"Türkiye'de Kirveliğin Kültür Sosyolojisi "... Kirvelik mevzusunda vatanımızda meydana getirilen iki mühi...
"Türkiye'de Kirveliğin Kültür Sosyolojisi
"... Kirvelik mevzusunda vatanımızda meydana getirilen iki mühim çalışmada bu kelimenin etimolojik anlamı verilmemiştir. Örneğin vatanımızda kirvelik mevzusunda yazılı tek kitabın sahibi A.Kudat, ‘Kirvelik' adlı eserinde kirveliğin menşei hakkında bir yargıya varmasa da, İran ve Azerbaycan'da, en yaygın şekilde kullanıldığını, D.Anadolu'da da bu geleneğin bulunduğunu ifade ederken etimolojisine asla girmemiştir.
Mühim bir başka yaratı ise O.Türkdoğan'a ait olan geniş kapsamlı bir makaledir. Türkdoğan, ‘Bu kelimenin membaı hakkında kati bir bilgilere varmamız şimdilik mümkün olmamakla beraber ‘Kir' Farsça'da ‘tenasül organı', ‘Kirou' da ‘tutmak, muhafaza etmek' anlamına gelir' der.
Türkdoğan'a nazaran Ardahan'dan Sivas'a kadar olan sahada, şu demek oluyor ki Erzurum, Kars, Erzincan, Artvin, Elazığ, Malatya, Maraş, Bakü-Amasya çizgisinde yaşayan Karapapaklar'da; Tunceli, Bingöl, Adıyaman, Diyarbakır, Çorum, Kayseri, Mersin, Adana, Tokat ve Yozgat illerinde kirvelik yaygındır.
Bununla birlikte ‘Bulgaristan'ın Fotin ve Kırcaali yöresinden gelmiş olarak Çorlu, Pınarhisar ve Lüleburgaz'a yerleşen Alevi Türkleri'nde kirvelik hususi durumunu muhafaza ederken, başka taraftan İran Azerbaycanı'nda, özellikle Rizaiye şehrinde kirvelik yaygın olmasına karşın belli başlı fonksiyonu yoktur' demektedir.
Tokat'ın Alamus İlçesi'nde ve köylerinde de ‘kirve' tabiri kullanılır ve kirvelerin evlatlarının birbirleriyle evlenmeleri kesinlikle yasaktır. Genel anlamda bir sürü yerde olduğu şeklinde Zara'da da ‘kirve' olanlar birbiriyle kardeş olur.
A.Kudat ise 1974 senesinde piyasaya sürülen eserinde D.Anadolu'ya yaklaşıldıkça kirveliğin yaygınlaştığını ve öneminin arttığını ifade ederek, Adana'da kirveliğin çok tutulduğunu, Kars, Sivas, Mersin ve Hakkari'nin çevrelediği alanda en yaygın bulunduğunu ve bu yörelerin haricinde kirveliğin bilinmediğini belirtir.
Kirve terimi Anadolu'da türlü yörelerde değişik ağızlarla da olsa söylenegelmiştir. Örneğin kirve ‘Sünnet olan çocuğun elini kolunu tutan ve çocuk üstünde babalık hakkı olan kimse' anlamına gelir, Afyon-Emirdağ, Amasya ve köyleri, Giresun, Artvin, Kırşehir, Narman-Erzurum, Diyarbakır, Tunceli-Nazimiye, Urfa, Nizip-G.antep, Bor-Niğde'de. ‘İsim babası anlamında' Gavurdağ-Osmaniye-Adana'da. ‘Sağdıç anlamında' Urfa, Niğde'de. ‘Düğünde damadın yanında duran güzel giyimli çocuk anlamında' Samsun, Amasya'da. ‘Bacanak anlamında' Erzincan'da.
Aynı kavram şu demek oluyor ki bacanak Şebinkarahisar-Giresun, Bor-Niğde'de, kirve olarak geçer. Avanos-Nevşehir'de, ‘kirvelemek' söyleşmek, konuşmak olarak kullanılır. Vazıldan-Divriği-Sivas'ta da kirve, Kürt anlamında kullanılır.
Göle-Kars'ta kirve, ‘kırva-kirva' şeklinde söylenir. Van merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinde yarı göçebe yaşayan Burukan aşireti içinde kirve'ye ‘kiriv' ya da ‘kirva', Elazığ merkez köylerinden Sun ve Hal'de ‘kürve', Kars yerlilerince ‘kirva', Terekemeler'ce ‘kirve', Musul bölgesi Telafur Türkleri'nce ‘kirev' denir.
Kerkük Türkleri içinde ise bu kelimenin bilinmediği belirtilmiştir. Ermeniler'de ise güveyin sağdıcına ve evlatların vaftiz babalarına ‘kirve' derler. Divriği İlçesi'nde kirve yerine ‘kirva' denilirken, Yozgat'ta kirve sözü kullanılır.
