1. EŞž ANLAMLI KELİMELER Yazılış ve okunuş bakımından değişik fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tu...
1. EŞž ANLAMLI KELİMELER
Yazılış ve okunuş bakımından değişik fakat anlamca aynı olan kelimelerdir. Bu tür kelimeler birbirlerinin yerini tutabilir. Anlamdaş kelimelerin birisi genel anlamda yabancı kökenlidir.
kıymet-değer, cevap-yanıt, sene-yıl, medeniyet-uygarlık, imkân-olanak, acele-ivedi, zelzele-deprem, yoksul-fakir, misafir-konuk, sınav-imtihan, yöntem-metot, mesele-sorun, fiil-eylem, kelime-sözcük, vasıta-araç...
Fakat bazı durumlarda anlamdaş kelimeler birbirinin yerini tutamaz: “kara bahtlı†kelime grubunda “kara†kelimesinin yerine “siyah†kelimesini kullanamazsınız. Şu sebeple iki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş ya da yakın anlamlı olabilmesi için aynı anlam hususi durumunu taşımaları gerekir.
Türkçe kelimeler içinde da eş anlamlılık olabilir:
deprem-yer sarsıntısı-zelzele,
kimi zaman-ara sıra-zaman zaman-arada bir-bazen2. YAKIN ANLAMLI KELİMELER
Yazılışı ve okunuşu değişik olan, anlamdaş benzer biçimde görünmüş olduğu hâlde birbirinin yerini tamamen tutamayan, doğrusu aralarında anlam ayrıntısı bulunan kelimelerdir. Bunlar çoğunlukla Türkçe kelimelerdir.
göndermek-yollamak, bezmek-bıkmak-usanmak, dilemek-istemek, çevirmek-döndürmek, söylemek-demek-konuşmak, eş-dost, hısım-akraba, bakmak-seyretmek,
Kardeşim sana küsmüş.
Kardeşim sana kırılmış.
Kardeşim sana gücenmiş.
Kardeşim sana darılmış.
Birinci cümlede bir "kesinlik ve aşırılık" anlamı, ikinci cümlede bir "esneklik, hatta hoşgörü" anlamı, üçüncü cümlede "üzülmek" anlamı, dördüncü cümlede "gücenip görüşmez olmak" anlamı vardır.
Ben her sorunla başa çıkarım. (baş etmek)
Bu kadar yürekten çağırma beni. (candan)
Davranışları hiçbir süre içtenlikli değildi. (yürekten, candan)
Yapmış olduğu işi önemsemiyordu. (itina göstermiyordu.) 3. ZIT ANLAMLI KELİMELER
Anlamca birbirinin karşıtı olan kelimelerdir.
Siyah-beyaz, uzun-kısa, aşağı-yukarı, ileri-geri, var-yok, gelmek-gitmek,
Tüm kelimelerin zıt anlamlısı yoktur. Eylemlerde de durum aynıdır. Bir eylemin olumsuzu o eylemin karşıtı satılmaz.
“sevinmek†karşıtı sevinmemek değil “üzülmekâ€tir.
Kelimeler arasındaki karşıtlık cümledeki kullanıma göre değişiklik gösterir.
“doğru†kelimesinin zıt anlamlısı bir cümlede “eğri†olurken, diğerinde “yanlışâ€ olabilir.
İki kelimenin (kökeni ne olursa olsun) anlamdaş, yakın anlamlı ya da zıt anlamlı olabilmesi için aynı anlam hususi durumunu taşımaları gerekir. Meselâ, siyah ile beyaz, sadece ikisi de gerçek (temel) anlamda oldukları süre zıt anlamlı olurlar. Hafifçe olmayan anlamındaki “ağır†kelimesinin ağır olmayan anlamındaki “hafifâ€le zıt anlamlı olabilmesi için ikisinin de gerçek (temel) anlamda kullanılması gerekir. 4. EŞž SESLİ KELİMELER
Yazılışı ve okunuşu aynı olduğu hâlde anlamları değişik olan kelimelerdir. Bunlar yalın hâlde olabildikleri benzer biçimde ek almış hâlde de olabilirler. Şžiirde cinas olarak kullanılır ve cinaslı kafiye yapılır.
