Yüzlerce km2′lik sahaları etkileyen büyük iklim gruplarına makroklima ismi verilmektedir. Bununla beraber makroklima-lar içinde, değişik i...
Yüzlerce km2′lik sahaları etkileyen büyük iklim gruplarına makroklima ismi verilmektedir. Bununla beraber makroklima-lar içinde, değişik iklim özellikleri gösteren hususi koşullu ufak iklim alanlarına da mikroklima denilmektedir. Genel özellikleri bakımından yeryüzünde görülen başlıca iklim tipleri sıcak iklimler, ılıman iklimler ve soğuk iklimler olarak üç gruba ayrılır. Bu iklimler kendi içlerinde yağış miktarı ve rejimi, kış ılıklığı, senelik ısı averajları şeklinde özellikler de dikkate alınarak alt iklim tiplerine ayrılır. İklim tiplerini ayırmada en etkili ölçüt tabii nebat örtüleridir. Bununla birlikte bölümde yetiştirilen ziraat ürünlerine bakılarak da iklim tipleri hakkında yorum yapılabilir. Yerşekillerinin yükseklik ve uzanış yönlerinin, rüzgâr ve hava kütlelerinin, kara ve deniz dağılımının değişik olması şeklinde nedenlerden dolayı iklim ve nebat örtüleri yeryüzünde tertipli kuşaklar oluşturamazlar.
A) SICAK İKLİMLER
1. EKVATORAL İKLİM
Görüldüğü Bölgeler
• 10° şimal ve cenup enlemleri içinde görülür.
• Bu iklimin etkili olduğu başlıca bölgeler Amazon ve Kongo havzaları, Gine Körfezi kıyıları ile Endonezya ve Malezya‘nın büyük bir bölümüdür.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Senelik ortamala ısı 25 °C civarındadır.
• Senelik ısı farkı 4 °C yi geçmez. Bunun sebebi bu mıntıkaya güneş ışınlarının yere düşme açılarının fazla değişmemesi ile rutubet miktarının fazla olmasıdır.
• Yağışlar konveksiyoneldir.
• Yağış rejimi düzenlidir.
• Senelik yağış miktarı 2000 mm’den fazladır. Ekinoks tarihlerinde yağışlar en üst düzeye erişir.
Nebat Örtüsü
• İklimin nemli ve sıcak olmasından dolayı bu bölgelerde daima yeşil olan yağmur ormanları yer almıştır.
• Bu ormanlardaki ağaçların boyları 50-60 metreler arasındadır.
• Yoğun ve sık olmalarından dolayı zemine güneş ışınları fazla sızamamaktadır.
2. TROPİKAL İKLİM (Subtropikal-Savan)
Görüldüğü Bölgeler
• 10° - 30° şimal ve cenup enlemleri içinde görülür.
• Sudan, Çad, Nijerya, Mali, Moritanya, Brezilya, Venezüella, Kolombiya, Peru ve Bolivya bu iklimin etkili olduğu yerlerdir.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Senelik averaj ısı 20 °C civarındadır.
• Senelik ısı farkı azdır.
• Yazlar yağışlı, kışlar kuraktır.
• Senelik yağış miktarı 1000 - 2000 mm arasındadır.
• Yağışlar konveksiyonel kökenli olup yağmur şeklindedir.
Nebat Örtüsü
• Tabii nebat örtüsü yaz yağışları ile yeşeren gür ve uzun boylu (1 -1,5 m) otlardan oluşan savanlardır.
• Savanlar içinde seyrek ağaç topluluklarına rastlanır.
• Savan iklim bölgesinde aslan, kaplan, fil, zürafa, antilop şeklinde hayvanlar yaşar.
3. MUSON İKLİMİ
Görüldüğü Bölgeler
• Asya Kıtası’nın cenup doğusunda görülür.
• Bu iklim tipinin oluşmasında muson rüzgarları etkili olmuştur.