Ziya Gökalp'e nazaran kirvelik eski Türkler'deki ‘potlaç' geleneğinin Anadolu'daki görünümüdür. Itina'e nazaran de kirvelik bir Türk geleneğidir. Yund ise ‘eski yaygın Türk inancı Şamanlıkta ve geleneklerde sünnet olma diye bir vakayla karşılaşılmaz... Türkiye Türkleri sünneti Müslümanlıkta bulmuşlardır' der.
İ.Hınçer'de ‘Türkler, Müslümanlığı kabul ettikten sonrasında sünnet olma geleneğini de benimsediler' diyerek Yund'la aynı fikri savunur.
M.F.Kırzıoğlu ise kirveliğin İran ve Araplar'da görülmediğini Anadolu'daki Yezidi, Alevi ve Sünnilerce bilindiğini belirtir. Bu şekilde Kırzıoğlu, kirveliği Anadolu kültürünün bir unsuru olarak ifade eder.
Kemerkaya-Adıyaman, Hamidiye, Fethiye-Yazıhan, Hançerli_Ergani; Akkuyu-Besni, Kanlıavşar-Bozova, Bargaç-Hilvan, Türkan-Tirkan Aşireti Karacadağ Bölgesi Siverek ve Hilvan merkezi ile Elazığ ve Ağrı-sancı'nın köylerinde yaptığımız araştırmaların sonucu bizde, kirveliğin Alevi inancıyla yakın bir ilgisi olduğu kanaatini uyandırdı.
Çünkü bu araştırmada Alevi inancına haiz köylerde bu geleneğin daha diri ve sert bulunduğunu gözlemledik. Kimi zaman Sünni köylerde de bu özellikler görülse de, kaynağının Alevilik olma ihtimali yüksektir.
Çünkü Sünniler için kirveliğin membaı meçhulken, alevi köylülere nazaran kirvelik, ‘peygamber dostluğu'dur ve Hz.Muhammed'in torunları Hz.Hasan ile Hz.Hüseyin'i sünnet yaptırarak, onların kirvesi olmasından lanmaktadır. Bu anlayışa Varto ve Divriği'de inanılır.
Kirveliğin Alevi lı olduğu, görüşümüzü etkileyen en mühim faktörlerden biri, Elazığ'ın merkez köylerinden Sünni Yeni Konak ile bu köye bir kilometre uzaklıkta olup da, yarısı Sünni yarısı alevi olan Şabanlı köyü arasındaki farktır.
Şabanlı'daki alevi kirveler kız alıp vermezken, Sünnilerde bu şekilde bir yasak yoktur. Yeni Konak ve Akkuyu Köyü'nde kirveye ‘kırif' denir ve Şabanlı köyündeki Sünniler'de olduğu şeklinde, Yeni Konak'ta da kirveler birbirlerinden kız alıp verir.
Alevi Koruk Köyü'nde de, Şabanlı Köyü'ndeki Alevi kirvelerde olduğu şeklinde, kız alıp verilmez. Merkeze bağlı, Alevi ve köydeki mühim gruplardan birisi Lolan oymağı olan Aydıncık köylülerine nazaran de, kirvelik peygamber sevgisinden lanır ve sülale-soy sürer.
Örneğin kirve, kirve olduğu insanoğlunun bir başka çocuğunun sünnetinde bulunmayacak kadar uzaktaysa, onun izni alınmadan ya da onun atama etmiş olduğu birisi olmadan sünnet ettirilemez.
Kirveliğin bu kadar mühim olmasının bir sebebi, kirvenin bununla beraber çocuğun ileride sağdıcı olacağındandır. Keban'ın Sağdıçlar Köyü'nde kirveye küvre denir ve kirve bununla beraber sağdıç anlamına gelir.
Elazığ'ın Yedigöze ve Bölükçalı köyünde de Kürve sağdıç anlamındadır. Ve kirve evlenecek çocuğun bununla beraber sağdıç adayıdır. Yukarıdaki genel anlayış tüm Alevi köylerinde görülür.
Keban'ın Sünni olan Bahçe ve Çalık köylerinde kirveler kız alıp verirken, kirveye de kıriv derler. Kıriv bununla beraber sağdıç anlamındadır.
Akkuyu Köyü'nde kirveye kırif denir ve sağdıçla aynı anlamı ifade eder. Mümkünse, Hamidiye'de kirve, sağdıçtan olur. Fethiye'de ise gelinlik kız istenirken kirvenin bulunması istek edilir. Hasançelebi-Malatya'da da kirvelik bir tür sağdıçlıktır. Keban'ın Alevi olan Büklümlü köyünde de kirveler kız alıp vermezler ve kirve bununla beraber ikrar anlamını taşır.
H.Z. Koşay, sağdıça Sivas çevresinde kirve dendiğini belirtir. Urfa'da sağdıç yerine küvre tabiri kullanılır. Bu kirve bununla beraber sünnet düğününde kirve olan kimsedir. Dobruca Türkleri'nde de güvey ‘kivey' olarak anlatılır.
