NEDEN sual. be. (ne'den den- çıkma durumu ekiyle). 1. Dolaysız ve dolaylı sual cümlelerinde, sebep ve amacı sormak için kullanı...
NEDEN sual. be. (ne'den den- çıkma durumu ekiyle).
1. Dolaysız ve dolaylı sual cümlelerinde, sebep ve amacı sormak için kullanılır; hangi sebeple, hangi amaçla; niçin, niye: Niçin erken kalktınız? Bana niçin burada kalmadığımı sordu.
2. Niçin derseniz, izah edeyim, sebebi şu ki. || Niçin olmasın, pozitif cevap vermede, bir isteği pozitif karşılamada kullanılır. || Nedenini sana, size, ona sormalı, bu sebebi ben bilmiyorum. || Bundan dolayı, bundan dolayı.
♦ a. Bir şeyin var olmasına ya da ortaya çıkmasına neden olan şey; bir şeyi oluşturan şey; bir şeyin temeli ya da kökeni; sebep: Araştırmacılar kazanın nedenini bulmaya çalışıyorlar. Onun öfkelenmesinin sebebi, işittiği kırıcı sözdü. Aralarındaki düşmanlık, devamlı çatışmalara niçin oldu. Nedensiz netice olmaz. (Bk. ansikl. böl. Fels.)
1. Bir olguyu, bir hareketi açıklayan, doğrulayan şey; gerekçe, sebep: Gitme nedenini biliyor musun? Reddetmen için hiçbir niçin yok. Sızlanmasının geçerli sebepleri olmalı. Haklı sebepleri olmak.
2. Bahane, sebep: Kaçmak için niçin yaratmak.
3. Niçin, sebep olmak, bir şeyin yapılmasına ya da ortaya çıkmasına yol açmak; sebep olmak. || Niçin sonrasında, aradan uzun bir vakit geçtikten sonrasında. || Sebebiyle, sebebiyle, şu ya da bundan dolayı: Tasfiye sebebiyle indirimli satışlar. Hastalık sebebiyle izin istemek. || Şu ya da bundan dolayı, sebeple, sebebi mühim değil.
*Dilbil. Niçin bağlacı, bir niçin tümcesinin kullanılmasını elde eden bağlaç (bu sebeple, bundan dolayı, bunun için vb.). || Niçin tümleci, temel fiilin anlattığı eylemin hangi sebebi öne sürülerek yapıldığını belirten tümleç. (Örn. HIRSLA çalışmak; GİTTİĞİN İÇİN ağlıyorum.)
*Fels Dış niçin, marxçılara bakılırsa, bir sürecin haricinde yer almakla beraber, onun üstünde belirleyici ve ikincil bir tesir gösteren unsur. || iç niçin, marxçılara bakılırsa, bir sürecin içinde yer edinen ve onun üstünde belirleyici ve temel bir tesir gösteren unsur. || ilk niçin, skolastik ve klasik gelenekte, gerçekliğin kurucu ya da yaratıcı öğesi. (Skolastik düşünürler çoğu zaman, Tanrı'yı ilk niçin sayarlar.) || ikinci niçin, skolastik ve klasik gelenekte, başka bir öğeyi belirlemekle beraber kendisi yerine bakılırsa Tanrı ya da töz isminde olan bir ilk öğeye bağımlı durumda olan unsur. || Kafi niçin ilkesi, Leibniz felsefesinin temel ilkesi. Bu ilkeye bakılırsa, "hiçbir şey nedensiz meydana gelmez" ve gene bu ilke uyarınca, bir şeyin niçin şu şekilde olup da bu şekilde olmadığını gösteren kafi bir niçin olmadan -böylesi nedenler bir çok kez bizce bilinmese bile- hiçbir şeyin gerçek ya da var olamayacağını hiçbir önermenin de doğru olamayacağını düşünürüz" (Monadoloji [Monadologie], 32).