• Cenup Hindistan, Cenup Çin, Güneydoğu Asya, Japonya ve Mançurya şeklinde bölgeler muson iklimin etkili olduğu başlıca alanlardır.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Yaz mevsiminde sıcaklıklar 25 “C’yi geçer. Kışın ise sıcaklıklar azalır. Bu mevsimde ısı şartları coğrafi konuma bağlı olarak farklılık gösterir.
• Senelik averaj yağış 2000 mm civarındadır. Muson rüzgarlarının yazın denizden karaya doğru esmesi sonucu yağışların büyük çoğunluğu yazın düşer.
• Kışlar ise genel anlamda kurak geçer. Dünya’nın en fazla yağış alan bölgeleri muson bölgesindedir. (Çerapunçi ortalama 12000 mm)
• Muson iklimindeki yağışlar genel anlamda yamaç (orografik) yağışları türünde olup yağmur şeklindedir.
Nebat Örtüsü
• Tabii nebat örtüsü yazın yağışlarla yeşeren geniş yapraklı muson ormanları ile uzun boylu ot topluluklarıdır.
• Muson ikliminde şeker kamışı, çay, pirinç ve türlü tropikal ürünler tabii olarak yetiştirilir.
4. ÇÖL İKLİMİ (Sıcak ve Kurak İklim)
Görüldüğü Bölgeler
• Dinamik yüksek basıncın etkili olduğu dönenceler civarı 100 mm’nin altında yağış alır. Bundan dolayı bu alanlarda çöl iklimi görülür.
• Bu çöllerin başlıcaları; Şimal Amerika‘da Meksika Çölü ile Arizona Çölü, Cenup ABD’da Atakama Çölü, Afrika’nın kuzeyinde Büyük Sahra, güneyinde Kalahari, Or-tadoğuda iran ve Arabistan çölleri ile Avustralya‘nın iç kesimlerinde bulunan Büyük Kum, Gibson ve Büyük Vik-torya çölleridir.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Bu iklimin en belirgin özelliği yağışların çok az olmasıdır.
• Yağışlar genel anlamda 100 mm den azdır.
• Bu iklim bölgesinde rutubet miktarının az olmasından dolayı günlük ısı farkı çok fazladır (40 - 50 °C).
Nebat Örtüsü
• Çöl bölgeleri nebat örtüsü yönünden son aşama fakirdir. Genel anlamda kurakçıl otlar ve kaktüslerden oluşur.
• Bununla birlikte orta dönem karalarının deniz etkisinden uzak iç kesimlerinde karasal çöl iklimi görülür. Buralarda yazlar çok sıcak kışlar çok soğuk geçer, ısı farkı fazladır, yağış azdır. Asya’nın iç kesimlerindeki Gobi, Karakum ve Kızıl-kum çölleri karasal çöl ikliminin görüldüğü başlıca alanlardır.
• Çöl bölgeleri nüfus yönünden Dünya’nın en tenha yerle-rindendir. Bu alanlarda yeraltı sularının yüzeye çıkmış olduğu bölgeler ile akarsuların geçmiş olduğu sahalar ziraat ve yerleşme için elverişli alanlardır.
B) ILIMAN İKLİMLER
1. AKDENİZ İKLİMİ
Görüldüğü Bölgeler
• Genel olarak 30° - 40° enlemleri arasındaki kıyılarda görülür.
• Akdeniz çevresinde, ABD’nın batısında Kaliforniya kıyıları ile Orta Şžili’de, Afrika’nın güneyindeki Kap bölgesinde ve Avustralya’nın güneybatısında görülür.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Akdeniz ikliminin etkili olduğu yerlerde yazlar sıcak ve kurak, kışlar ise ılık ve yağışlıdır.
• Senelik ısı averajı 15 - 20 °C içinde olup senelik ısı farkı ise 18 °C civarındadır.
• Senelik yağış miktarı 600 - 1000 mm arasındadır.
• Akdeniz ikliminde kış döneminde kutup yönünden ilerleyen hava kütleleri ile ekvatoral mıntıkadan gelen sıcak hava kütleleri karşılaşmakta ve cephesel yağışlar oluşmaktadır. Yazın ise bu bölgelerde tropikal hava kütleleri tesirini gösterdiğinden sıcak ve kurak iklim özellikleri oluşmaktadır. Bilhassa kışın cephe yağışları görülen bu iklim bölgesinde yazlar kurak geçmektedir.
