Dede Korkut Hikayelerinin Özellikleri Nedir

Dede Korkut Hikayelerinin Dil ve Ifade Özellikleri Dede Korkut hikayeleri 15. yy.da kaleme alınan ve Oğuzların yaşayışları hakkında bizlere ...

Dede Korkut Hikayelerinin Dil ve Ifade Özellikleri
Dede Korkut hikayeleri 15. yy.da kaleme alınan ve Oğuzların yaşayışları hakkında bizlere detaylı bilgiler sunan mühim bir kaynaktır. Bir çok ilim branşının yararlandığı bu eserin dilbilime de katkısı yapısı itibariyle oldukça fazladır.

Hikayeler, Oğuz Türkçe’siyle yazılmışlardır bu nedenle bir takım terimler ve söylemler günümüz Türkçe’siyle farklılık gösterir. Bu farklılıklar aslen dilimizin geçmişten bugüne dek olan evrimini gözler önüne sermektedir ve bilhassa dil bilimciler için oldukça kullanışlı bir kaynaktır.

Dede Korkut hikayeleri Oğuzların Kafkasya ve Orta Asya dolaylarındaki yaşayışlarını, birbirleriyle olan etkileşimlerini, savaşlarını, kahramanlıklarını ele alan yazılardır. Bu yönleriyle epiktirler.

Bununla birlikte içerdikleri bir çok masalsı ve muhteşem ögeler yardımıyla de destansı yönleri mevcuttur. Doğrusu hikayeler için epik destan terimini kullanmak doğrudur. Tıpkı “İlyada” ve “Odysseia” destanlarında olduğu şeklinde.

Hikayelerin destan sınıfında sayılmalarının tek sebebi doğal olarak ki epik olmaları ya da muhteşem öge bulundurmaları değildir, ters takdirde onları masal olarak da tanımlayabilirdik. Hikayelerin destan bulunduğunu daha net bir biçimde anlayabilmemiz için ilk olarak destan ile masalın arasındaki farkı bilmemiz gerekmektedir ve bir süre sonra da on iki hikayenin bu iki türün hangi özelliklerini taşıdığına ve hangisine daha yakın olduğuna karar vermemiz gerekmektedir.

Destanların özelliklerini sıralayacak olursak;
-Kahramanlarının muhteşem eylemlerini coşkulu, törensel bir üslupla anlatırlar.
-Çoğu zaman bölümden oluşan manzum yapıtlardır.
-Malum en eski edebiyat türlerinden biridir.
-Vakalar geniş bir coğrafyada geçer.
-Sözlü edebiyatın ürünüdürler.
-Tüm destanlar yarı tanrısal ya da tanrısal nitelikler taşıyan bir kahramanın çevresinde oluşur.
-Neredeyse tüm destanlarda uzun yolculuklar anlatılır.
- Büyük bölümü destanda vakalara doğaüstü yaratıklar da katılır.
-Kişiler, vakalar, tabii varlıklar hep gerçek yaşamdaki boyutlarından daha büyük, daha zengindir.
-Bilhassa sözlü destanlarda uzun anlatı, betimleme ve konuşma kısımları vardır.
-Öykü içinde öyküye yer verilir.
-Törensel söyleyişler ve toplumsal duyarlılık hakimdir.
-Gerçek yaşamın yansımaları destanların içinde a destanların içinde kimi zaman gerçekçi büyük bölümü vakit da stilize edilmiş [1] halde vardır.
-Kuvvetli bir sunumu vardır.

Yukarıda görülen destan özellikleriyle Dede Korkut hikayelerini bağdaştıracak olursak eğer pek çoğunun, hatta hepsinin, hikayelerin özelliklerine uyduğunu görebilmekteyiz.

Mesela,
Dede Korkut konularında olağanüstülükleri ve kahramanlıkları anlatılan karakterler; Oğuz beyleri ya da onların oğullarıdır. Bu kişiler doğumdan itibaren kahraman niteliğine sahiptirler, muhteşem doğmuşlardır[2] ve yaşadıkları destanlara mevzu olmuştur. Onlar birer kahramandır, yenilmezlerdir ve yücedirler destan da çevrelerinde gelişmiştir.

Kitap; önsöz, giriş ve aslolan hikayeler olmak suretiyle üç bölümden oluşur, fakat hikayeler de kendi içinde nazım ve düzyazı olmak suretiyle bölümlere ayrılmışlardır. Düzyazı kısmı düz yazıdır ve seci[3] kullanılır. Nazım kısmı ise kopuz eşliğinde söylenen soylamalardır. Bu bölümlerde ezber kolaylığı ve akılda kalıcılık adına aliterasyonlara, asonanslara (Akar iken akmaz olsun! (...) Çaya baksa çalımlı,...) bununla birlikte kelime tekrarları ve uyaklara büyük ehemmiyet verilir, (Babamdan ileri kayın ata! Anamdan ileri kayın ana!) çünkü destan devri süregelmektedir ve bu eserler de sözlü edebiyat eserleridir. Bununla birlikte nazım bölümlerinde detaylı betimlemeler yapılır ve gene konuşmalar da bu bölümlerde uzun uzun açıklanır.[4]

Vakalar destanda olduğu şeklinde geniş bir coğrafyada geçmektedir. Orta Asya ile Kafkasya dolaylarında kısaca. Bununla birlikte destanın özelliklerinde de belirtildiği suretiyle bir yolculuğu ele almaktadır kitap. Daha doğrusu Oğuzların fetih yaparak Balkanlara kadar ilerledikleri zamanlar ele alınmıştır.

