Konuşma amacıyla çıkarılan ses dizisinde hecelerden birinin diğerlerine gore daha baskılı, daha güçlü olarak söylenmesine vurgu denir. Konuş...
Konuşma amacıyla çıkarılan ses dizisinde hecelerden birinin diğerlerine gore daha baskılı, daha güçlü olarak söylenmesine vurgu denir. Konuşmanın tekdüzelikten kurtarılması dilin doğasındaki vurgu ile sağlanmaktadır.
Vurgu, dilin bünyesinden ve konuşanın ruh hâlinden oluşur. Bu sebeple vurgu, iki çeşittir:
1. İSTEÄžE BAÄžLI VURGU
Konuşanın isteğine ve kullanışına gore değişen, dilin organik vurgusu haricinde meydana getirilen vurgudur. Konuşmanın tesirini çoğaltmak, konuşmaya uyum vermek, dinleyenleri etkilemek amacıyla yapılır. Pekiştirme vurgusu ve uyum vurgusu olmak suretiyle ikiye ayrılır:
a) Pekiştirme vurgusu
Duygu ve düşüncenin sertliğini, derecesini göstermeye yarayan vurgudur: Çok güzel! Enfes! Berbat! Çek git! Zevksiz adam! Kim alacaksa alsın!
b) Uyum vurgusu
Çoğu zaman bir dinleyici grubuna karşı meydana getirilen konuşmalarda ve şiir okumada sözün tesirini, ahengini çoğaltmak, dinleyenler üstünde pozitif bir tesir uyandırmak amacıyla isteğe bağlı olarak meydana getirilen vurgudur:
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
2. DOÄžAL VURGU
Dilin yapısı ve kelimenin anlamıyla direkt ilgili olan, konuşana ve kullanışa gore değişmeyen, hepimiz tarafınca uyulması ihtiyaç duyulan vurgudur. Naturel vurguya uyulmadığı süre dilin yapısı bozulur. Kimi zaman de söylenmek istenenle ortaya çıkan anlam birbirinden değişik olur.
Batı dillerinden bazılarındaki şeklinde, Arapçadaki şeklinde çok güçlü bir vurgu Türkçede yoktur. Türkçede vurgulu hecelerle vurgusuz heceler içinde fazla sertlik farkı olmadığı için vurgulu heceyi ayırt etmek zor olsa gerek. Kelimede hangi hecenin vurgulu bulunduğunu doğru saptamak için her defasında değişik bir hece ötekilerden abartılı bir şekilde söylenir. Bu söyleyişlerden hangisi kulağa anormal gelmezse vurgu o hece üstünde anlamına gelir. Meselâ,u-nut-ma keliÂmesinde ma hecesi dışındaki heceler vurgulu okunduğu süre anormallik sezilmektedir. Demek ki bu kelimede vurgu son hecededir.
Dil birliklerine gore; kelime vurgusu, grup vurgusu ve cümle vurgusu olmak suretiyle üç çeşit organik vurgu vardır:
a) Kelime vurgusu
Kelimedeki hangi hecenin ötekilerden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir. Türkçede kelimelerin çoğu zaman son hecesi vurguludur. Yapım ekleriyle kelime genişletildikçe vurgu son heceye kayar: anne, durak, konut, sözlük; düşüncesizlik, çekingen.
Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymayan, vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır. Bunlardan başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:
· Yer adlarında ve coğrafî adlarda vurgu çoğu zaman ilk hecede olur. Yer adlarından yabancı olanların Türkçe söylenişinde ise vurgu, sondaki heceden öndeki hecelere doğru geçer: Ankara, Kayseri, Erzurum, Türkiye, Asya, Avrupa; Almanya, İngiltere, Münih.
-istan ile biten adlarda (ve yer adlarında) vurgu sondadır: Gülistan;Türkistan, Hindistan, Yunanistan, Kazakistan.