Nebat Örtüsü
• Kısa boylu ağaçlardan oluşan makilerdir.
• Zeytin, zakkum, defne, mersin şeklinde türleri vardır.
2. OKYANUSAL İKLİM (Ilıman iklim)
Görüldüğü Bölgeler
• Genel olarak 40° - 60° enlemleri içinde görülür.
• Garp Avrupa, Şimal ABD’nın kuzeybatısı, Cenup Şžili, Avustralya’nın cenup doğusu ile Yeni Zelanda’da görülür.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Bu iklim tipinin görüldüğü yerlerdeki ısı ve yağış şartları üstünde garp rüzgarları ile sıcak okyanus akıntılarının büyük tesiri vardır.
• Yazları serin kışları ılık geçer.
• Senelik ısı averajı 14 -15 °C civarında olup senelik ısı farkı 10 -15 °C civarındadır.
• Senelik yağış miktarı 1000 - 1500 mm dir.
• Garp rüzgarlarının tesiri ile her mevsim yağış alır.
Nebat Örtüsü
• Alçak alanlarda geniş yapraklı yüksek alanlarda ise iğne yapraklı ormanlardan oluşur.
3. KARASAL İKLİM
Görüldüğü Bölgeler
• Orta kuşakta deniz tesirinin sokulamadığı karaların iç kı-sımlarında görülür.
• Şark Avrupa, Sibirya ve Şimal ABD’nın iç kısımları bu iklim tipinin etkili olduğu başlıca alanlardır.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Bu iklimin görüldüğü yerlerde kışlar çok soğuk ve uzun sürer. Yazlar ise kısa ve sıcaktır.
• Senelik ısı averajı 0° ile 10° arasındadır. Senelik ısı farkı fazladır (20 - 40 °C).
• Senelik yağış miktarı 400 - 600 mm içinde değişiyor.
• Yağış en fazla yazın, minimum kışın düşer. Fakat kış yağışları genel anlamda kar şeklindedir. Karlar toprak üstünde 4-5 ay kalabilir.
Nebat Örtüsü
• Tabii nebat örtüsü iğne yapraklı ağaçlardan oluşan tayga ormanlarıdır.
• Yağışların azaldığı yerlerde ise çayır ve step (step) görülür.
4. STEP İKLİMİ (Yarı kurak iklim)
Görüldüğü Bölgeler
• Orta kuşakta deniz etkisinden uzak karaların iç kesimlerinde şiddetli karasal iklimden başka step (yarı kurak karasal) iklimi görülür.
• Bu yerlerde günlük ve senelik ısı farkları şiddetli karasal iklimin görüldüğü bölgelere bakılırsa daha azdır.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Step iklimlerinde senelik ısı farkı 15-30 °C arasındadır.
• Senelik yağış miktarı 300 - 500 mm’dir.
• En fazla yağış ilkbaharda görülür.
Orta kuşakta görülen step iklimi haricinde sıcak kuşakta görülen step iklimleride vardır.
Sıcak kuşakta görülen step iklimi genel olarak 15-20 °C enlemleri içinde savan ve çöl iklimleri içinde geçiş iklim özelliği gösterir. Bunlara Tropikal Step İklimi denir.
Çöl iklimi ile Akdeniz iklimi arasındaki steplere ise Subtropi-kal Step İklimi denir.
Nebat Örtüsü
• Yağışlarla yeşeren, kurak mevsimde sararan kısa boylu otlardan oluşan step (step)tir.
• İnsanlar tarafınca ormanların kesilerek ya da yakılarak ortadan kaldırılması sonucunda oluşan bozkırlara antro-pojen step denir.
C) SOÄžUK İKLİMLER
1. TUNDRA İKLİMİ
Görüldüğü Bölgeler
• Şimal Yarımküre’de 60° paraleli civarı ile kutup ikliminin yayılış alanı arasındaki bölgelerde görülür.