Doğaüstü yaratıklar ve vakalar da mevcuttur. Mesela “Basat’ın Tepegözü Öldürmüş olduğu Boyu” buna verilebilecek en iyi örnektir.

Öykü içinde öyküye yer verilmesi pek sık görülen bir vaziyet olmasa da mevcuttur.[5]

Kitaptaki tüm hikayeler toplumsaldır. Nasihat verici gaye taşırlar, bununla beraber Oğuzların başarılarını gelecek nesillere aktarma isteği de vardır. Bu yönüyle de vakalar abartılarak anlatılsa da gerçeklere sadıktır ve bir çok ilim dalına kaynaklık etmektedir.

Kuvvetli bir ifade mevcuttur. Zamanına bakılırsa oldukça mütevazı ve akıcı bir dile haiz olmasına (çünkü halka hitap ediyor) karşın deyim ve atasözleri anlatımda geniş yer kaplamaktadır.[6] Hatta bu atasözleri ve deyimlerden birkaçını günümüzde dahi kullanmaktayız.

Örneğin;
Ecel vakti ermeyince can çıkmaz.
Çıkan can geri gelmez.
Yığılı malın mülkün olsa da nasibinden fazlasını yiyemezsin.
Kara eşek başına gem vursan katır olmaz, hizmetçiye elbise giydirsen hanım olmaz.

Masalların özelliklerini sıralayacak olursak;
-Anonim ve sözlü edebiyat ürünleridir.
-Hayal ürünü ve muhteşem ögeler çoğunluktadır.
-Destan anlatıcısının tersine masalcı, dinleyenleri anlatılanlara inandırmak amacını gütmez. Anlatılanlara gerçek süsü verme gereği duymaz.
-Tekerlemeyle başlar tekerlemeyle biterler. Bu davranış dinleyiciye olayların hayal ürünü bulunduğunu hatırlatır.
-Kısa ve yoğun bir antlımı vardır.
- “miş'li” geçmiş vakit, şimdiki vakit ya da geniş dönemin rivayeti kullanılır anlatılarda.
-Masalların kahramanları insanoğlu ve cinler, periler, devler şeklinde tabiat dışı varlıklardır.
-Çağdan çağa, coğrafyadan coğrafyaya en fazlaca yayılan anlatı türleridir. Bu sebeple büyük bölümü masalın mevzusu ve sunumu değişik uluslarda anlatılıyor olsalar dahi birbirine benzer.

Destan türünün özelliklerine dahil olan her maddeye kitabından bir karşılık bulabilirken masal türü için aynısı geçerli değildir. Kitapla uyuşan noktalar yalnız tabiat dışı varlıkların bulunması[7], sözlü edebiyat eseri olması, varlıklı ama bununla beraber akıcı ve mütevazı bir anlatıma haiz olması ve geçmiş dönemin kullanımıdır. Bunun dışındaki özellikler hikayelere uymamaktadır.

Örneğin, Dede Korkut hikayelerinin hepsi Dede Korkut tarafınca anlatılmıştır, kısaca soylayanı bellidir, fakat yazıya kim tarafınca geçirildiği bilinmemektedir. Bu sebeple anonim sayılmazlar. Doğal olarak bizim elimizdeki kitaplar Adnan Binyazar’ın hikayeleri tekrardan derlemesi ve kendi çalışmalarından edindiği sonuçlardan yola çıkarak yazdığı oldukça aydınlatıcı önsözü eklemesiyle oluşmuş yeni bir versiyondur, fakat hikayelerin ilk yazıya geçirildiği haline sadık kalınmıştır.Doğrusu görüldüğü suretiyle destanın neredeyse tüm özelliklerini karşılayan Dede Korkut hikayeleri, masal türünde de özelliğe uysa da masal değildir, fakat masalsı yönleri de mevcuttur.

--------------------------------------------------------------------------------

[1] Bir objeyi detaylandırmadan en somut haliyle çizim olarak yansıtmaktır. Stilize etmek, yalnız izleyicinin orada ne işe yaradığını bilmesini sağlamak amacıyla yapılır. Görsel açıdan pek bir kıymet taşımaz. Güzellik, çirkinlik ya da izlenmeye değerlik şeklinde ölçütleri yoktur. Stilizasyon amaca yöneliktir, sanatla alakalı bir gereksinim değildir.
[2] Boğaç’ın doğumu ve boğayı öldürmesi
[3] Seci: düz yazıda cümleler içinde ve içinde meydana getirilen uyak.
[4] sf:212 sf:281
[5] sf: 139 rüyanın sunumu
[6] Ek
[7] Tepegöz, peri kızı