Ses ve tür kayması sonucu oluşmuş birleşik kelimeler bitişik yazılırlar. 1. Ses Kayması Ses değişmesiyle oluşan bileşik sözcükler bitişik ya...
Ses ve tür kayması sonucu oluşmuş birleşik kelimeler bitişik yazılırlar.1. Ses Kayması
Ses değişmesiyle oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşik sözcükler oluşurken, kelimelerin ünlüleri kaynaşabilir, ünlülerden birisi ya da bir ses öbeği düşebilir, bir ünsüz türeyebilir ya da başka bir ünsüze dönüşebilir:
cuma+ertesi
cumartesi("e" düşmüştür.)
güllü+aş güllaç("ü" düşmüş, "ş"de "ç" olmuştur.)
kayın+ana kaynana("ı" düşmüştür.)
pazar+ertesi
pazartesi("er" ses öbeği düşmüştür.)
pek+iyi peki("yi" ses öbeği düşmüştür.)
his+etti hissetti("s" ünsüzü türemiştir.)
hasta+hane
hastane("ha" öbeği düşmüştür.)
bahis+oldu bahsoldu("i" ünlüsü düşmüştür.)
UYARI: Farsça "hane" sözcüğüyle birleşen sözcükler;
a) Ünsüzle
bitiyorsa, "hane" sözcüğü ( sözcük haricinde, mesela: Tersane...) eksiksiz birleşir: Balıkhane, gözlemevi, baruthane, darphane, dershane...
b) Ünlüyle bitiyorsa, "hane"
sözcüğünün ilk hecesi ( sözcük haricinde, mesela: Boyahane...) eksiksiz düşer: Eczane, hastane, pastane...2. Türk Kayması
Sözcük türü kaymasıyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır:
Bileşiği oluşturan sözcüklerden birinin ya da ikisinin türünün kayması ile oluşan bileşiklerdir: Şžıpsevdi, dedikodu, biçerdöver, akarsu,hanımeli, imambayıldı, vurdumduymaz... iki sözcük fiilken,
tür değiştirerek isim olmuştur. Tür kaymasıyla oluşan bileşiklerde bununla birlikte mana kayması da görülebilir.
UYARI: Fiil anlamlı bileşikleri:
a) Destek eylemle oluşanlarda bir ses vakası(düşme, türeme, değişme) oluyorsa bitişik, olmuyorsa ayrı yazılır: Hapis+etti hapsetti, his+etti hissetti,
af+etmek bağışlamak, red+etmek reddetmek, sabır+etmek sabretmek, yitik+etmek yitirmek...; yardım etti, rica etti, terk etti, arz eylemek, yol olmak, el etmek...
b) Hususi (kurallı) bileşik
eylemler (isteklenme eylemi "gülesi gelmek, göresi gelmek...) haricinde bileşik yazılır: Girivermek, yapabilmek, bakakalmak, gidedurmak...
c) Anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerden, tam
kaynaşmış olanlar bitişik; yarı kaynaşmış ve deyimleşmiş olanlar ayrı yazılır:
Tam kaynaşmışlar: Başvurmak, elvermek, öngörmek...
Yarı kaynaşmışlar: Kahkaha atmak, göz kırpmak...
Deyimleşmişler: küplere binmek, etekleri zil çalmak.Bitişik Yazılan Birleşik Kelimeler
Birleşik kelimeler hemen aşağıdaki durumlarda bitişik yazılırlar:
1. Ses düşmesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: kaynana (
2. Et- ve ol- destek fiilleriyle birleşirken ses düşmesine ya da ses türemesine uğrayan birleşik kelimeler bitişik yazılır: emretmek (
UYARI : Bir tek söyleyişte tonlulaşma şeklinde ses değişmesine uğrayanlar ayrı yazılır: azat etmek, hamt etmek, izaç etmek, iktisap et¬mek. Bu örneklerde tonluluk söyleyişte belirtilir.