*Yerbil. Güncel nedenler kuramı - GüNCELCİLİK.
*ANSİKL. Fels. Batı düşüncesinde niçin terimi, bilim alanında akılsallığın ortaya çıkmasına bağlıdır. Yunanlılar'da, niçin ve netice kavramlarının işlemsel bir şekilde incelenebilmesi için Aristoteles'e kadar (İ.Ö. IV. yy.) beklemek gerekti. Aristotelesçi niçin (aitia) anlayışı ile Aristoteles'in çeşitli nedenler içinde gözettiği ayrımlar (Aristoteles bu sebeplerin her birine ayrı bir ad verir), Ortaçağdan Aydınlanma çağı'na kadar gerçek bir dogma niteliği taşıdı.
Aristoteles'e bakılırsa dört ayrı tip niçin vardır: maddesel niçin (hyte), biçimsel niçin (usia), devindirici ya da etkin niçin (arkhe tes kinesis), ereksel niçin (telos): "Niçin, bir anlamda, bir şeyin yapılmış olduğu ve o şeyde içkin olarak bulunan şeydir; mesela tunç, heykelin; gümüş, kupanın nedenidir; tunç ve gümüşün cinsleri için de o şekilde, Başka bir anlamda niçin, şekil ve modeldir, doğrusu nelik ve bunun cinslerinin tanımıdır: mesela, oktav için ikinin bire oranı ve genel olarak, tarif için sayı ve bölümler Gene başka bir anlamda niçin, değişme ve hareketsizliğin başlangıcının membaı olan şeydir; mesela, bir sonucu alan kimse, o kararın nedenidir, baba çocuğun nedenidir ve genel olarak, meydana getiren yapılanın, değiştiren değişenin nedenidir. Nihayet bir anlamda niçin erekliliktir, doğrusu ereksel niçin'dir: mesela, sıhhat gezintinin nedenidir; hakikaten de, bir kimse niçin gezintiye çıkar? sorusuna, sağlığı için diye çözüm veririz ve bu cevabı verirken bunun nedenini belirttiğimizi düşünürüz†(Physika [Fizik], 2, 3).
Skolastik ve klasik felsefe geleneği, evrenin ilk hareket ettiricisi olarak anladığı Tanrı'yı doğada meydana gelen sonuçlardan ayırmak için, lüzumlu görmüş olduğu bir niçin terimini felsefi fikir alanına sokarak, "ilk niçin" ve “ikincil niçin" ayrımını yapmış oldu.
XVII. yy.'ın sonuyla XVIII. yy.'ın başlangıcında nedenle netice arasındaki ilişki tekrardan büyük bir ehemmiyet kazanmıştır. Leibniz'e bakılırsa, "tam nedenle, tam netice içinde devamlı yetkin bir denklik bulunduğunu belirten bir tabiat yasası saptayıp, bunu en evrensel ve en dokunulmaz yasa olarak kabul edebiliriz. Bu yasa, yalnız sonuçların nedenlerle orantılı bulunduğunu söylemekle kalmaz, hem de her tam sonucun, sebebiyle eşdeğerli bulunduğunu da söyler. Bu şekilde bir belit, tümüyle doğa ötesi türden olsa bile, gene de en yararlı belitlerden biridir ve tüm güçlerin bir geometri hesabına indirgenmesini olanaklı kılar" (Doğa ötesi üstüne konuşma [Discours de mötaphysique], 1686). Spinoza' nın felsefesi, mevzuya değişik önemde iki fark getirdi: bunlardan biri, insan anlığına ve bunun sınırlarına bağlı olan upuygun niçin/upuygun olmayan niçin; diğeri de tersine, Spinoza'nın tekçi anlayışının temelini oluşturan (Spinoza bunu bilhassa Tractatus de Deo, et Homine eiusque felicitate [Tanrı, insan ve mutluluğu üzerine kısa bir inceleme] adlı yapıtında ele alır) içkin niçin/dışsal niçin ayrımıdır.