• Avrupa’nın şimal kıyıları, Şimal Sibirya, Şimal Kanada, Grönland Adası kıyıları ve orta kuşaktaki yüksek dağlarda etkilidir.
Isı ve Yağış Özellikleri
• En sıcak ayın averajı dahi 10 °C’yi fazla geçmez.
• Sıcaklıklar kışın - 30 °C ile - 40 °C arasındadır.
• Senelik ısı farkının 60 °C’yi bulmuş olduğu bölgeler vardır.
• Yağışlar averaj 200 - 250 mm’dir.
Nebat Örtüsü
• Toprak, senenin büyük kısmında donmuş halde bulunmaktadır.
• Yazın toprağın üst kısmının buzları çözülür ve zemin ba-taklık haline dönüşür.
• Nebat örtüsü çalı, yosun ve yazın yeşeren otlardır. Bunlara tundra denir.
2. KUTUP İKLİMİ
Görüldüğü Bölgeler
Şimal Kutbu çevresinde, Grönland’ın iç kısımlarında ve Antarktika’da görülür.
Isı ve Yağış Özellikleri
• Isı genel anlamda - 40 °C civarındadır.
• Senelik ısı farkı 20° - 30°C arasındadır.
• Averaj yağış 200 mm’dir.
• Nebat örtüsü yoktur.
• Zemin buzullarla kaplıdır.
• Karalar üstündeki buzlardan koparak denize düşen bu-zullara aysberg, deniz suyunun donmasıyla oluşan bu-zullara ise bankiz denir.
3. YÜKSEK DAÄž İKLİMİ
• Ilıman ve sıcak kuşaktaki dağların zirvelerinde görülür.
• Himalayalar, Kayalık ve And dağları bu iklimin görüldüğü başlıca alanlardır.
• Isı yıl süresince düşüktür, yağış azdır, ısı farkı fazladır.
• Yerin buzullarla kaplı olmadığı yerlerde seyrek otlar yetişmektedir.
İklim ve Nebat Örtüsü İlişkisi
Bir yerdeki nebat örtüsü daha çok ısı ve yağış şartlarının ortak tesiri sonucunda gelişir. Genel anlamda yağışın çok olduğu yerlerde nebat örtüsü ormanlardan oluşur. Yağış azaldıkça nebat örtüsü cılızlaşır. Her iklim bölgesinin karakteristik bir nebat örtüsü mevcuttur. Yalnızca kutup ikliminde ısı yetersiz olduğundan nebat örtüsü bulunmamaktadır.
Bir bölgenin iklimini en iyi gösteren ölçüt orada yetişen tabii nebat örtüşüdür. Mesela daha evvel asla gitmediğimiz bir ülkede zakkum, mersin, lavanta ve zeytin şeklinde bitkileri görürsek burada Akdeniz ikliminin etkili bulunduğunu söyleyebiliriz.
Tabii nebat örtüsünün dağılımını etkileyen temel faktörler ısı ve yağıştır. Isı ve yağış, yerşekilleri ve denize bakılırsa konuma bağlı olarak değişmiş olduğu için tabii nebat örtüleri de dünya üstünde tertipli dağılmamıştır. Bu yüzden Ekvator’dan kutuplara doğru nebat örtüleri tertipli dönem oluştura-mazlar.
Dağ eteğinden zirveye doğru ormanların dağılışı alt taraftaki şekilde görüldüğü şeklinde kuşaklar oluşturur. Belirgin bir yükseltiden sonrasında ise orman örtüsü seyrekleşir ve ortadan kalkar. Bu sınıra orman üst sınırı denir.
Ekvator’dan kutuplara doğru orman üst sınırının yükseltisi azalır. Bununla birlikte buharlaşma sertliği, yağışın yıl içindeki dağılımı, denize bakılırsa konum, bakı şeklinde özellikler de tabii nebat örtüsünün dağılımını etkisinde bırakır. Enlem farkı arttıkça nebat örtüsü fazlalığı de artar.
YORUMLAR