Ağın İlçesi'ne bağlı alevi olan Dibek Köyü'nde kirveler kardeş sayılır. Tıpkı merkez köylerinden Aydıncık'ta olduğu şeklinde kirvelik sülale sürer ve kirve düğüne ve sünnete gelemezse, onun atama etmiş olduğu birisi kirvelik görevini yerine getirir. Fakat vekiller, kirveler şeklinde bacı-kardeş sayılmaz. Doğrusu onların evlatları birbiriyle evlenebilir. Aynı ilçeye bağlı ve komşu olan Saraycık Köyü'nde ise kirvelik pek mühim değildir.
Ama Dibekli Köyü'ne bir km. mesafedeki Sünni Yedibağ Köyü'nde kirvelik Dibekli'dekine benzer. Fakat burada kirvelik sülale sürmez. Derinboğaz, Bayramuşağı-Akçadağ, Börgenek-Adıyaman, Kuluşağı-Battalgazi köylerinde kirvelik sülale sürer.
Palu'nun tüm köyleri Sünni, daha doğrusu Şafi olup, bu köylerde kirvelik asla mühim bir kurum değildir. Bu şartları Durmuşlar, üçdeğirmenler ve Gökdere köylerinde yaptığımız araştırmalarda ve Halk Eğitim Müdürü ile yaptığımız görüşmede tespit ettik.
Ismi geçen köylerde her insanın kirvelik hakkında Hz.peygamberin bağlayıcı bir sünnetinin olmadığını beyan etmiş olmaları önemlidir. Bu anlayışın arkasında, yörede yaygın medrese geleneğinin tesirinin olma ihtimali kuvvetlidir.
Baskil'in Sünni olan Höyük, Alangören ve Karakaş köylerinde kirveye kıriv denir. Bu köyler ile Sivrice'nin Sünni ve Beydili aşiretinden olan Kürk köyünde de kirvelik mühim olmadığı halde, kirveler kız alıp vermez.
Maden köylerinin Sünni Tekevler köyünde kirveye ‘kerva' denirken Kaşlıca'da kirve denir ve Tekevler'de kirvelik Kaşlıca'daki şeklinde mühim değilken şu demek oluyor ki kız alıp verilirken, Kaşlıca'da kız alıp verilmez.
Kovancılar İlçesi'nin Çaybağı ve Değirmentaş köyleri Sünni olup kirvelik mühim değildir. Fakat Değirmentaş köyünün mezrası olan Yünlüce alevi olup burada kirvelik mühim olduğu şeklinde, kirveler kız alıp vermez. Çaybağı Köyü'ne komşu ve uzaklığı bir km. olan Sünni Kacar Köyü'nde ise kirveler kız alıp vermez.
Kovancılar'daki İğdeli, Gülaçtı, Kavak, Taşören köyleri ile ilçe merkezinde oturan Beritanlılar ise kirveliğe ehemmiyet vermezler ve kız alıp verirler.
Karakoçan'ın Sünni Mirahmet, Kızılpınar ve Yüzevler köylerinde kirvelik mühim olmamakla birlikte Kızılpınar köylülerine nazaran kirveliğin temelinde Aleviler'le Sünniler içinde yakınlık oluşturmak yatar. (Bu anlayış temelde her yerde hakimdir.) İslam anlayışına nazaran kirvelikle kardeş olunmaz, bu hurafedir.
Ağrı-sancı'nın merkez köylerinden Sünni Ozanlar, Aşkale ve yarısı Karapapak olan Tezeren köylerinde önceleri kirvelik çok önemliyken, günümüzde önemini yitirmiştir. Ama kirveler hala kız alıp vermezler. Eskiden bu köylerde kirvelik, kardeşlikten öndeyken, günümüzde bir tek toplumsal ilişkileri pekiştirici bir rolle sınırlandırılmıştır.
Fakat Taşlıçay İlçesi'nin halkı Karapapak ve Sünni olan Geçitveren köyünde kirvelik hala çok önemlidir. Bu köyde kullanılan, ‘kirvenin damının üzerine çıkılmaz' şu demek oluyor ki ‘onun kızı kızım, oğlu oğlumdur. Ona fenalık yapılmaz' deyimi kirveliğin önemini ifade etmektedir.
Bununla birlikte Posof-Kars köylerinde de ‘kirvenin damından ve kapısından don-gömlek geçilmez' deyimi kullanılmaktadır.
Kirveliğin en mühim fonksiyonlarından birisi, yukarıdaki ifadelerden anlaşılacağı şeklinde, iki aile ya da aile grupları içinde yakınlık sağlamaktadır. A.Özer 1987 senesinde Van'ın merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinin köylerinde yaşayan, kısmen göçebe olan Sünni Burukan aşireti içinde da aynı özellikleri tespit etmiştir.