· Zarfların bir çok: ahmakça, ansızın, artık, ayrıca, belki, demin, gayet, hâlâ, hatta, iyice, kurnazca, öğleyin, önce, sonra, şimdi, şöyle, yalnız, yarın, yine, zorla.
· Ünlem ve ünlem olarak kullanılan adlarla hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: acaba, aferin, arkadaş!, Aslan!, baba!, beyefendi!, elbette, evet, garson!, Güler!, haydi, hayır, işte, Mehmet!, peki, yahu.
· Dil adları: Almanca, Arapça, Farsça, Rusça, Türkçe.
· Küçültme eki almış bazı sıfatlar: alçacık, azıcık, daracık, incecik, kısacık, küçücük, ufacık, yumuşacık.
· (Geniş süre çekimi haricinde) -ma, -me olumsuzluk eki almış fiiller: aldatmadılar, gitmemek, istemeyecek, kalkmıyor, konuşmamak, oturmayacaklar, uyumayın.
· Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: anne, banka, çekirge, görümce, karınca, masa, posta, radyo, teyze, yenge.
· Birleşik kelimelerden bazıları: bugün, biraz, birçok, onbaşı, başçavuş, cumartesi, ayakkabı, kahverengi.
Bu kelimelere vurgulu ek geldiği süre da (vurgu, kelime tabanının son hecesinde olmadıkça) vurgunun yeri değişmez: annelik, Almancadan, Ankara’da, Bolu’dan, karıncaya, masayı, önceki, radyoda, Türkçenin, yarınki.
Çekim eki almış kelimelerde vurgu çoğunlukla çekim eki üzerindedir. Vurgusuz bazı çekim ekleri ise vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Vurguyu önceki heceye atan vurgusuz çekim ekleri aşağıda sıralanmıştır:
· -n araç hâli eki: baharın, güzün, kışın, yazın.
· -la / -le eki: atla, babamla, bıçakla, çocukla, kalemle.
· -ca / -ce ve bunun genişlemiş şekli -casına / -cesine eki: açıkça, bence, güzelce, onca, yüzlerce; alçakçasına, aptalcasına, delicesine.
· Sual eki: bildi mi?, öğrenecekler mi? sevecek misiniz?; Ankara mı?, güzel mi?, kitap mı?
· -dir eki: akıllıdır, bilmiştir, gelecektir, geniştir, kısadır.
· Şahıs ekleri (Birinci ve üçüncü şahıs buyruk ekleri haricinde): geleceğim, görmeliyim, güzelsin, kalkın, kalmışsınız, oturunuz, yazarım, yazasın, yorgunum.
· -yor şimdiki süre eki: alıyor, gülüyor, okuyor.
· Birleşik çekimlerde kullanılan hikâye (-di), rivayet (-miş) ve koşul (-sa) ekleri: başlardı, çalışırsak, gidermiş, giderse okurdum.
-ken, -madan / -meden şeklinde bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur: almadan, başlarken, durmadan, giderken, uyumuşken, yazacakken.
-ınca ve -dıkça zarf-fiil eklerinde vurgu son hecede değildir: gittikçe, görünce, satınca, okudukça.
Dilin yapısıyla direkt doğruya ilgili olan vurgu, yanlış hecede yapılırsa anlam karışıklığı ortaya çıkar. Yalnız kelimesinin yanlız şeklinde söylenmesi iyi mi bir dil yanlışıysa, meselâ okuyan kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı derecede mühim, bir dil yanlışıdır. Başka millete mensup insanlardan Türkçeyi yeni öğrenenlerin Türkçedeki vurguları kendi dillerindeki şeklinde vurgulamalarında ve vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını ya da türlerini değiştiren kelimelerde bu durum açıkça görünür:
bebek: ufak çocuk Bebek: İstanbul'da bir semt
kurtuluş: kurtulma, istiklâl Kurtuluş: Ankara'da bir semt
kartal: bir kuş Kartal: İstanbul'da bir semt
bayat: taze olmayan Bayat: Oğuzların bir boyu
garson : isimGarson!: Hitap, ünlem
yalnız: ödat ya da zarf yalnız: bağlama edatı
okuma: kıraat okuma: okumamaktan buyruk
bıçakla: bıça klamaktan buyruk bıçakla: bıçak ile
Türkçede aslolan vurgu yanında ikinci derecede bir kelime vurgusu daha vardır: Kelimenin aslolan vurgusu sonda ise, ikinci derecedeki vurgu ilk hecede; aslolan vurgu ilk hecede ise, ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: annemin, babamın, deminki,evdeki, Kurtuluş.
