Minimum iki sözcüğün, birleşerek ya da öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler değişik yöntemlerle oluşturulabilir: Yard ı mc...
Minimum iki sözcüğün, birleşerek ya da öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler değişik yöntemlerle oluşturulabilir:
Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller:"Etmek, eylemek, olmak ve kılmak" yarÂdımcı fiilleri isim asil bir sözcükle bir eylemi beraber ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik eylem oluşturur.
* Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
* Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
* Tanıştığımıza memnun oldum, gene görüşelim.
* Bizleri mutlu kıldınız.
Not: Destek eylemlerin kendilerinden önceki adlarla yazılmaları için isim asil sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:
* Çıktım, seyreyledim Frengistan'ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
* Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
* Kadıncağızın yaşamı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)
Not: "etmek" ve "olmak" sözcükleri tek başlarına bir mana kazanmışlarsa destek fiil değildir eylemdir; ekranda görülen pencereden önceki sözcük değişik bir öğedir ya da bir öğenin parçasıdır.
* Bu yıl meyveler erken oldu. ("oldu", tek basma eylemdir; "olgunlaşmak" anÂlamındadır.)
* Sizce bizim bu ev kaç para eder? ("eder"; "meblağ", "satılır" şeklinde anlamlar taşıÂmaktadır.)
* dakika sonrasında orada olurum, ("olurum"; "bulunurum", "ulaşabilirim" şeklinde anlamlar taşımaktadır.)
* Evlendikten yedi yıl sonrasında evlatları oldu. ("oldu"; "dünyaya gelmek", "doğÂmak" şeklinde anlamlar taşımaktadır.)
Örnek Sual:
Aşağıdaki cümlelerin hangisinde "etmek" sözcüğü yardımcı fiil olarak kullanılmamıştır? (ÖSS - 1982)
A) Bu mevzuda ona ama sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk, misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?
E) Bu durumu bir sürü kez kendisinden rica ettim.
Yanıt: D
Örnek Sual:
Aşağıdaki cümlelerden hangisinde "olmak" sözcüğü tek başına yüklem göreÂvi üstlenmiştir?
A) Olanları duyunca yüzü bembeyaz olmuştu.
B) Yolcu gemisi sonunda gözden kayboldu.
C) Oğlunuz bu yıl hekim olacak.
D) Kız kardeşiniz geçen yıl mı öğretmen oldu?
E) Sonunda hep senin dediklerin oluyor.
Yanıt: E
Uygulama:
Aşağıdaki dizelerde geçen eylemleri ve yardımcı eylemle kurulan birleşik eyÂlemleri bulunuz.
Kimi bana ait şeklinde erir derdinden
Kimi senin şeklinde mutlu olur.
Bahsetti derinden ona hâlim
Aşkın bu onulmaz yarasından
Kurallı Birleşik Fiiller:Belirgin bir takım fiillerin başka fiillerle, bir ara destek ünlünün de yardımıyla birleşmesi kanalıyla oluşurlar, (eylem + ara ses + eylem) En mühim özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belirgin bir takım anlamları ifade ederler.
1. Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri:"-edurmak, -ekalmak, -egelmek" eylemÂleri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.
* Siz şu yazıyı iceleyedurun çok az sonrasında ben de size katılırım.
* O giderken arabanın peşinden bakakaldık. (Negatif kullanımları yoktur.) Bakakaldık.
2. Tezlik Fiili:"-ivermek" fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; kimi zaman de umulmadık zamanda ansızın gerçekleşiverdiğini ifade eder.
* Bardak elimden düşüverdi.
* Adamcağız bayılıvermesin mi?
Not: Negatif kullanımlarında ehemmiyet vermeme, oralı olmama şeklinde anlamlar ortaya çıkar:
* Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
* Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!
3. Yeterlik (Yeterlilik) Fiili:"-ebilmek" fiiliyle yapılır. Fiile "gücü yetme, başarma" anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık şeklinde anlamlar da katabilir.
* Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
* Gidebilir miyiz? (İzin isteme) Gidebilirsiniz, (izin verme)
* Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık) Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:
gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.
Bu kullanımlarda kimi zaman isteğe bağlı, kimi zaman talep dışı olasılık anlamı görülebilir:
* Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
* Bu mevzuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)
4. Yaklaşma Fiili:"-eyazmak" fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ama gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:
* Adam korkudan bayılayazdı.