Ona nazaran, aşiretteki kirveliğin yaygın kirvelik anlayışından farkı, kirve olan şahıs yalnız kendisi değildir tüm ailesi ya da aşireti ile kirvesi olduğu aşiretin ya da ailenin yakın bir akrabası şeklinde görülür.
Kan davası sona erdikten sonrasında tamamen unutturulmak istendiğinde başvurulan en etkili yollardan birisi de kirvelik kurumunu devreye sokmaktır. Şark Anadolu'da bilhassa Tunceli, Erzincan, Kiğı, Varto, Pülümür ve Kars Göle'de yaşayan ve sonradan bir bölümü Kırmanç ve Zazaca konuşan alevi Lolan Oymağı'nda da kirvelik aynı fonksiyona haizdir.
Mardin'de de kirveye kirip denir. Ve kirve, Elazığ'ın bilhassa alevi köylerinde olduğu şeklinde adam çocuğun yetişmesinde, kız istenmesinde ve düğününde mühim fonksiyonlar icra eder.
Kirveliğin mühim fonksiyonlarından birisi de, gayrimüslimler ile yakınlık sağlamaktır. Örneğin yukarıda söz ettiğimiz Burukan Aşireti içinde meydana getirilen bir başka çalışmada, Ermeniler'le kirvelik kanalıyla ilişkiler kurulduğundan bahsedilmiştir.
Mardin bölgesinde söylenen ‘kirvem' adlı türküde de, Kırmançca konuşan bir adam çocuğunun, Yezidi kirvesinin kızına olan aşkı işlenir. Türküde adam, ‘kivre-krive', kız ise ‘krivo' tabirini kullanır. Bununla birlikte bu türküde, gençlerin evlenmesini, birinci derecede Müslümanlığın ve Yezidiliğin engellediği vurgulanmaktadır.Kirveler içinde evlilik yasağı ya da evliliğe hoş bakmama anlayışı Burç Köyü-Viranşehir Yezidileri'nde de görülür. Yezidiler'de kirveler içinde evlenme yasağı olduğundan ‘...Burç Köyü sakinleri kendi şeyhlerini kirve seçer. Aslına bakarsan inançlarından dolayı şeyh ailesi ile evlilik yasağı olduğundan kirvelik fazla zarar getirmemektedir. Şeyh haricinde çevre Müslüman köylerden kişiler kirve olarak da seçilir.'
Yezidiler ile ilgili bir başka çalışmada da sünnetin vaftizden kısa bir süre sonrasında yapıldığı belirtilmiştir. Yezidiler'de çocuk ölü doğsa dahi sünnet yapılır ve kirve evlatları evlenemez. Bu yüzden kirve nikah düşmeyen pir, şeyh şeklinde kimselerden seçilir. Onlardan kirve, bulamadığı süre, Sünniler'den kirve seçer.
Viranşehir'in Yezidi inancının hakim olduğu dört köyünde meydana getirilen bir saha çalışmasına nazaran de, çocuklar minik yaşta sünnet edilir. Kirveler Sünnilerden seçilir ve sünnet bir sulh günüdür.
...
Netice olarak kirvelik terimi, Anadolu'da türlü bölgelerde görünmesine karşın, bilhassa Aleviler'de daha etkilidir. Genel anlamda kirvelik sünnet düğünü masraflarının bir başkası tarafınca karşılanması ile dostluğu ifade eder. En mühim fonksiyonlarından birisi ise, taraflara statü kazandırmaktır. Statü kazanmak iki taraflıdır. Doğrusu adam çocuk sahibi A şahsını kirve yapmakla o şahıs bir statü kazanırken, bununla beraber kirve vasıtasıyla çocuk ailesinden başka bir şahsa ya da aileye daha haiz olmaktadır.
Çünkü kirve ileride çocuğun yetişmesinde, evlenmesinde mühim fonksiyonlara haizdir.
Kirvelik kurumunun fonksiyonlarından birisi öbürü de, ‘toplumsal denetim' ve ‘toplumsal sulh'ı sağlamasıdır. Eski Erzincan Valisi Ali Kemali bu şartları şu şekilde anlatır: ‘Kirvelik, katil tarafına mensup bir çocuğun maktul tarafına mensup herhangi bir kişinin kucağında sünnet edilmesiyle meydana gelen ilişkidir ve çok yaygındır.'
Kirveliğin temelinde dostluk yattığını yukarıda ifade etmiştik. İşte bu anlayışa bağlı olarak yukarıdaki lara nazaran, genel anlamda Aleviler, kirvelerini Sünnilerden; Sünniler de Aleviler, Ermeniler ve Yezidiler'den, Yezidiler de Müslümanlardan (Alevi-Sünni) seçmişlerdir. Bu yüzden toplumsal gruplar içinde yakınlaşmalar, doğrusu sıhri akrabalıklar kurulmuştur.