Duygusal dönemde Hegel, karşılıklılık adını verdiği terimi ortaya koyarak, niçin teriminde bir tür devrim yapmış oldu. Heğel'e bakılırsa, “neden (Ursache), sonuca oranla kökenseldir" (VYİssenschaft der Logik [Mantık bilimi], "Özâ€, 3, 3). Böylece niçin, etkin terimin gerçekliğini ortaya koyar: "Töz, sadece niçin olarak somut gerçekliğe haizdir" (ay. ypt.). Ilkin biçimsel olan niçin, meydana getirmiş olduğu şeyle tam, totolojik, bir özdeşliği ihtiva eder: “Nedenin biricik belirlenimi, bir sonuca haiz olmaktır ve netice da bir nedene haiz olmaktan başka bir şey değildir†(ay. ypt.). Fakat, nedensellik ilişkisinin “belirlenimâ€i, iki terim arasındaki farkı ortaya çıkarır ve daha ilkin doğrusal ve tek yanlı olan bu hareketi geriye çevirerek karşılıklı tesir haline sokar; bu sebeple, “neden yalnızca bir netice doğurmakla kalmaz, fakat sonucun içinde, kendi kendisiyle bağıntılı bir niçin olarak bulunur†(ay. ypt.).
Marxçılar, niçin mevzusundaki çözümlemelerini Hegel'den alırlar ve gerek tabiat alanında, gerek insanlık tarihinde niçin ve netice arasındaki karşılıklı tesir terimini benimserler. Marxçılara bakılırsa bu karşılıklılık, kendisini çelişki olarak gösterir. Engels şu şekilde yazar: "Eşyayı birazcık yakından incelediğimizde, bir çelişkinin biri pozitif, diğeri negatif iki kutbunun, birbirlerine karşıt olmalarıyla birlikte, birbirlerinden ayrılmaz da olduklarını ve taşıdıkları karşısav (karşı sav) değerine karşın karşılıklı olarak birbiri içine girdiklerini görürüz. Gene şunu da görürüz ki, niçin ve netice sadece hususi bir duruma uygulandıkları vakit niçin ve netice kıymeti taşıyan tasarımlardır; fakat bu hususi durumu tüm dünya ile genel bağlantısı içinde ele aldığımızda, niçin ve netice gider, çözülür, evrensel karşılıklı etkileşim görünümü içinde erir ve devamlı olarak karşılıklı yer değiştirir; o şekilde ki, şimdi ve şurada netice olan, ötede ya da azca sonrasında niçin, şimdi ve şurada yol açan da, ötede ya da azca sonrasında netice olur" (Anti-Dühring, Giriş, 1). Bundan başka marxçılar, diyalektik içi işlemsel kavramlar olan dış niçin ve iç niçin içinde bir fark yaparlar. Mesela Mao Zıdong şu şekilde yazar: "Maddeci diyalektiğe bakılırsa, doğadaki değişimler, en başta, onun iç çelişkilerinin gelişmesinden lanır. Toplumda meydana gelen değişimler, bilhassa toplumun bağrındaki çelişkilerin, doğrusu üretim güçleriyle sınıflar arası üretim ilişkileri arasındaki, yeni ile eski arasındaki çelişkilerin gelişmesi sonucu olarak ortaya çıkar. Maddeci diyalektik, dış çelişkileri red mi eder? değil. Maddeci diyalektik, dış sebeplerin, değişikliklerin koşulunu oluşturduğunu, iç nedenlerinse onların temeli bulunduğunu ve dış sebeplerin sadece iç nedenler vesilesiyle tesir gösterdiğini düşünür. Uygun oranda ısı alan yumurta, civcive dönüşür, fakat ısı bir taşı civcive dönüştüremez; bu sebeple yumurtayla taşın temelleri başkadır" (Çelişki üstüne [Mao- dun iun], 1).