Türkçede vurgu bakımından en zayıf hece, orta hecedir.
b) Grup vurgusu
Kelime gruplarında hangi hecenin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir. Bir kelime grubunu oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayrı vurgusu olduğu şeklinde, kelime grubunun da, kelime vurgusunun üstünde, kendine özgü bir vurgusu vardır. Grup vurgusu, grubu oluşturan kelimelerdeki vurgulardan daha şiddetlidir.
Türkçede grup vurgusu, destek unsur olan (grubun başlangıcında yer edinen) kelimenin vurgusunun bulunmuş olduğu hecededir: beyaz kitap, otuz kalem, evdeki hesap, evin kapısı, masa örtüsü, yuvarlak masa, dilim dilim, gitgide, koşa koşa, çaracele, su hava ateş ve toprak, Ali ile Veli, Kızılırmak, Çanakkale, zikretmek, alay etmek, yapıvermek, Osman Bey, Mustafa Kemal Paşa, Fahriye abla, Oğuz Kağan, ey oğul, on iki, güneşe karşı, bunun için, yazı yazmak, okula gitmek, işten dönüş, yuvaya koşan, kitap okuyarak.
Sözcük Vurgusu
Türkiye Türkçesinde, sözcük vurgusu çoğu zaman son hecede bulunmaktadır. Vurgu ilk hecede azca, orta hecede ise çok azca ve ender olarak görülmektedir.
Grup Vurgusu
Grup vurgusu, sözcüklerin vurgularından daha baskın olan vurgu türüdür. Grup vurgusu, tamlama halinde kullanıldığı süre yer değiştirmektedir:
Uz-?man = uz-man? çavuş
yir?-mi = yir-mi?' gün
öğ?'-renci = öğren-ci' dernekleri
Cümle Vurgusu
Cümle vurgusu, düzgüsel koşullarda yüklem üzerindedir. Sadece konuşma esnasında, cümlede yer edinen sözcüklerin esnasında, kimi değişimler olabilir.
Bu biçim vurgu, sözcükler içinde yer değiştirebilen ve sözcük öbeklerinin kendi vurgularından daha güçlü olan vurgudur. Bu özelliği ile de cümlede, anlam değişimleri oluşumuna niçin olmaktadır.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Ünlem Vurgusu
Aşırı bir duyguyu ya da heyecanı ifade eden vurgu çeşididir. Cümlelerde, aynı hece üstünde ilkin yükselen bir tonda görülür sonrasında da azalan bir ses frekansı izler.
Aah!
Eyvaah!
Dikaat! şeklinde.
Seslenme ve hitaplarda vurgu, ilk hecededir.
Hay-?di!
As?-ker!
Ma'-şallah!
A'-ferin!
Uyum Vurgusu
Bu biçim vurgu çeşidi, bilhassa edebî metinlerde, tiyatro oyunlarının sahnelenmesinde, hitabet alanında konuşma ya da seslendirmeye bağlı olarak ortaya çıkan vurgu çeşididir. Söze duygu ve anlam kıymeti katar, bu yönüyle de dinleyicinin dikkatini çekerek, anlamın kavranmasını kolaylaştırır.