"... Kirvelik mevzusunda vatanımızda meydana getirilen iki mühim çalışmada bu kelimenin etimolojik anlamı verilmemiştir. Örneğin vatanımızda kirvelik mevzusunda yazılı tek kitabın sahibi A.Kudat, ‘Kirvelik' adlı eserinde kirveliğin menşei hakkında bir yargıya varmasa da, İran ve Azerbaycan'da, en yaygın şekilde kullanıldığını, D.Anadolu'da da bu geleneğin bulunduğunu ifade ederken etimolojisine asla girmemiştir.
Mühim bir başka yaratı ise O.Türkdoğan'a ait olan geniş kapsamlı bir makaledir. Türkdoğan, ‘Bu kelimenin membaı hakkında kati bir bilgilere varmamız şimdilik mümkün olmamakla beraber ‘Kir' Farsça'da ‘tenasül organı', ‘Kirou' da ‘tutmak, muhafaza etmek' anlamına gelir' der.
Türkdoğan'a nazaran Ardahan'dan Sivas'a kadar olan sahada, şu demek oluyor ki Erzurum, Kars, Erzincan, Artvin, Elazığ, Malatya, Maraş, Bakü-Amasya çizgisinde yaşayan Karapapaklar'da; Tunceli, Bingöl, Adıyaman, Diyarbakır, Çorum, Kayseri, Mersin, Adana, Tokat ve Yozgat illerinde kirvelik yaygındır.
Bununla birlikte ‘Bulgaristan'ın Fotin ve Kırcaali yöresinden gelmiş olarak Çorlu, Pınarhisar ve Lüleburgaz'a yerleşen Alevi Türkleri'nde kirvelik hususi durumunu muhafaza ederken, başka taraftan İran Azerbaycanı'nda, özellikle Rizaiye şehrinde kirvelik yaygın olmasına karşın belli başlı fonksiyonu yoktur' demektedir.
Tokat'ın Alamus İlçesi'nde ve köylerinde de ‘kirve' tabiri kullanılır ve kirvelerin evlatlarının birbirleriyle evlenmeleri kesinlikle yasaktır. Genel anlamda bir sürü yerde olduğu şeklinde Zara'da da ‘kirve' olanlar birbiriyle kardeş olur.
A.Kudat ise 1974 senesinde piyasaya sürülen eserinde D.Anadolu'ya yaklaşıldıkça kirveliğin yaygınlaştığını ve öneminin arttığını ifade ederek, Adana'da kirveliğin çok tutulduğunu, Kars, Sivas, Mersin ve Hakkari'nin çevrelediği alanda en yaygın bulunduğunu ve bu yörelerin haricinde kirveliğin bilinmediğini belirtir.
Kirve terimi Anadolu'da türlü yörelerde değişik ağızlarla da olsa söylenegelmiştir. Örneğin kirve ‘Sünnet olan çocuğun elini kolunu tutan ve çocuk üstünde babalık hakkı olan kimse' anlamına gelir, Afyon-Emirdağ, Amasya ve köyleri, Giresun, Artvin, Kırşehir, Narman-Erzurum, Diyarbakır, Tunceli-Nazimiye, Urfa, Nizip-G.antep, Bor-Niğde'de. ‘İsim babası anlamında' Gavurdağ-Osmaniye-Adana'da. ‘Sağdıç anlamında' Urfa, Niğde'de. ‘Düğünde damadın yanında duran güzel giyimli çocuk anlamında' Samsun, Amasya'da. ‘Bacanak anlamında' Erzincan'da.
Aynı kavram şu demek oluyor ki bacanak Şebinkarahisar-Giresun, Bor-Niğde'de, kirve olarak geçer. Avanos-Nevşehir'de, ‘kirvelemek' söyleşmek, konuşmak olarak kullanılır. Vazıldan-Divriği-Sivas'ta da kirve, Kürt anlamında kullanılır.
Göle-Kars'ta kirve, ‘kırva-kirva' şeklinde söylenir. Van merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinde yarı göçebe yaşayan Burukan aşireti içinde kirve'ye ‘kiriv' ya da ‘kirva', Elazığ merkez köylerinden Sun ve Hal'de ‘kürve', Kars yerlilerince ‘kirva', Terekemeler'ce ‘kirve', Musul bölgesi Telafur Türkleri'nce ‘kirev' denir.
Kerkük Türkleri içinde ise bu kelimenin bilinmediği belirtilmiştir. Ermeniler'de ise güveyin sağdıcına ve evlatların vaftiz babalarına ‘kirve' derler. Divriği İlçesi'nde kirve yerine ‘kirva' denilirken, Yozgat'ta kirve sözü kullanılır.
Ziya Gökalp'e nazaran kirvelik eski Türkler'deki ‘potlaç' geleneğinin Anadolu'daki görünümüdür. Itina'e nazaran de kirvelik bir Türk geleneğidir. Yund ise ‘eski yaygın Türk inancı Şamanlıkta ve geleneklerde sünnet olma diye bir vakayla karşılaşılmaz... Türkiye Türkleri sünneti Müslümanlıkta bulmuşlardır' der.
