Kelime vurgusu Kelimedeki hangi hecenin öbürlerinden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir. Türkçede kelimelerin çoğu zaman son hecesi vur...
Kelime vurgusu
Kelimedeki hangi hecenin öbürlerinden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir. Türkçede kelimelerin çoğu zaman son hecesi vurguludur. Yapım ekleriyle kelime genişletildikçe vurgu son heceye kayar: anne, durak, konut, sözlük; düşüncesizlik, çekingen.
Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymayan, vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır. Bunlardan başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:
· Yer adlarında ve coğrafî adlarda vurgu çoğu zaman ilk hecede olur. Yer adlarından yabancı olanların Türkçe söylenişinde ise vurgu, sondaki heceden öndeki hecelere doğru geçer: Ankara, Kayseri, Erzurum, Türkiye, Asya, Avrupa; Almanya, İngiltere, Münih.
-istan ile biten adlarda (ve yer adlarında) vurgu sondadır: Gülistan;Türkistan, Hindistan, Yunanistan, Kazakistan.
· Zarfların bir çok: ahmakça, ansızın, artık, ayrıca, belki, demin, gayet, hâlâ, hatta, iyice, kurnazca, öğleyin, önce, sonra, şimdi, şöyle, yalnız, yarın, yine, zorla.
· Ünlem ve ünlem olarak kullanılan adlarla hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: acaba, aferin, arkadaş!, Aslan!, baba!, beyefendi!, elbette, evet, garson!, Güler!, haydi, hayır, işte, Mehmet!, peki, yahu.
· Dil adları: Almanca, Arapça, Farsça, Rusça, Türkçe.
· Küçültme eki almış bazı sıfatlar: alçacık, azıcık, daracık, incecik, kısacık, küçücük, ufacık, yumuşacık.
· (Geniş süre çekimi haricinde) -ma, -me olumsuzluk eki almış fiiller: aldatmadılar, gitmemek, istemeyecek, kalkmıyor, konuşmamak, oturmayacaklar, uyumayın.
· Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: anne, banka, çekirge, görümce, karınca, masa, posta, radyo, teyze, yenge.
· Birleşik kelimelerden bazıları: bugün, biraz, birçok, onbaşı, başçavuş, cumartesi, ayakkabı, kahverengi.
Bu kelimelere vurgulu ek geldiği süre da (vurgu, kelime tabanının son hecesinde olmadıkça) vurgunun yeri değişmez: annelik, Almancadan, Ankara’da, Bolu’dan, karıncaya, masayı, önceki, radyoda, Türkçenin, yarınki.
Çekim eki almış kelimelerde vurgu çoğunlukla çekim eki üzerindedir. Vurgusuz bazı çekim ekleri ise vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Vurguyu önceki heceye atan vurgusuz çekim ekleri aşağıda sıralanmıştır:
· -n araç hâli eki: baharın, güzün, kışın, yazın.
· -la / -le eki: atla, babamla, bıçakla, çocukla, kalemle.
· -ca / -ce ve bunun genişlemiş şekli -casına / -cesine eki: açıkça, bence, güzelce, onca, yüzlerce; alçakçasına, aptalcasına, delicesine.
· Sual eki: bildi mi?, öğrenecekler mi? sevecek misiniz?; Ankara mı?, güzel mi?, kitap mı?
· -dir eki: akıllıdır, bilmiştir, gelecektir, geniştir, kısadır.
· Şahıs ekleri (Birinci ve üçüncü şahıs buyruk ekleri haricinde): geleceğim, görmeliyim, güzelsin, kalkın, kalmışsınız, oturunuz, yazarım, yazasın, yorgunum.
· -yor şimdiki süre eki: alıyor, gülüyor, okuyor.
· Birleşik çekimlerde kullanılan hikâye (-di), rivayet (-miş) ve koşul (-sa) ekleri: başlardı, çalışırsak, gidermiş, giderse okurdum.
-ken, -madan / -meden benzer biçimde bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur: almadan, başlarken, durmadan, giderken, uyumuşken, yazacakken.
-ınca ve -dıkça zarf-fiil eklerinde vurgu son hecede değildir: gittikçe, görünce, satınca, okudukça.
Dilin yapısıyla direkt doğruya ilgili olan vurgu, yanlış hecede yapılırsa anlam karışıklığı ortaya çıkar. Yalnız kelimesinin yanlız şeklinde söylenmesi iyi mi bir dil yanlışıysa, meselâ okuyan kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı derecede mühim, bir dil yanlışıdır. Başka millete mensup insanlardan Türkçeyi yeni öğrenenlerin Türkçedeki vurguları kendi dillerindeki benzer biçimde vurgulamalarında ve vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını ya da türlerini değiştiren kelimelerde bu durum açıkça görünür:
bebek: ufak çocuk Bebek: İstanbul'da bir semt
kurtuluş: kurtulma, istiklâl Kurtuluş: Ankara'da bir semt
kartal: bir kuş Kartal: İstanbul'da bir semt
bayat: taze olmayan Bayat: Oğuzların bir boyu
garson : isimGarson!: Hitap, ünlem
yalnız: ödat ya da zarf yalnız: bağlama edatı
okuma: kıraat okuma: okumamaktan buyruk
bıçakla: bıça klamaktan buyruk bıçakla: bıçak ile
Türkçede aslolan vurgu yanında ikinci derecede bir kelime vurgusu daha vardır: Kelimenin aslolan vurgusu sonda ise, ikinci derecedeki vurgu ilk hecede; aslolan vurgu ilk hecede ise, ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: annemin, babamın, deminki,evdeki, Kurtuluş.
Türkçede vurgu bakımından en zayıf hece, orta hecedir.
YORUMLAR