Yapısal Yerbilim (Tektonizma) : Değişik türde fay, kıvrım, sil, dayk benzer biçimde jeolojik yapıların etkin olduğu dünyakabuğu’nun yapısın...
Yapısal Yerbilim (Tektonizma) : Değişik türde fay, kıvrım, sil, dayk benzer biçimde jeolojik yapıların etkin olduğu dünyakabuğu’nun yapısını inceler, minik ölçekli yapıların orijini, oluşumu, sınıflandırılması, yayılımı vebirbirleriyle olan ilişkilerle ilgilenir.Tektonik ise dünya çapındaki yapılarla ilgilenen bir ilim dalıdır. Mikro-tektonik mikroskopik ölçekteki tanelerin yapı ve deformasyonunu inceler. Yapısal petrolojiveya petrofabrik (doku analizi) de denir.
TEKTONİZMA : Kabuk duyarsızlığıdır. Yer kabuğundaki bir yapı öğenin çökelme dönemleri sırasındaki yapısal hareket tarzıdır.
Yapısal Yerbilim (Detay) :
Yerküre ve İçyapısı Yeryuvarı dıştan içe doğru türlü bileşim ve fizyolojik özelliklerdeki kalınca katmanlardan oluşur. Bu katmanlardan her birisi küresel şekillidir. En dıştan içe doğru sırasıyla atmosfer (havaküre), biyosfer (canlıküre), hidrosfer (suküre) ve litosfer (yerküre) yer alır. Litosfer kimyasal ve mineralojik bileşimleri birbirlerinden değişik olan iki grup kayaçtan meydana gelmiştir. Birinci grupta SiO2 (Silisyumoksit) ve AlO2 (Alüminyumoksit) açısından varlıklı, granit, kumtaşı, kireçtaşı benzer biçimde hafifçe kayaçlar mevcuttur. Bu tabakaya Sial ismi da verilir. İkinci grupta ise daha ağır bazik ve ultrabazik kayaçlar vardır.
Bileşimlerindeki yoğun FeO2 (demiroksit) ve MgO2 (magnezyumoksit) içeriğinden dolayı bu gruba Çehre da denir.
Yeryüzünün 100 km derinliğinden başlayarak kayaçlar sağlamlıklarını büyük seviyede kaybedecek kadar yüksek sıcaklığa ulaşırlar. Kayaçların ergiyerek, kolayca biçim değiştirebilecek hale geldikleri mıntıkalara Astenosfer denir. Astenosfer 350 km. derinliğe kadar uzanır. Astenosfer üstünde dışa doğru ortalama 100 km. genişliğinde katı yer katmanını oluşturan kayaçlar, astenosferden daha sert ve rijittir. Bu sert dış mıntıkaya Litosfer (taşküre) denir. Litosfer, okyanus tabanlarında ortalama 70 km., kıtalarda ise 100 km. kalınlıkta olabilir. Levha (plaka) ismi verilen ve büyük kırık zonlarıyla sınırlanan çok sayıda mozaik şeklindeki parçalardan oluşmuştur. Yeryuvarında litosferik levhalar, gene üst mantoya ait olan ve 70-100 km. derinden başlayıp 200 km. derine kadar inen ve az hız zonu olarak nitelenen Astenosfer üstünde yüzer durumdadır.
Yerküre’nin içi ile ilgili bilgilerimiz en üst katmanlar haricinde kuramsal olarak oluşmuştur. Yerbilim (yerbilim) emekleri ile yapısı algılanmaya çalışılan Yerküre’ye ait bilgilerin büyük bölümü, sismik dalgaların incelenmesi yardımıyla elde edilmektedir. Depremler sonucu oluşan tabii ya da ilim adamlarının oluşturduğu suni sismik dalgaların, değişik yapılardaki katmanlarda değişik davrandıkları bilinir. Yerküre içinde hareket eden bu dalgaların davranışlarının incelenmesi sonucunda Yerküre’nin iç yapısı anlaşılabilmektedir.
Yerküre’nin merkezinde katı haldeki nikel ve demirden oluşan İç Çekirdek (Inner Core) mevcuttur. Bu çekirdeği çevreleyen Dış Çekirdek (Outer Core) ise, içindeki sülfür ve oksijen sebebiyle ergime noktası düşmüş olduğu için sıvı halde bulunan nikel ve demirden oluşur. 4.5 milyar senedir soğumasına karşın hala çok sıcak olan çekirdek, Yerküre’nin manyetik alanının oluşmasındaki etkendir. Bir süre sonra gelen ve Alt Manto ve Üst Manto diye ikiye ayrılan Manto (Mantle) ise, kısmen yada tümüyle eriyik durumdaki kayaçlardan oluşan magmayı içermektedir. Demir, magnezyum, silikon ve oksijence varlıklı mineralleri içeren Manto’dan sonrasında, bu katmanların en incesi olan ve okyanuslar ile kıtaları barındıran Yerkabuğu (Crust) vardır. Oksijen ve silikonca varlıklı Yerkabuğu’nda, okyanus tabanlarını oluşturan bazalt, en fazlaca bulunan kayaçtır. Kıtalardan oluşan kabuk kısmı ise bazalt ile daha az yoğun olan granit, kumtaşı, kireçtaşı benzer biçimde kayaçları barındırır.