1. Dolaysız ve dolaylı sual cümlelerinde, sebep ve amacı sormak için kullanılır; hangi sebeple, hangi amaçla; niçin, niye: Niçin erken kalktınız? Bana niçin burada kalmadığımı sordu.
2. Niçin derseniz, izah edeyim, sebebi şu ki. || Niçin olmasın, pozitif cevap vermede, bir isteği pozitif karşılamada kullanılır. || Nedenini sana, size, ona sormalı, bu sebebi ben bilmiyorum. || Bundan dolayı, bundan dolayı.
♦ a. Bir şeyin var olmasına ya da ortaya çıkmasına neden olan şey; bir şeyi oluşturan şey; bir şeyin temeli ya da kökeni; sebep: Araştırmacılar kazanın nedenini bulmaya çalışıyorlar. Onun öfkelenmesinin sebebi, işittiği kırıcı sözdü. Aralarındaki düşmanlık, devamlı çatışmalara niçin oldu. Nedensiz netice olmaz. (Bk. ansikl. böl. Fels.)
1. Bir olguyu, bir hareketi açıklayan, doğrulayan şey; gerekçe, sebep: Gitme nedenini biliyor musun? Reddetmen için hiçbir niçin yok. Sızlanmasının geçerli sebepleri olmalı. Haklı sebepleri olmak.
2. Bahane, sebep: Kaçmak için niçin yaratmak.
3. Niçin, sebep olmak, bir şeyin yapılmasına ya da ortaya çıkmasına yol açmak; sebep olmak. || Niçin sonrasında, aradan uzun bir vakit geçtikten sonrasında. || Sebebiyle, sebebiyle, şu ya da bundan dolayı: Tasfiye sebebiyle indirimli satışlar. Hastalık sebebiyle izin istemek. || Şu ya da bundan dolayı, sebeple, sebebi mühim değil.
*Dilbil. Niçin bağlacı, bir niçin tümcesinin kullanılmasını elde eden bağlaç (bu sebeple, bundan dolayı, bunun için vb.). || Niçin tümleci, temel fiilin anlattığı eylemin hangi sebebi öne sürülerek yapıldığını belirten tümleç. (Örn. HIRSLA çalışmak; GİTTİĞİN İÇİN ağlıyorum.)
*Fels Dış niçin, marxçılara bakılırsa, bir sürecin haricinde yer almakla beraber, onun üstünde belirleyici ve ikincil bir tesir gösteren unsur. || iç niçin, marxçılara bakılırsa, bir sürecin içinde yer edinen ve onun üstünde belirleyici ve temel bir tesir gösteren unsur. || ilk niçin, skolastik ve klasik gelenekte, gerçekliğin kurucu ya da yaratıcı öğesi. (Skolastik düşünürler çoğu zaman, Tanrı'yı ilk niçin sayarlar.) || ikinci niçin, skolastik ve klasik gelenekte, başka bir öğeyi belirlemekle beraber kendisi yerine bakılırsa Tanrı ya da töz isminde olan bir ilk öğeye bağımlı durumda olan unsur. || Kafi niçin ilkesi, Leibniz felsefesinin temel ilkesi. Bu ilkeye bakılırsa, "hiçbir şey nedensiz meydana gelmez" ve gene bu ilke uyarınca, bir şeyin niçin şu şekilde olup da bu şekilde olmadığını gösteren kafi bir niçin olmadan -böylesi nedenler bir çok kez bizce bilinmese bile- hiçbir şeyin gerçek ya da var olamayacağını hiçbir önermenin de doğru olamayacağını düşünürüz" (Monadoloji [Monadologie], 32).
*Yerbil. Güncel nedenler kuramı - GüNCELCİLİK.