Bin atlı akınlarda çocuklar şeklinde şendik;
Bin atlı o gün dev şeklinde bir orduyu yendik;
Vurgu, dilin bünyesinden ve konuşanın ruh hâlinden oluşur. Bu sebeple vurgu, iki çeşittir:
1. İSTEÄžE BAÄžLI VURGU
Konuşanın isteğine ve kullanışına gore değişen, dilin organik vurgusu haricinde meydana getirilen vurgudur. Konuşmanın tesirini çoğaltmak, konuşmaya uyum vermek, dinleyenleri etkilemek amacıyla yapılır. Pekiştirme vurgusu ve uyum vurgusu olmak suretiyle ikiye ayrılır:
a) Pekiştirme vurgusu
Duygu ve düşüncenin sertliğini, derecesini göstermeye yarayan vurgudur: Çok güzel! Enfes! Berbat! Çek git! Zevksiz adam! Kim alacaksa alsın!
b) Uyum vurgusu
Çoğu zaman bir dinleyici grubuna karşı meydana getirilen konuşmalarda ve şiir okumada sözün tesirini, ahengini çoğaltmak, dinleyenler üstünde pozitif bir tesir uyandırmak amacıyla isteğe bağlı olarak meydana getirilen vurgudur:
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak!
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
2. DOÄžAL VURGU
Dilin yapısı ve kelimenin anlamıyla direkt ilgili olan, konuşana ve kullanışa gore değişmeyen, hepimiz tarafınca uyulması ihtiyaç duyulan vurgudur. Naturel vurguya uyulmadığı süre dilin yapısı bozulur. Kimi zaman de söylenmek istenenle ortaya çıkan anlam birbirinden değişik olur.
Batı dillerinden bazılarındaki şeklinde, Arapçadaki şeklinde çok güçlü bir vurgu Türkçede yoktur. Türkçede vurgulu hecelerle vurgusuz heceler içinde fazla sertlik farkı olmadığı için vurgulu heceyi ayırt etmek zor olsa gerek. Kelimede hangi hecenin vurgulu bulunduğunu doğru saptamak için her defasında değişik bir hece ötekilerden abartılı bir şekilde söylenir. Bu söyleyişlerden hangisi kulağa anormal gelmezse vurgu o hece üstünde anlamına gelir. Meselâ,u-nut-ma keliÂmesinde ma hecesi dışındaki heceler vurgulu okunduğu süre anormallik sezilmektedir. Demek ki bu kelimede vurgu son hecededir.
Dil birliklerine gore; kelime vurgusu, grup vurgusu ve cümle vurgusu olmak suretiyle üç çeşit organik vurgu vardır:
a) Kelime vurgusu
Kelimedeki hangi hecenin ötekilerden daha şiddetli vurgu taşıdığını gösterir. Türkçede kelimelerin çoğu zaman son hecesi vurguludur. Yapım ekleriyle kelime genişletildikçe vurgu son heceye kayar: anne, durak, konut, sözlük; düşüncesizlik, çekingen.
Türkçenin bu genel vurgu sistemine uymayan, vurgusu son hecede olmayan kelimeler de vardır. Bunlardan başlıcaları aşağıda sıralanmıştır:
· Yer adlarında ve coğrafî adlarda vurgu çoğu zaman ilk hecede olur. Yer adlarından yabancı olanların Türkçe söylenişinde ise vurgu, sondaki heceden öndeki hecelere doğru geçer: Ankara, Kayseri, Erzurum, Türkiye, Asya, Avrupa; Almanya, İngiltere, Münih.
-istan ile biten adlarda (ve yer adlarında) vurgu sondadır: Gülistan;Türkistan, Hindistan, Yunanistan, Kazakistan.
· Zarfların bir çok: ahmakça, ansızın, artık, ayrıca, belki, demin, gayet, hâlâ, hatta, iyice, kurnazca, öğleyin, önce, sonra, şimdi, şöyle, yalnız, yarın, yine, zorla.
· Ünlem ve ünlem olarak kullanılan adlarla hitaplarda vurgu ilk heceye geçer: acaba, aferin, arkadaş!, Aslan!, baba!, beyefendi!, elbette, evet, garson!, Güler!, haydi, hayır, işte, Mehmet!, peki, yahu.