* Bardağı düşüreyazdım.
Not: "-esi", "-eceği", "-miş", "-r, -mez" eklerini alan eylemlerle "gel-mek", "ol-mak", "bulun-mak", "tut-mak" eylemleri öbekleşerek (Bu tür şeyler ayrı yazılan birleşik eyÂlemlerdir.) "başlama", "bitirme", "isleklenme". "beklenmezlik" anlamı kazandıÂrabilir:
* Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
* Şaşkınlık, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
* Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
* Gider olduk bu yerlerden, kalanlara merhaba olsun. (başlama)
* Dizlerim tutmaz oldu, çok az dinlenelim. (başlama)
Örnek Sual:
Türkçede birleşik eylemler, isim asil bir sözcükle destek eylemlerden oluşan öğeÂlerdir. Bu tanımın dışında kalan birleşik fiil, aşağıdakilerden hangisinde vardır?
A) Bunun bu şekilde olacağını hissetmiştim.
B) Aceleye gerek yok, çok az sabret.
C) Iyi mi oldu bilmiyorum, aniden ortadan kayboldu.
D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk.
E) Bundan böyle bastonsuz yürüyebiliyormuş.
Yanıt: E
Örnek Sual:
Aşağıdaki altıçizili birleşik eylemlerden hangisinin kuruluşu (yapılışı) farklıÂdır?
A) Müdür Bey, sizinle tekrar görüşmeyebilir.
B) Sizler gidedurun bana ait bir miktar işim var.
C) Yazarımızla bana ait için bir görüşüversen!
D) Ayağım kayınca, merdivenden düşeyazdım.
E) Onunla analiz etmekten vazgeçti sanırım.
Yanıt: E
Uygulama:
... Böyleyken ilkbahar da bir taraftan kapıya dayanmıştı. Onları, kır çiçeklerinin koÂkusunu rüzgârın taşımış olduğu, şehrin sapa yerlerine, aniden görülüveren sapa ve havaÂsız mahallelere; daracık dönemeçlere çağırıyordu. Bu bir cesaretti. Bahar en zapt edilmez zannedilen bölgelere de girmiş hatta-----
Bu parçayla ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Birleşik eylemleri bulunuz, bunların türlerini yazınız.
2. Birleşik sözcükleri yazınız.
3. İsim tamlamalarını bulunuz ve türlerini yazınız.
4. Ödat tamlamalarını bulunuz.
Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller:Çoğu zaman isim asil bir sözÂcükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Büyük bölümü mecazlıdır. Bu özelÂlikleriyle deyim sayılırlar:
* hasta düşmek, bitkin düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek...
* hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek... Bir takım durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:
* süt dökmüş kediye dönmek
* etekleri zil çalmak Bu tür şeyler, çoğu zaman anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.
Örnek Sual:
Aşağıdaki altıçizili yüklemlerden hangisi "deyim" özelliği taşımaktadır?
A) gün sonrasında bu güzelim şehri terk edeceğim.
B) Korku-saygı karışımı bir duyguyla ona boyun eğdik.
C) Kendine dikkat etmezsen hasta olursun.
D) En sonunda kararından vazgeçirdik onu.
E) Karşımıza geçmiş gülüp duruyor asla utanmadan.
Yanıt: B
Örnek Sual:
Aşağıdakilerin hangisinde aniden çok birleşik eylem vardır? (ÖYS - 1992)
A) Kimi bana ait şeklinde erir derinden
Kimi senin şeklinde çok mutlu olur
B) Bahsetti derinden ona halim
Aşkın bu onulmaz yarasından
C) Soldu günden üne sessiz soldu
Dediler hep: "Kıza bir hâl oldu!"
D) Bir öğreniversin aşkı
Ağacı o zaman seyredin
E) Dalıveriyoruz ara sıra
Belirgin bir şey var aramızda
Yanıt: D
Uygulama:
Aşağıdaki cümlelerde geçen anlamca kaynaşmış birleşik fiilleri bulup nasıl oluştuklarının açıklamasını yazınız.
Buraya gelebilirsen gözünü dört aç ki vakaları takip edebilesin. Maaşı alınca elimiz genişledi, rahatladık. Bana söylediklerini dert etmiyorum.
YORUMLAR