Kozmos Labirent - Kale
Kozmos - Boşver (Single + Video)
YORUMLAR