İ.Hınçer'de ‘Türkler, Müslümanlığı kabul ettikten sonrasında sünnet olma geleneğini de benimsediler' diyerek Yund'la aynı fikri savunur.
M.F.Kırzıoğlu ise kirveliğin İran ve Araplar'da görülmediğini Anadolu'daki Yezidi, Alevi ve Sünnilerce bilindiğini belirtir. Bu şekilde Kırzıoğlu, kirveliği Anadolu kültürünün bir unsuru olarak ifade eder.
Kemerkaya-Adıyaman, Hamidiye, Fethiye-Yazıhan, Hançerli_Ergani; Akkuyu-Besni, Kanlıavşar-Bozova, Bargaç-Hilvan, Türkan-Tirkan Aşireti Karacadağ Bölgesi Siverek ve Hilvan merkezi ile Elazığ ve Ağrı-sancı'nın köylerinde yaptığımız araştırmaların sonucu bizde, kirveliğin Alevi inancıyla yakın bir ilgisi olduğu kanaatini uyandırdı.
Çünkü bu araştırmada Alevi inancına haiz köylerde bu geleneğin daha diri ve sert bulunduğunu gözlemledik. Kimi zaman Sünni köylerde de bu özellikler görülse de, kaynağının Alevilik olma ihtimali yüksektir.
Çünkü Sünniler için kirveliğin membaı meçhulken, alevi köylülere nazaran kirvelik, ‘peygamber dostluğu'dur ve Hz.Muhammed'in torunları Hz.Hasan ile Hz.Hüseyin'i sünnet yaptırarak, onların kirvesi olmasından lanmaktadır. Bu anlayışa Varto ve Divriği'de inanılır.
Kirveliğin Alevi lı olduğu, görüşümüzü etkileyen en mühim faktörlerden biri, Elazığ'ın merkez köylerinden Sünni Yeni Konak ile bu köye bir kilometre uzaklıkta olup da, yarısı Sünni yarısı alevi olan Şabanlı köyü arasındaki farktır.
Şabanlı'daki alevi kirveler kız alıp vermezken, Sünnilerde bu şekilde bir yasak yoktur. Yeni Konak ve Akkuyu Köyü'nde kirveye ‘kırif' denir ve Şabanlı köyündeki Sünniler'de olduğu şeklinde, Yeni Konak'ta da kirveler birbirlerinden kız alıp verir.
Alevi Koruk Köyü'nde de, Şabanlı Köyü'ndeki Alevi kirvelerde olduğu şeklinde, kız alıp verilmez. Merkeze bağlı, Alevi ve köydeki mühim gruplardan birisi Lolan oymağı olan Aydıncık köylülerine nazaran de, kirvelik peygamber sevgisinden lanır ve sülale-soy sürer.
Örneğin kirve, kirve olduğu insanoğlunun bir başka çocuğunun sünnetinde bulunmayacak kadar uzaktaysa, onun izni alınmadan ya da onun atama etmiş olduğu birisi olmadan sünnet ettirilemez.
Kirveliğin bu kadar mühim olmasının bir sebebi, kirvenin bununla beraber çocuğun ileride sağdıcı olacağındandır. Keban'ın Sağdıçlar Köyü'nde kirveye küvre denir ve kirve bununla beraber sağdıç anlamına gelir.
Elazığ'ın Yedigöze ve Bölükçalı köyünde de Kürve sağdıç anlamındadır. Ve kirve evlenecek çocuğun bununla beraber sağdıç adayıdır. Yukarıdaki genel anlayış tüm Alevi köylerinde görülür.
Keban'ın Sünni olan Bahçe ve Çalık köylerinde kirveler kız alıp verirken, kirveye de kıriv derler. Kıriv bununla beraber sağdıç anlamındadır.
Akkuyu Köyü'nde kirveye kırif denir ve sağdıçla aynı anlamı ifade eder. Mümkünse, Hamidiye'de kirve, sağdıçtan olur. Fethiye'de ise gelinlik kız istenirken kirvenin bulunması istek edilir. Hasançelebi-Malatya'da da kirvelik bir tür sağdıçlıktır. Keban'ın Alevi olan Büklümlü köyünde de kirveler kız alıp vermezler ve kirve bununla beraber ikrar anlamını taşır.
H.Z. Koşay, sağdıça Sivas çevresinde kirve dendiğini belirtir. Urfa'da sağdıç yerine küvre tabiri kullanılır. Bu kirve bununla beraber sünnet düğününde kirve olan kimsedir. Dobruca Türkleri'nde de güvey ‘kivey' olarak anlatılır.