· Dil adları: Almanca, Arapça, Farsça, Rusça, Türkçe.
· Küçültme eki almış bazı sıfatlar: alçacık, azıcık, daracık, incecik, kısacık, küçücük, ufacık, yumuşacık.
· (Geniş süre çekimi haricinde) -ma, -me olumsuzluk eki almış fiiller: aldatmadılar, gitmemek, istemeyecek, kalkmıyor, konuşmamak, oturmayacaklar, uyumayın.
· Yukarıdaki maddelere girmeyen bazı kelimeler: anne, banka, çekirge, görümce, karınca, masa, posta, radyo, teyze, yenge.
· Birleşik kelimelerden bazıları: bugün, biraz, birçok, onbaşı, başçavuş, cumartesi, ayakkabı, kahverengi.
Bu kelimelere vurgulu ek geldiği süre da (vurgu, kelime tabanının son hecesinde olmadıkça) vurgunun yeri değişmez: annelik, Almancadan, Ankara’da, Bolu’dan, karıncaya, masayı, önceki, radyoda, Türkçenin, yarınki.
Çekim eki almış kelimelerde vurgu çoğunlukla çekim eki üzerindedir. Vurgusuz bazı çekim ekleri ise vurguyu kendilerinden önceki heceye atarlar. Vurguyu önceki heceye atan vurgusuz çekim ekleri aşağıda sıralanmıştır:
· -n araç hâli eki: baharın, güzün, kışın, yazın.
· -la / -le eki: atla, babamla, bıçakla, çocukla, kalemle.
· -ca / -ce ve bunun genişlemiş şekli -casına / -cesine eki: açıkça, bence, güzelce, onca, yüzlerce; alçakçasına, aptalcasına, delicesine.
· Sual eki: bildi mi?, öğrenecekler mi? sevecek misiniz?; Ankara mı?, güzel mi?, kitap mı?
· -dir eki: akıllıdır, bilmiştir, gelecektir, geniştir, kısadır.
· Şahıs ekleri (Birinci ve üçüncü şahıs buyruk ekleri haricinde): geleceğim, görmeliyim, güzelsin, kalkın, kalmışsınız, oturunuz, yazarım, yazasın, yorgunum.
· -yor şimdiki süre eki: alıyor, gülüyor, okuyor.
· Birleşik çekimlerde kullanılan hikâye (-di), rivayet (-miş) ve koşul (-sa) ekleri: başlardı, çalışırsak, gidermiş, giderse okurdum.
-ken, -madan / -meden şeklinde bazı zarf-fiil ekleri de vurgusuzdur: almadan, başlarken, durmadan, giderken, uyumuşken, yazacakken.
-ınca ve -dıkça zarf-fiil eklerinde vurgu son hecede değildir: gittikçe, görünce, satınca, okudukça.
Dilin yapısıyla direkt doğruya ilgili olan vurgu, yanlış hecede yapılırsa anlam karışıklığı ortaya çıkar. Yalnız kelimesinin yanlız şeklinde söylenmesi iyi mi bir dil yanlışıysa, meselâ okuyan kelimesinin ilk hecesinin vurgulu söylenmesi de aynı derecede mühim, bir dil yanlışıdır. Başka millete mensup insanlardan Türkçeyi yeni öğrenenlerin Türkçedeki vurguları kendi dillerindeki şeklinde vurgulamalarında ve vurgunun yer değiştirmesiyle anlamlarını ya da türlerini değiştiren kelimelerde bu durum açıkça görünür:
bebek: ufak çocuk Bebek: İstanbul'da bir semt
kurtuluş: kurtulma, istiklâl Kurtuluş: Ankara'da bir semt
kartal: bir kuş Kartal: İstanbul'da bir semt
bayat: taze olmayan Bayat: Oğuzların bir boyu
garson : isimGarson!: Hitap, ünlem
yalnız: ödat ya da zarf yalnız: bağlama edatı
okuma: kıraat okuma: okumamaktan buyruk
bıçakla: bıça klamaktan buyruk bıçakla: bıçak ile
Türkçede aslolan vurgu yanında ikinci derecede bir kelime vurgusu daha vardır: Kelimenin aslolan vurgusu sonda ise, ikinci derecedeki vurgu ilk hecede; aslolan vurgu ilk hecede ise, ikinci derecedeki vurgu son hecede bulunur: annemin, babamın, deminki,evdeki, Kurtuluş.
