Kardeş Azeriler ile ilgili olarak bilgiler. Azeriler kimdir? Azeri Türkçesi, Azeri Edebiyatı ve müziği ile ilgili olarak bilgiler. AZERİLER ...
Kardeş Azeriler ile ilgili olarak bilgiler. Azeriler kimdir? Azeri Türkçesi, Azeri Edebiyatı ve müziği ile ilgili olarak bilgiler.
AZERİLER XI.-XIV. yüzyıllarda Azerbaycan’a gelip yerleşmiş bir Türk topluluğudur. Azerbaycan Türkleri’nin önemli bir kısmını Oğuzlar teşkil eder.
Azerbaycanlılar çiftçilik ve el işleriyle geçinirler. Ovalık kısımlarda ve Orta Azerbaycan’da yaşıyanlar hayvancılığa büyük önem verir. Bunların yarı göçebe bir hayatı vardır. Kışın «aran» adını verdikleri ovalarda, yazın da «yaylak» dedikleri yaylalarda otururlar. Yazın kaldıkları çadırlara «alaçık» derler.
Azerîler arasında toplumun esasını aile teşkil eder. Ailede baba hâkimdir. Çocukların terbiyesi anneye düşen bir vazifedir Köylerde «konuk otağı» denen bir oda vardır. Bu oda daima döşeli ve temiz bulundurulur, misafirler için saklanır. Tipik Azerbaycan evi bir oda (otak) ve bir hol (dehliz) den ibarettir. Evlerin tavanı düzdür.
Erkekler şalvar ve «arkalık» giyerler. Arkalığın göğsü düğmeli, beli büzgülüdür, dize kadar gelir. Onun üstüne de palto vazifesi gören «çuha» giyerler. Kadınlar gömlek, göğsü dışarıda bırakan bir arkalık ve «tuman» giyerler. Tuman birbiri üstüne giyilen bir çeşit entaridir. Başlarına da peçeyi andıran, fakat beyaz renkte, «çatku» alırlar. Azerîler Şeker ve Kurban Bayramlarından başka bahar bayra- Solda: mı olan Nevruz’u da kutlarlar.
Bu bayram da Şeker Bayramına benzer ve üç gün sürer.
Azerbaycanlılar çoğunlukla Şiî mezhebin-dendirler. Ancak, Kuzey Azerbaycan’da Sünnîler de vardır.
Azerbaycanlılar iyi binicidirler. Boyları ortanın üstündedir. Siyah saçlı ve esmer olurlar. Kültür ve dil bakımından, birçok dış tesirler altında kalmış olmalarına rağmen, Türklüklerini muhafaza etmişlerdir.
Azerî Türkçesi
Azerbaycan S. S. Cumhuriyeti ile, Gürcistan ve Ermenistan’ın bir kısmında ve Iran Azerbaycanı’nda konuşulan bir Türkçe diye-leğidir. Türk dillerinin Güney-Batı topluluğuna giren diller arasındadır. Azerî Türkçe-sinin, hem kelime hazinesi, hem de söyleyiş bakımından, Türkiye Türkçesine birçok benzer tarafları olduğu gibi, ayrıldığı noktalar da vardır. Bilhassa Anadoludakİ yerli ağızlara benziyen sesler çoktur. Meselâ «hiç» yerine «heç», «gitmek» yerine «getmek» derler. Buna karşılık, açık «e» sesi «a» ya yakındır. «Gelmek», «temel» gibi kelimeler «a» sesine yakın bir «e» ile telâffuz edilir. Sesli harf uyumu da Azerî Türkçesinde önemli bir yer tutar. «Odun» yerine «odon», «öküz» yerine «ököz» derler.
Bu dıyeleğın bir başka özelliği de kelime başlarındaki «y» seslerinin düşmesidir: «yüce = üce», «yedi = edi», «yiğit = iğit» gibi. Azerî Türkçesi’nin özelliklerinden biri de kelime başındaki «b» seslerinin yerine «m» kullanılmasıdır: «binmek = minmek», «bin = min», «ben = men», «boncuk = moncuk» gibi.
Azerî Edebiyatı
Azeri edebiyatı islâm ve Batı medeniyeti etkileri altında gelişmiştir.
XI ve XIII. yüzyıllarda yetişen Azerî şairlerinin çoğu eserlerini Farsça yazmışlardır. Bunların başında Şirvanlı Hakanî’yi sayabiliriz. Şehirlerde gelişen Farsça edebiyata karşılık köylerde ve göçebeler arasında yaşıyan bir de halk edebiyatı vardır. Yüzyılın yetiştirdiği en büyük şairler Hasanoğlu (Şeyh İzzettin Isferayînî) ile Nesimî’dir. Nesimî sade Azerî edebiyatının değil, bütün Türk edebiyatının da en seçkin temsilcilerrndendir.