Ağın İlçesi'ne bağlı alevi olan Dibek Köyü'nde kirveler kardeş sayılır. Tıpkı merkez köylerinden Aydıncık'ta olduğu şeklinde kirvelik sülale sürer ve kirve düğüne ve sünnete gelemezse, onun atama etmiş olduğu birisi kirvelik görevini yerine getirir. Fakat vekiller, kirveler şeklinde bacı-kardeş sayılmaz. Doğrusu onların evlatları birbiriyle evlenebilir. Aynı ilçeye bağlı ve komşu olan Saraycık Köyü'nde ise kirvelik pek mühim değildir.
Ama Dibekli Köyü'ne bir km. mesafedeki Sünni Yedibağ Köyü'nde kirvelik Dibekli'dekine benzer. Fakat burada kirvelik sülale sürmez. Derinboğaz, Bayramuşağı-Akçadağ, Börgenek-Adıyaman, Kuluşağı-Battalgazi köylerinde kirvelik sülale sürer.
Palu'nun tüm köyleri Sünni, daha doğrusu Şafi olup, bu köylerde kirvelik asla mühim bir kurum değildir. Bu şartları Durmuşlar, üçdeğirmenler ve Gökdere köylerinde yaptığımız araştırmalarda ve Halk Eğitim Müdürü ile yaptığımız görüşmede tespit ettik.
Ismi geçen köylerde her insanın kirvelik hakkında Hz.peygamberin bağlayıcı bir sünnetinin olmadığını beyan etmiş olmaları önemlidir. Bu anlayışın arkasında, yörede yaygın medrese geleneğinin tesirinin olma ihtimali kuvvetlidir.
Baskil'in Sünni olan Höyük, Alangören ve Karakaş köylerinde kirveye kıriv denir. Bu köyler ile Sivrice'nin Sünni ve Beydili aşiretinden olan Kürk köyünde de kirvelik mühim olmadığı halde, kirveler kız alıp vermez.
Maden köylerinin Sünni Tekevler köyünde kirveye ‘kerva' denirken Kaşlıca'da kirve denir ve Tekevler'de kirvelik Kaşlıca'daki şeklinde mühim değilken şu demek oluyor ki kız alıp verilirken, Kaşlıca'da kız alıp verilmez.
Kovancılar İlçesi'nin Çaybağı ve Değirmentaş köyleri Sünni olup kirvelik mühim değildir. Fakat Değirmentaş köyünün mezrası olan Yünlüce alevi olup burada kirvelik mühim olduğu şeklinde, kirveler kız alıp vermez. Çaybağı Köyü'ne komşu ve uzaklığı bir km. olan Sünni Kacar Köyü'nde ise kirveler kız alıp vermez.
Kovancılar'daki İğdeli, Gülaçtı, Kavak, Taşören köyleri ile ilçe merkezinde oturan Beritanlılar ise kirveliğe ehemmiyet vermezler ve kız alıp verirler.
Karakoçan'ın Sünni Mirahmet, Kızılpınar ve Yüzevler köylerinde kirvelik mühim olmamakla birlikte Kızılpınar köylülerine nazaran kirveliğin temelinde Aleviler'le Sünniler içinde yakınlık oluşturmak yatar. (Bu anlayış temelde her yerde hakimdir.) İslam anlayışına nazaran kirvelikle kardeş olunmaz, bu hurafedir.
Ağrı-sancı'nın merkez köylerinden Sünni Ozanlar, Aşkale ve yarısı Karapapak olan Tezeren köylerinde önceleri kirvelik çok önemliyken, günümüzde önemini yitirmiştir. Ama kirveler hala kız alıp vermezler. Eskiden bu köylerde kirvelik, kardeşlikten öndeyken, günümüzde bir tek toplumsal ilişkileri pekiştirici bir rolle sınırlandırılmıştır.
Fakat Taşlıçay İlçesi'nin halkı Karapapak ve Sünni olan Geçitveren köyünde kirvelik hala çok önemlidir. Bu köyde kullanılan, ‘kirvenin damının üzerine çıkılmaz' şu demek oluyor ki ‘onun kızı kızım, oğlu oğlumdur. Ona fenalık yapılmaz' deyimi kirveliğin önemini ifade etmektedir.
Bununla birlikte Posof-Kars köylerinde de ‘kirvenin damından ve kapısından don-gömlek geçilmez' deyimi kullanılmaktadır.
Kirveliğin en mühim fonksiyonlarından birisi, yukarıdaki ifadelerden anlaşılacağı şeklinde, iki aile ya da aile grupları içinde yakınlık sağlamaktadır. A.Özer 1987 senesinde Van'ın merkezi ile Muradiye ve Gürpınar ilçelerinin köylerinde yaşayan, kısmen göçebe olan Sünni Burukan aşireti içinde da aynı özellikleri tespit etmiştir.
Ona nazaran, aşiretteki kirveliğin yaygın kirvelik anlayışından farkı, kirve olan şahıs yalnız kendisi değildir tüm ailesi ya da aşireti ile kirvesi olduğu aşiretin ya da ailenin yakın bir akrabası şeklinde görülür.