Gül: 1. çiçek, 2. gülmekten komut
Kır: 1. kırsal alan, 2. kırmaktan komut, 3. beyaz
Yazma: 1. baş örtüsü, 2. yazmaktan negatif komut, 3. yazma işi
Ek almış kelimelerle, ek almış ve almamış kelimeler içinde da eş seslilik söz mevzusudur. Bu ekler görevce değişik ekler de olabilir:
Siyah anlamındaki “kara†ile “kar-a†(-a: yönelme hâl eki) benzer biçimde
“Oyuncakları olmuş evlatların kurşunlarâ€
“Zalimler her saat taze fidanları kurşunlarâ€
Niçin kondun a bülbül kapımdaki asmaya
Ben yarimden vazgeçmem götürseler asmaya
“hala†ve “hâlââ€, “kar†ve “kârâ€, “adet†ve “âdet†kelimeleri eş sesli değildir. Okunuşları ve anlamları farklıdır. 5. İKİLEMELER
Anlamı pekiştirip güçlendirmek ve çekici kılmak için aynı kelimenin, yakın anlamlı kelimelerin ya da zıt anlamlı kelimelerin tekrarıyla oluşan kelime grubudur.
ev bark, çoluk çocuk, küçücük, doya doya ...
Yapı Yönüyle İkilemeler:
a) Yakın Anlamlı: doğru dürüst, delik deşik, eş dost
b) Aynı Anlamlı: kılık giyim, ses seda, köşe nahiye...
c) Karşıt Anlamlı: Aşağı yukarı, ileri geri, azca çok, er geç ....
d) Aynı Kelimenin Tekrarı: duya duya, ağır ağır, yavaş yavaş ...
e) Yansımaların Tekrarı: çat pat, kıs kıs, fısıl fısıl ...
f) Yalnız Biri Anlamlı: eğri buğrü, çok eski
g) Yarı Anlamlı: eciş bücüş, ıvır zıvır, abur cubur ...
İkilemelerin arasına hiçbir noktalama işareti konulamaz. 6. YANSIMALAR
Tabiata, insana, insan dışındaki canlılara ve eşyaya ilişik seslerin öykünmek edilmesi sonucu ortaya çıkan kelime ya da kelime gruplarıdır.
tık, tak, pat, çat, hışır hışır, miyav, hırr, hav, me, mee, mışıl mışıl, fıkır fıkır, şıkır şıkır...
ÄYansımalardan isim ve eylem türetilebilir.
“miyavlamak, çatırdamak, şıkırtı, meleşmek, şırıltıâ€7. ATASÖZLERİ
- Atalarımızdan günümüze kadar ulaşan, belirli bir yargı içeren, söyleyeni belli olmayan düz konuşma içinde kullanılan sözlerdir.
- Kalıplaşmış sözlerdir, eşanlamlılarıyla dahi değiştirilemez.
- Kısa ve özlü sözlerdir. Azca sözle çok anlam ifade ederler
- Tecrübelere ve gözlemlere dayanırlar, kimi zaman âdet ve gelenekleri ifade ederler
- Bir çok mecazlıdır.
- Anonimdir ve edebî tür özelliği gösterir.
- Genel bir yargı bildirir.
- Nasihat verme amacı taşır.
At ölür meydan kalır, yiğit ölür şan kalır.
Aç koyma hırsız olur, çok söyleme yüzsüz olur, çok değme arsız olur.
Bu şekilde gelmiş, bu şekilde gider
Çocuğa iş buyuran, ardınca kendi gider.
Damlaya damlaya göl olur.
Dost kazan dost; düşman anadan da doğar.
Eden bulur.
Geniş gününde dar gezen, dar gününde geniş gezer.
Göz görmeyince gönül katlanır.
Hepimiz kaşık yapar fakat sapını yapması imkansız.
Her şey incelikten insan kabalıktan kırılır.
Mart kapıdan baktırır, kazma kürek yaktırır.
Üstüne söz düşmedikçe konuşma.
Vakitsiz oluşturulan gül acele solar.8. DOLAYLAMA
Bir kelimeyle anlatılabilecek bir durumu birden fazla kelimeyle anlatmaya denir.
“yavru vatanâ€: Kıbrıs,
“büyük kurtarıcıâ€: Mustafa Kemal Atatürk,
“derya kuzularıâ€: balık,
“insanlığın iftihar kaynağıâ€: Hz. Muhammet,
“Türkiye’nin kalbiâ€: Anakara 9. ANLAM GENİŞžLEMESİ
(yan anlam) 10. ANLAM DARALMASI
“oğul†kelimesinin önceleri kız ve adam evlatları için kullanılırken şimdi artık yalnız adam evlatları için kullanılması benzer biçimde.11. ANLAM İYİLEŞžMESİ
“kötü†anlamındaki yavuz kelimesinin artık “yiğit†anlamında kullanılması benzer biçimde.12. ANLAM KÖTÜLENMESİ
“canlı†anlamındaki canavar kelimesinin artık yırtıcı mahluk anlamında kullanılması benzer biçimde. 13. GÜZEL ADLANDIRMA
“verem†kelimesinin dildeki korkunçluğunu azaltmak için “ince hastalık†ile karşılanması benzer biçimde.
Yabanî hayvan adı olan “börüâ€nün atılıp yerine “kurt†kelimesinin kullanılması benzer biçimde.
YORUMLAR