Yerküre’nin üst katmanları fizyolojik olarak ayrı bir bölümlemeyle de incelenebilir. Litosfer (taşküre) ismi verilen sert katman, Yerkabuğu ve Üst Manto’nun en üst kısmından oluşur. Astenosfer ise Litosfer’in alt kısmındaki, plastik özellikleri gösteren akışkan Üst Manto bölümüdür. Litosfer tek parça değildir, okyanus ve kıtaların sınırlarından değişik şekilde levhalara bölünmüştür. Manto katmanı, yeryüzündeki hareketliliğin en büyük nedenidir. Manto’nun alt kısımları üst bölümlerine gore epey sıcaktır. Burada oluşan konveksiyonda, daha sıcak olan magma yükselir, soğur, katılaşır ve Üst Manto’daki daha soğuk kayaların batmasına niçin olur. Batan bu kayalar, yine ısınır, ergir ve yükselir. Hemen hemen tam anlamıyla modellenemeyen bu hareket, Litosfer’deki levhaların hareket etmesine niçin olur.
Şžimdi bu katmanları ayrıntılı bir biçimde inceleyelim.
1. Kabuk (Crust) :
1.1. Kıtasal Kabuk (Continental Crust):
•Averaj yoğunluğu 2,7 gr/cm3’dür.
•Averaj kalınlığı 35-40 km’dir.
•Yaşlı kayaçlardan oluşur. (1,5 - 3.5 milyar yıl)
•Yapısı karmaşık, bileşimi değişkendir.
•Konrad süreksizliği ile ayrılan değişik fizyolojik ve mineralojik bileşime haiz alt-üst seviyelere haizdir.
1.2. Okyanusal Kabuk (Oceanic Crust):
•Averaj yoğunluğu 3,0 gr/cm3’dür.
•Averaj kalınlığı 6 km’dir.
•Kıtasal kabuğa gore daha genç (•Rahat tabakalı yapısı ve benzeşik bileşimi ile karakteristiktir.
•Okyanusal ve kıtasal kabuğun birleşim noktaları güncel sedimanlarla kaplıdır.
2. Manto (Mantle):
2.1. Üst Manto (Upper Mantle):
Üst manto plaka tektoniği açısından oldukça önemlidir. 70-100 km içinde sağlam, rijit kayaçlardan oluşan Litosfer kısımı vardır. 100-700 km arası ise daha az rijit malzemeden oluşmuş Astenosfer mevcuttur. Astenosfer plastik deformasyona uğramış olabilir.
2.2. Alt Manto (Lower Mantle):
Yerkürenin 700-2900 km içinde kalan bölgesine Alt Manto ya da Mezosfer ismi verilir. Bu bölümde yer edinen kayaçlar daha yoğun ve elastiktir.
Genel olarak Manto yer kabuğunda meydana gelen olayların (depremler, volkanik faaliyetler, dağ oluşumları, deniz tabanı yayılımları, kıtaların kayması) oluşumuna yol açan kuvvet ve enerji membaıdır.
3. Çekirdek (Core):
Mantodan çekirdeğe geçirte Wiechert-Gutenberg Zona ismi verilen bir süreksizlik zona vardır. Çekirdeğe geçerken cisimlerin fizyolojik özelliklerinde büyük değişimler olur.
Manto’dan çekirdeğe geçerken;
•Cisimlerin yoğunlukları artar. (5,5 ï‚® 10 gr/cm3)
•P dalgalarının hızı düşer. (13,6 ï‚® 8,1 km/s)
•S dalgaları bu sınırı geçemez. (7,5 ï‚® 0 km/s)
Çekirdek litosfer plakalarının hareketinde rol oynar ve yerin magnetik alanının membaıdır.
3.1. Dış Çekirdek (Outer Core):
•2890 - 5150 km arasındaki alanı kapsar
•Tazyik averaj 1350 KB, sıcaklıksa 3700 oC’dır.
•Yapısı sıvı halde Fe/Ni karışımından oluşur.
•Yoğunluğu 10 - 12 gr/cm3 civarındadır.
3.2. İç Çekirdek (Inner Core):
•5150 - 6371 (yerin merkezi) km içinde mevcuttur.
•Tazyik 3700 KB, ısı ise 4500 oC’dır.
•Yapısının kristal halde Fe/Ni karışımı olduğu sanılmaktadır.
•Yoğunluk yerin merkezine doğru 13.3 gr/cm3’den 13,6 gr/cm3’e kadar artar.
İzostazi:
Yerkabuğunda kütleleri ve yoğunlukları birbirlerinden değişik büyük bloklar arasındaki denge durumudur.
1. Pratt Teorisi: Bu teoriye gore, düzey farkının oluşması için yüzeydeki yüksek kısımların (dağların) yoğunluğu az, alçak kısımların yoğunluğu daha fazladır.
2. Airy Teorisi: Bu teoriye gore ise yüksek dağ şeritleri yüzer bloklar durumundadır. Yerkabuğunu oluşturan parçaların yoğunlukları aynıdır fakat bu blokların kalınlıklarının değişik olması, yüzeydeki düzey farklılıklarını meydana getirir. Bu teoriye gore yüksek dağların ovalara gore daha derin kökleri vardır.
Kaynaklar:
•İhsan Ketin, Genel Yerbilim - Yerbilimlerine Giriş, 1982, s.107
•E. J. Tarbuch, F. K. Lutgens, Earth Science, 1985
•Fizyolojik Yerbilim Dersi Notları, 2000/2001
•Mustafa Gökçeada, Litosfer,
YORUMLAR