Kan davası sona erdikten sonrasında tamamen unutturulmak istendiğinde başvurulan en etkili yollardan birisi de kirvelik kurumunu devreye sokmaktır. Şark Anadolu'da bilhassa Tunceli, Erzincan, Kiğı, Varto, Pülümür ve Kars Göle'de yaşayan ve sonradan bir bölümü Kırmanç ve Zazaca konuşan alevi Lolan Oymağı'nda da kirvelik aynı fonksiyona haizdir.
Mardin'de de kirveye kirip denir. Ve kirve, Elazığ'ın bilhassa alevi köylerinde olduğu şeklinde adam çocuğun yetişmesinde, kız istenmesinde ve düğününde mühim fonksiyonlar icra eder.
Kirveliğin mühim fonksiyonlarından birisi de, gayrimüslimler ile yakınlık sağlamaktır. Örneğin yukarıda söz ettiğimiz Burukan Aşireti içinde meydana getirilen bir başka çalışmada, Ermeniler'le kirvelik kanalıyla ilişkiler kurulduğundan bahsedilmiştir.
Mardin bölgesinde söylenen ‘kirvem' adlı türküde de, Kırmançca konuşan bir adam çocuğunun, Yezidi kirvesinin kızına olan aşkı işlenir. Türküde adam, ‘kivre-krive', kız ise ‘krivo' tabirini kullanır. Bununla birlikte bu türküde, gençlerin evlenmesini, birinci derecede Müslümanlığın ve Yezidiliğin engellediği vurgulanmaktadır.Kirveler içinde evlilik yasağı ya da evliliğe hoş bakmama anlayışı Burç Köyü-Viranşehir Yezidileri'nde de görülür. Yezidiler'de kirveler içinde evlenme yasağı olduğundan ‘...Burç Köyü sakinleri kendi şeyhlerini kirve seçer. Aslına bakarsan inançlarından dolayı şeyh ailesi ile evlilik yasağı olduğundan kirvelik fazla zarar getirmemektedir. Şeyh haricinde çevre Müslüman köylerden kişiler kirve olarak da seçilir.'
Yezidiler ile ilgili bir başka çalışmada da sünnetin vaftizden kısa bir süre sonrasında yapıldığı belirtilmiştir. Yezidiler'de çocuk ölü doğsa dahi sünnet yapılır ve kirve evlatları evlenemez. Bu yüzden kirve nikah düşmeyen pir, şeyh şeklinde kimselerden seçilir. Onlardan kirve, bulamadığı süre, Sünniler'den kirve seçer.
Viranşehir'in Yezidi inancının hakim olduğu dört köyünde meydana getirilen bir saha çalışmasına nazaran de, çocuklar minik yaşta sünnet edilir. Kirveler Sünnilerden seçilir ve sünnet bir sulh günüdür.
...
Netice olarak kirvelik terimi, Anadolu'da türlü bölgelerde görünmesine karşın, bilhassa Aleviler'de daha etkilidir. Genel anlamda kirvelik sünnet düğünü masraflarının bir başkası tarafınca karşılanması ile dostluğu ifade eder. En mühim fonksiyonlarından birisi ise, taraflara statü kazandırmaktır. Statü kazanmak iki taraflıdır. Doğrusu adam çocuk sahibi A şahsını kirve yapmakla o şahıs bir statü kazanırken, bununla beraber kirve vasıtasıyla çocuk ailesinden başka bir şahsa ya da aileye daha haiz olmaktadır.
Çünkü kirve ileride çocuğun yetişmesinde, evlenmesinde mühim fonksiyonlara haizdir.
Kirvelik kurumunun fonksiyonlarından birisi öbürü de, ‘toplumsal denetim' ve ‘toplumsal sulh'ı sağlamasıdır. Eski Erzincan Valisi Ali Kemali bu şartları şu şekilde anlatır: ‘Kirvelik, katil tarafına mensup bir çocuğun maktul tarafına mensup herhangi bir kişinin kucağında sünnet edilmesiyle meydana gelen ilişkidir ve çok yaygındır.'
Kirveliğin temelinde dostluk yattığını yukarıda ifade etmiştik. İşte bu anlayışa bağlı olarak yukarıdaki lara nazaran, genel anlamda Aleviler, kirvelerini Sünnilerden; Sünniler de Aleviler, Ermeniler ve Yezidiler'den, Yezidiler de Müslümanlardan (Alevi-Sünni) seçmişlerdir. Bu yüzden toplumsal gruplar içinde yakınlaşmalar, doğrusu sıhri akrabalıklar kurulmuştur.
Türkiye ile Türk cumhuriyetleri arasındaki ortak kültür ögeleri nedir?
Evrensel kültür, ulusal kültür, zamanı yaratı nedir?
Türkiye'nin Kültür Merkezleri
YORUMLAR