*ANSİKL. Fels. Batı düşüncesinde niçin terimi, bilim alanında akılsallığın ortaya çıkmasına bağlıdır. Yunanlılar'da, niçin ve netice kavramlarının işlemsel bir şekilde incelenebilmesi için Aristoteles'e kadar (İ.Ö. IV. yy.) beklemek gerekti. Aristotelesçi niçin (aitia) anlayışı ile Aristoteles'in çeşitli nedenler içinde gözettiği ayrımlar (Aristoteles bu sebeplerin her birine ayrı bir ad verir), Ortaçağdan Aydınlanma çağı'na kadar gerçek bir dogma niteliği taşıdı.
Aristoteles'e bakılırsa dört ayrı tip niçin vardır: maddesel niçin (hyte), biçimsel niçin (usia), devindirici ya da etkin niçin (arkhe tes kinesis), ereksel niçin (telos): "Niçin, bir anlamda, bir şeyin yapılmış olduğu ve o şeyde içkin olarak bulunan şeydir; mesela tunç, heykelin; gümüş, kupanın nedenidir; tunç ve gümüşün cinsleri için de o şekilde, Başka bir anlamda niçin, şekil ve modeldir, doğrusu nelik ve bunun cinslerinin tanımıdır: mesela, oktav için ikinin bire oranı ve genel olarak, tarif için sayı ve bölümler Gene başka bir anlamda niçin, değişme ve hareketsizliğin başlangıcının membaı olan şeydir; mesela, bir sonucu alan kimse, o kararın nedenidir, baba çocuğun nedenidir ve genel olarak, meydana getiren yapılanın, değiştiren değişenin nedenidir. Nihayet bir anlamda niçin erekliliktir, doğrusu ereksel niçin'dir: mesela, sıhhat gezintinin nedenidir; hakikaten de, bir kimse niçin gezintiye çıkar? sorusuna, sağlığı için diye çözüm veririz ve bu cevabı verirken bunun nedenini belirttiğimizi düşünürüz†(Physika [Fizik], 2, 3).
Skolastik ve klasik felsefe geleneği, evrenin ilk hareket ettiricisi olarak anladığı Tanrı'yı doğada meydana gelen sonuçlardan ayırmak için, lüzumlu görmüş olduğu bir niçin terimini felsefi fikir alanına sokarak, "ilk niçin" ve “ikincil niçin" ayrımını yapmış oldu.
XVII. yy.'ın sonuyla XVIII. yy.'ın başlangıcında nedenle netice arasındaki ilişki tekrardan büyük bir ehemmiyet kazanmıştır. Leibniz'e bakılırsa, "tam nedenle, tam netice içinde devamlı yetkin bir denklik bulunduğunu belirten bir tabiat yasası saptayıp, bunu en evrensel ve en dokunulmaz yasa olarak kabul edebiliriz. Bu yasa, yalnız sonuçların nedenlerle orantılı bulunduğunu söylemekle kalmaz, hem de her tam sonucun, sebebiyle eşdeğerli bulunduğunu da söyler. Bu şekilde bir belit, tümüyle doğa ötesi türden olsa bile, gene de en yararlı belitlerden biridir ve tüm güçlerin bir geometri hesabına indirgenmesini olanaklı kılar" (Doğa ötesi üstüne konuşma [Discours de mötaphysique], 1686). Spinoza' nın felsefesi, mevzuya değişik önemde iki fark getirdi: bunlardan biri, insan anlığına ve bunun sınırlarına bağlı olan upuygun niçin/upuygun olmayan niçin; diğeri de tersine, Spinoza'nın tekçi anlayışının temelini oluşturan (Spinoza bunu bilhassa Tractatus de Deo, et Homine eiusque felicitate [Tanrı, insan ve mutluluğu üzerine kısa bir inceleme] adlı yapıtında ele alır) içkin niçin/dışsal niçin ayrımıdır.