Türk edebiyatının en büyük simalarından birkaçını yetiştiren Azerî edebiyatı Karako-yunlular ve Akkoyunlular zamanında büyük gelişmeler göstermiş, Ruşenî, Hataî ve Habibî gibi ünlü şairler yetiştirmiştir.
Safevî egemenliği zamanına raslıyan XVI. yüzyılı Azerbaycan edebiyatının altın çağı olarak gösterebiliriz. Bu devrede sarayda ve orduda Türkçe kullanılıyordu. İlk Safevî hükümdarı olan Şah İsmail Farsça ve Türkçe şiirler yazmış, şiirlerinde Hataî mahlâsını kullanmıştır. Hatâî’nin divanı ve «Dehname» adlı bir mesnevisi vardır. Aruz vezniyle yazdığı gibi hece vezniyle de şiirler yazmıştır.
XVI. yüzyıl Azerî edebiyatının en büyük şairi ise, Divan Edebiyatının da en ünlü şairi olan Fuzulî’dir (Bk. Fuzulî). Diğer önemli şairler divan sahibi Hayalî, Tufeylî, Pir Kuli Beg’dir.
XVIII. yüzyıl Azerî edebiyatı Fuzulî’nin etkisi altındadır. Başlıca şairleri, Türkçe gazeller de yazmış olan Türk aslından Fars şairi Sâip, Tarzî ve küçük bîr divanı olan Melik Beg Avcı’dır.
XVIII. yüzyıl Azerbaycan edebiyatının durgunluk devridir. Bu devrede egemenlik Ka-çarlar’ın eline geçmiş, çeşitli hanlıklar kurulmuştur. Şiirde Fuzulî’nin etkileri devam eder. En ünlü şairler Tebrizli Neş’e ile, Kafkas Türkleri arasından yetişen Vâkıf (Molla Penah) dır. Gene bu yüzyılda Mirza Mu-hammed Mehdi Han’ın «Senglâh» adlı eseri içindeki «Mebâni’l-Lûga» kısmı bakımından çok önemlidir. Yazar bu kısımda Çağatay, Azerî ve Osmanlı diyeleklerinin karşılaştırmalı bir gramerini vermiştir.
XIX. yüzyıl Azerî edebiyatında yavaş yavaş Batı medeniyetinin etkileri görülmeye başlar. Mirza Feth Ali Ahundov (Ahundzade), Necef Bey Vezir!i, Abdurrahim Bey Hakver-di önemli tiyatro eserleri vermişlerdir. Tiyatro ve romanla birlikte gazetecilik de başlamış, 1875 yılında ayda iki defa yayınlanan ilk Azerî gazetesi «Ekinci» çıkmıştır.
Bu devirde dil çalışmaları da devam etmiştir. En önemli şairler Bende (Mirza Mu-hammed Razî), Aciz (Ebu’l Kasım Nebatî), Çertâb’dır.
1905’ten sonra Azerî edebiyatına geniş ölçüde millî duygular hâkim olmuş, türlü gazeteler yayınlanmıştır. Bunların başında Ahmet Bey Agayev (Ahmet Ağaoğlu) ile Ali Bey Hüseyinzade’nin çıkardığı «Hayat» gelir. Ahmet Ağaoğlu (1868-1939) «İrşad» ve «Terakki» gazetelerine de yazılar yazmıştır, Azerbaycan’ın yetiştirdiği en büyük Türk fikir adamlarındandır.
Azerbaycan’da yayınlanan dergilerin başında Ali Bey Hüseyinzade’nin çıkardığı «Füyuzat» ile «Molla Nasrettin» adındaki mizah dergisi gelir. Tiyatro ve şiir do büyük bir gelişme gösterir. Tanzimat Edebiyatı ve Edebiyat-ı Cedide’ nin etkileriyle, Azerî şairleri de Türkçe yazma yolunu tutmuşlardır. En önemli şairler Mehmet Hâdi (1879 – 1919), Abbas Sıhhat (1874- 1918) ve Hüseyin Cavit’tir. Ayrıca, opera ve operetler de yazılmıştır. «Arşın Mal Alan» operetlerin en ünlülerin-dendir.
Azerbaycan Rus idaresi altına girdikten sonra tercümeye önem verilmiş, tiyatro ve şiir alanında da dikkati çeken eserler meydana getirilmiştir.
Azerî Musikisi
YORUMLAR