Türkçede vurgu bakımından en zayıf hece, orta hecedir.
b) Grup vurgusu
Kelime gruplarında hangi hecenin daha şiddetle vurgulanacağını gösterir. Bir kelime grubunu oluşturan kelimelerden her birinin ayrı ayrı vurgusu olduğu şeklinde, kelime grubunun da, kelime vurgusunun üstünde, kendine özgü bir vurgusu vardır. Grup vurgusu, grubu oluşturan kelimelerdeki vurgulardan daha şiddetlidir.
Türkçede grup vurgusu, destek unsur olan (grubun başlangıcında yer edinen) kelimenin vurgusunun bulunmuş olduğu hecededir: beyaz kitap, otuz kalem, evdeki hesap, evin kapısı, masa örtüsü, yuvarlak masa, dilim dilim, gitgide, koşa koşa, çaracele, su hava ateş ve toprak, Ali ile Veli, Kızılırmak, Çanakkale, zikretmek, alay etmek, yapıvermek, Osman Bey, Mustafa Kemal Paşa, Fahriye abla, Oğuz Kağan, ey oğul, on iki, güneşe karşı, bunun için, yazı yazmak, okula gitmek, işten dönüş, yuvaya koşan, kitap okuyarak.
Sözcük Vurgusu
Türkiye Türkçesinde, sözcük vurgusu çoğu zaman son hecede bulunmaktadır. Vurgu ilk hecede azca, orta hecede ise çok azca ve ender olarak görülmektedir.
Grup Vurgusu
Grup vurgusu, sözcüklerin vurgularından daha baskın olan vurgu türüdür. Grup vurgusu, tamlama halinde kullanıldığı süre yer değiştirmektedir:
Uz-?man = uz-man? çavuş
yir?-mi = yir-mi?' gün
öğ?'-renci = öğren-ci' dernekleri
Cümle Vurgusu
Cümle vurgusu, düzgüsel koşullarda yüklem üzerindedir. Sadece konuşma esnasında, cümlede yer edinen sözcüklerin esnasında, kimi değişimler olabilir.
Bu biçim vurgu, sözcükler içinde yer değiştirebilen ve sözcük öbeklerinin kendi vurgularından daha güçlü olan vurgudur. Bu özelliği ile de cümlede, anlam değişimleri oluşumuna niçin olmaktadır.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
İyi kalpli oğlan çiftçinin kızını seviyor.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Aşkın, yarın film seyretmek için Akün sinemasına gidecek.
Ünlem Vurgusu
Aşırı bir duyguyu ya da heyecanı ifade eden vurgu çeşididir. Cümlelerde, aynı hece üstünde ilkin yükselen bir tonda görülür sonrasında da azalan bir ses frekansı izler.
Aah!
Eyvaah!
Dikaat! şeklinde.
Seslenme ve hitaplarda vurgu, ilk hecededir.
Hay-?di!
As?-ker!
Ma'-şallah!
A'-ferin!
Uyum Vurgusu
Bu biçim vurgu çeşidi, bilhassa edebî metinlerde, tiyatro oyunlarının sahnelenmesinde, hitabet alanında konuşma ya da seslendirmeye bağlı olarak ortaya çıkan vurgu çeşididir. Söze duygu ve anlam kıymeti katar, bu yönüyle de dinleyicinin dikkatini çekerek, anlamın kavranmasını kolaylaştırır.
Bin atlı akınlarda çocuklar şeklinde şendik;
Bin atlı o gün dev şeklinde bir orduyu yendik;
Yahya Kemal Beyatlı
YORUMLAR