Duygusal dönemde Hegel, karşılıklılık adını verdiği terimi ortaya koyarak, niçin teriminde bir tür devrim yapmış oldu. Heğel'e bakılırsa, “neden (Ursache), sonuca oranla kökenseldir" (VYİssenschaft der Logik [Mantık bilimi], "Özâ€, 3, 3). Böylece niçin, etkin terimin gerçekliğini ortaya koyar: "Töz, sadece niçin olarak somut gerçekliğe haizdir" (ay. ypt.). Ilkin biçimsel olan niçin, meydana getirmiş olduğu şeyle tam, totolojik, bir özdeşliği ihtiva eder: “Nedenin biricik belirlenimi, bir sonuca haiz olmaktır ve netice da bir nedene haiz olmaktan başka bir şey değildir†(ay. ypt.). Fakat, nedensellik ilişkisinin “belirlenimâ€i, iki terim arasındaki farkı ortaya çıkarır ve daha ilkin doğrusal ve tek yanlı olan bu hareketi geriye çevirerek karşılıklı tesir haline sokar; bu sebeple, “neden yalnızca bir netice doğurmakla kalmaz, fakat sonucun içinde, kendi kendisiyle bağıntılı bir niçin olarak bulunur†(ay. ypt.).
Marxçılar, niçin mevzusundaki çözümlemelerini Hegel'den alırlar ve gerek tabiat alanında, gerek insanlık tarihinde niçin ve netice arasındaki karşılıklı tesir terimini benimserler. Marxçılara bakılırsa bu karşılıklılık, kendisini çelişki olarak gösterir. Engels şu şekilde yazar: "Eşyayı birazcık yakından incelediğimizde, bir çelişkinin biri pozitif, diğeri negatif iki kutbunun, birbirlerine karşıt olmalarıyla birlikte, birbirlerinden ayrılmaz da olduklarını ve taşıdıkları karşısav (karşı sav) değerine karşın karşılıklı olarak birbiri içine girdiklerini görürüz. Gene şunu da görürüz ki, niçin ve netice sadece hususi bir duruma uygulandıkları vakit niçin ve netice kıymeti taşıyan tasarımlardır; fakat bu hususi durumu tüm dünya ile genel bağlantısı içinde ele aldığımızda, niçin ve netice gider, çözülür, evrensel karşılıklı etkileşim görünümü içinde erir ve devamlı olarak karşılıklı yer değiştirir; o şekilde ki, şimdi ve şurada netice olan, ötede ya da azca sonrasında niçin, şimdi ve şurada yol açan da, ötede ya da azca sonrasında netice olur" (Anti-Dühring, Giriş, 1). Bundan başka marxçılar, diyalektik içi işlemsel kavramlar olan dış niçin ve iç niçin içinde bir fark yaparlar. Mesela Mao Zıdong şu şekilde yazar: "Maddeci diyalektiğe bakılırsa, doğadaki değişimler, en başta, onun iç çelişkilerinin gelişmesinden lanır. Toplumda meydana gelen değişimler, bilhassa toplumun bağrındaki çelişkilerin, doğrusu üretim güçleriyle sınıflar arası üretim ilişkileri arasındaki, yeni ile eski arasındaki çelişkilerin gelişmesi sonucu olarak ortaya çıkar. Maddeci diyalektik, dış çelişkileri red mi eder? değil. Maddeci diyalektik, dış sebeplerin, değişikliklerin koşulunu oluşturduğunu, iç nedenlerinse onların temeli bulunduğunu ve dış sebeplerin sadece iç nedenler vesilesiyle tesir gösterdiğini düşünür. Uygun oranda ısı alan yumurta, civcive dönüşür, fakat ısı bir taşı civcive dönüştüremez; bu sebeple yumurtayla taşın temelleri başkadır" (Çelişki üstüne [Mao- dun iun], 1).
Kaynak: Büyük Larousse
Türkiye'de niçin Mustafa Kemal Atatürk'ü sevmeyen insanoğlu var, niçin sevmiyorlar?
Kan niçin kırmızıdır? Çimen niçin yeşildir? Deniz ve sema niçin mavidir?
Su kaplumbağaları niçin kışın yiyecek yemezler ve renkleri niçin beyazlar?
YORUMLAR