Cenup Kutup Bölgesindeki alanın / kıtanın adı olan Antaktika’nın jeolojik ve iklimsel özellikleri hakkında bilgi Cenup Kutup Dairesi çevres...
Cenup Kutup Bölgesindeki alanın / kıtanın adı olan Antaktika’nın jeolojik ve iklimsel özellikleri hakkında bilgi
Cenup Kutup Dairesi çevresinde (66° 34′ cenup enlemi) uzanan, dünyanın beşinci büyük kıtası. Yüzölçümü 14.245.000 kilometrekare. Dünya kara yüz ölçümünün neredeyse 1/10’unu ihtiva eder. Atlas Okyanusu, Büyük Okyanus ve Hint Okyanusu’nun bir uzantısı olan Antarktik Okyanusu ile çevrilidir. Ross ve Weddel denizlerinden oluşan koylar ve Antarktika Yarımadası’nın yapmış olduğu çıkıntı gözönüne alınmazsa ortalama bir daire biçimindedir. Averaj yükseklik kar ve buz tabakaları haricinde 1.830 metredir. Kara parçasının üzerini bir kubbe şeklinde saran ortalama 2.440 metre kalınlığındaki kar ve buz tabakasıyla beraber bu yükseklik 4.270 m’yi bulur. Bu katman, kıtanın iç bölümlerinden 3.200 m’ye kadar yükselir ve kıyı şeridinde, denizden 30 m yükseklikteki kayalıklarda son bulur. Ortalama 30 bin km’lik bir kıyı şeridini çevreleyen sularda buzdağları ve yüzen buzullar, üstü düz buz kütleleleriyle beraber denizciler için oldukça tehlikeli bir ortam oluşturur.
JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ. Internasyonal Jeofizik Yılı’n da (1957-1958) meydana getirilen araştırmalarda, kıtanın düşünülenden % 40 oranında daha çok buz ihtiva ettiği anlaşıldı. Bu çok fazla büyük buz tabakası, dünya buz yüzeyinin ortalama % 90’ını oluşturur. Buz kubbesinin en yüksek noktası 4.267 m olarak ölçüldü. Cenup Kutbu 2.804 m yüksekliğinde olup bunun 274 m’si kaya tabakası geri kalanı buz kütlesidir. Antarktika Buzulu’nun minimum 170 bin senelik olduğu sanılır. Yüzeyinde % 10’dan daha az bir kısımı görünen kayalardan oluşmasına rağmen, yürütülen yoğun jeolojik araştırmalar, kıtanın uzun ve değişken tarihini neredeyse aydınlatmıştır. Antarktika, önceleri orman ve bataklıklarla kaplı ılıman iklimli bir kıtayken 170 bin yıl süresince köklü değişimlere uğrayarak günümüzdeki biçimini aldı. Araştırmalarda edinilen ipuçlarına nazaran, yapıları değişik iki dağlık alanda ortaya çıkan iki ayrı buz tabakası giderek genişlemiş ve sonunda birleşerek aralarındaki boşluğu kapatmıştır. Bu boşluk, kıtayı birbirlerinden tümüyle değişik jeolojik dönemlerle ilgili üç mıntıkaya ayırır.
Hint Okyanusu’nun güneyindeki parça olan Şark Antarktika, ortalama 1 milyar yıl ilkin ortaya çıkmış prekambriyen kayalardan oluşan tek bir kara parçasıdır. Bu kara parçası, Garp Antarktika’dan, büyük Transantarktika Dağları ile ayrılır.
Garp Antarktika, her birisi buzlarla kaplı ve bir kısımı deniz düzeyinin altında bir adalar topluluğudur.Daha eski olan parça, granit ve tortul kayalardan oluşan ve kuzeye doğru Antarktika Yarımadası olarak uzanan bir dağ sistemi ihtiva eder. Garp Antarktika’nın bu kısımı Byrd, Ellsworth ve Kraliçe Maud Toprakları ile Ronne Şelfbuzu’nu kapsar. Garp Antarktika’nın kuzeydeki daha yeni kısımı, kıtanın geçirdiği jeolojik değişimlerin 3. döneminde ortaya çıkan volkanik etkinliklerle oluşmuştur. Antarktika’nın en büyük buzulu olan Beardmore Buzulu, Cenup Kutbu Platosu’ndan başlayarak büyüklüğü Fransa’ya yakın olan Ross Şelfbuzu’na (Buzlası’na) ulaşır. Bu şelfbuzu, Ross Denizi’nin en güneydeki sınırını oluşturur. Kıtanın karşı kıyısındaki büyük koyu oluşturan Weddell Denizi ise, Filchner Şelfbuzu’nda sonlanır. Filchner Şelfbuzu, güneye doğru uzanarak kutup platosu önünde Ronne Şelfbuzu ile birleşir.
ANTARKTİKA İKLİMİ. Antarktika, dünyanın en soğuk bölgesidir. Ortalama -11°C olan averaj ısı, Şimal Kutbu’nda aynı enlemdeki bölgelerden oldukça düşüktür. Araştırmacıların kışı geçirmek amacıyla kamp kurmuş oldukları kıyı şeritleri, iç kesimlerdeki yüksek mıntıkalar kadar soğuk değildir. Internasyonal Jeofizik Yılı (lGY=International Geophysical Year) süresince (1957-1958), en soğuk ay averajı kıyı bölgesindeki bir araştırma istasyonunda -18°C iken Cenup Kutbu’ndaki bir başka istasyonda -62.3°C olarak saptandı.
24 Ağustos 1960’ta, o dönemde ki adı ile SSCB, deniz düzeyinden 3.962 metre yüksekteki Vostok İstasyonu’ndan -88.3°C şeklinde üstün dereceli düzeyde bir ölçüm belirledi. Genel anlamda rüzgârlar kıyıya yakın bölgelerde daha şiddetlidir. Averaj 100 km/saat hızında esen ve “katabatik” rüzgârları ismini alan bu rüzgârlar, buz üstündeki tavanın soğuması ve buna bağlı olarak hemen aşağıdaki hava tabakalarının ağırlaşıp yer çekimiyle daha alçak mıntıkalara akması sonucu oluşur. Kimi zaman 300 km/saat hızına ulaşabilen bu rüzgarlara çoğu zaman kar fırtınaları birlikte rol alır. Antarktika Yarımadası’nın şimal ucunda seyrek olarak görülen sıska yağmurların haricinde, yağışlar, çoğu zaman kar biçimindedir. Su olarak ölçülmüş kıymeti kıyı bölgelerinde 250-500 mm dolayında olan yağışlar, kıyıdaki dağlık kesimlerde daha çok, iç bölgelerde ise daha düşüktür. Cenup Kutbu’nda 25.50 mm içinde değişim gösteren bu oran, kıta genelinde averaj 50-100 mm içinde değişiyor.
YORUMLAR