Sofizm nedir? Sofizmin özellikleri, tarihçesi, biçimsel sofizmler ve maddesel sofizmler hakkında bilgi. Mantıkta her tür akıl yürütmeyi ya d...
Sofizm nedir? Sofizmin özellikleri, tarihçesi, biçimsel sofizmler ve maddesel sofizmler hakkında bilgi.
Mantıkta her tür akıl yürütmeyi ya da mantık bozukluğunu dile getiren terim (bir takım düşünürler, sofizmin, aldatma amacıyla bilerek yapıldığını ya da tutarlı benzer biçimde göründüğünü ileri sürerek onu, mantık bozukluğundan ayırt ederler) [yanıltmaca da denir]. Mantık bilimi, niyetleri ve maksatları incelemez ama sofizmin insanı aldatmasına bakarak, doğruymuş benzer biçimde göründüğünü söyleyebiliriz. Bu şekilde sofizmi, dış görünüş bakımından geçerli olan, ama aslen, gizli saklı bir yanlışa dayanan bir akılyürütme olarak tanımlayabiliriz.
Yanlışlığı, mantık kurallarından birinin çiğnenmesinden meydana gelen biçimsel sofizm ile akılyürütmenin içinde ne olduğunun yanlışlığa yol açmış olduğu maddesel (içeriksel) sofizmi birbirlerinden ayırt etmek gerekir.
BİÇİMSEL SOFİZMLER
Tümdengelim kurallarının şu ya da bu şekilde çiğnenmesi, biçimsel bir sofizme neden olur. Bir tasımda büyük ya da minik terime, sonuçta, öncüllerde olduğundan daha geniş bir kapsam verilmesi bunun bir örneğidir. Nitekim, “Parisliler, cömerttir; Bordeauxlular Parisli değildir; öyleyse, Bordeauxlular eli bol değildir” benzer biçimde bir tasımda, “eli bol” terimine verilen kapsamın genişletilmesi bu şekilde bir yanlışa neden olur. En sık rastlanan ve fark edilmesi en güç yanlışın, aynı terimi iki değişik mealde kullanmaktan kaynaklandığım söyleyebiliriz. Şu ünlü sofizm, bunun bir örneğidir: Az bulunan her şey pahalıdır; ucuz fiyata bir at, az bulunan bir şeydir; öyleyse ucuz fiyata bir at pahalıdır. Burada “az bulunan” sözü, iki değişik mealde ele alınmıştır. Büyük önermede bu söz, iktisatçıların kullandığı mealde, “arzı, talebinden az olan şey” anlamında kullanılıyor. Minik önermedeyse “sayıca az olan” demek oluyor. Açık olmayan bir dilbilgisi yapısından meydana gelen ikizanlamlılık da bir başka biçimsel sofizmdir. Örnek: 2 kere 2 ve 3 = 7; ama 10 = 2 kere 2 ve 3; öyleyse 10 = 7. Bu yanlışlıklar, Pascal’ın zihinde, tanımlanmışın yerine tanımı koymak” icap ettiğini ileri devam eden kuralı uygulanarak ortadan kaldırılabilir.
MADDESEL SOFİZMLER
Maddesel sofizmlerde, hatası sağlamak için, akılyürütmenin içeriğini incelemek gerekir. Sözgelimi ilinek sofizminde, bir detay öncüllerde bulunmamakta ve bundan dolayı netice yanlış olmaktadır. Örnek: Birisine zarar veren kimse, cezalandırılmalıdır; birisine nezle geçiren, ona zarar verir; öyleyse, cezalandırılmalıdır. Burada, bilerek zarar verme terimi, tesadüf sonucu olan zarar vermekten ayırt edilmemiştir. Kısır döngüde, sual mevzusu olan şey malum bir şey olarak ele alınmaktadır. Örnek: Afyon niçin uyutur? – Çünkü, uyutucu tesiri vardır.
Descartes’ı eleştirenler, apaçıklık terimine dayanarak Tanrı’nın varlığını kanıtladığını ve bir süre sonra, apaçıklığın güvencesini de aldatıcı olmayan yetkin Tanrı terimine dayandırdığını söyleyerek bir “kısır döngü” yaptığını söylemişlerdi. Problemi bilmezlik denen sofizm ise, münakaşanın mevzusundan çıkıp, ortaya konan probleminin yerine bir başka sual koymaktır. Louis Liard, Logique’inde (Mantık) buna, şu örneği verir: “Bir belediye danışmanı, meclisin izni olmadan harcamalar yaptığım söyleyerek belediye reisini eleştirir. Belediye reisi de, almış olduğu önlemlerin acilliğini ve yararlarını sayıp dökerek cevap verir.”
Tümdengelime aykırı sofizmlerin yanı sıra tümevarımı köstekleyen sofizmleri de söylemek gerekir. Bunların en belirgin örneği, belli başlı bazı olaylardan hareket ederek vakalara devamlı öyleki olup bittiği düşüncesine dayanan acil genellemedir. Post hoc, ergo propter hoc (“Bundan sonrasında, öyleyse bundan dolayı”, doğrusu, bir şeyden ilkin gelen şey, onun nedenidir) sofizminde, aralarında bağ bulunmayan olayların yalnızca art arta gelişine, bir nedensellik yüklenmektedir. “Gökte, bir kuyrukluyıldız belirdi, arkasından bir harp patlak verdi” bunun bir örneğidir.
Bilimsel yöntemin ve mantığın kurallarının şaşmaz bir şekilde uygulanmasından başka hiçbir şey, düşüncemizi, sofizmlerden koruyamaz.
YORUMLAR