3. Kelimelerden her ikisi ya da ikincisi, birleşme esnasında benzetme kanalıyla mana değişmesine uğradığında söz konusu birleşik kelimeler bitişik yazılır.
a. Nebat isimleri: aslanağzı, civanperçemi, keçiboynuzu, kuşburnu, turnagagası, açıkağız, akkuyruk (çay), alabaş, altınbaş (kavun), altıparmak (palamut), beşbıyık (muşmula), acemborusu, çobançantası, gelinfeneri, karnıkara (börülce), kuşyemi, şeytanarabası, venüsçarığı, yılan¬yastığı, akşamsefası, camgüzeli, çadıru¬şağı, gecesefası, ayşekadın (fasulye), hafızali (üzüm), havvaanaeli, meryemanaeldiveni.
b. Hayvan isimleri: danaburnu (böcek), akbaş (kuş), alabacak (at), bağrıkara (kuş), beşÂ¬parmak (deniz hayvanı), beşpençe (deniz hayvanı), çakırkanat (ördek), elmabaş (tepeli dalgıç), kababurun (balık), kamçıkuyruk (koyun), kamışkulak (at), karabaş, karagöz (balık), kara¬fatma (böcek), kızılkanat (balık), sarıkuyruk (balık), yeşilbaş (ördek), sazkayası (balık), sırtı¬kara (balık), şeytaniğnesi, yalıçapkını (kuş), bozbakkal (kuş), bozyürük (yılan), karadul (örümcek), sarısabır (nebat).
c. Hastalık isimleri: itdirseği (arpacık), delibaş, karabacak, karata¬ban.
ç. Alet ve eşya isimleri: balıkgözü (halka), deveboynu (boru), domuzayağı (çubuk), domuztır¬nağı (kanca), horozayağı (burgu), kargaburnu (alet), keçitırnağı (oyma kalemi), kedigözü (lamba), leylekgagası (alet), sıçankuyruğu (törpü), baltabaş (vapur) gagaburun (vapur), kancabaş (kayık), adayavrusu (tekne).
d. Şekil isimleri: ayıbacağı (yelken şekli), balıksırtı (desen), civankaşı (nakış), eşek¬sırtı (çatı şekli), kazkanadı (oyun), kırlangıçkuyruğu (işaret), koçboynuzu (işaret), köpekkuyruğu (spor), sıçandişi (dikiş), balgümeci (dikiş), beşikörtüsü (çatı şekli), turnageçidi (fırtına).
e. Yiyecek isimleri: dilberdudağı (tatlı), hanımgöbeği (tatlı), hanımparmağı (tatlı), ka¬dınbudu (köfte), kadıngöbeği (tatlı), kargabeyni (yiyecek), kedidili (bisküvi), tavukgöğsü (tatlı), vezirparmağı (tatlı), bülbülyuvası (tatlı), kuşlokumu (kurabiye), alinazik (kebap).
f. Oyun isimleri: beştaş, dokuztaş, üçtaş.
g. Gök cisimlerinin isimleri: Altıkardeş (yıldız kü¬mesi), Arıkovanı (yıldız kümesi), Büyükayı (yıldız kümesi), Demirkazık (yıldız), Küçükayı (yıldız kü¬mesi), Kervankıran (yıldız), Samanyolu (yıldız kümesi), Yedikardeş (yıldız kümesi).
ğ. Renk isimleri: baklaçiçeği, balköpüğü, camgöbeği, devetüyü, fildişi, gülkurusu, kavuniçi, narçi¬çeği, ördekbaşı, ördekgagası, tavşanağzı, tavşankanı, turnagözü, vapur¬dumanı, vişneçürüğü, yavruağzı.
4. -a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle bilmek, vermek, kalmak, durmak, gelmek, görmek ve yazmak fiilleriyle meydana getirilen tasvirî fiiller bitişik yazılır: alabildiğine, düşünebilmek, yapabil¬mek; uyuyakalmak; gidedurmak, yazadurmak; çıkagelmek, olagelmek, süregelmek; düşeyazmak, öleyazmak; alıvermek, gelivermek, gülüvermek, uçuvermek; düşmeyegör, ölmeyegör.
5. Bir ya da iki ögesi komut kipiyle kurulan kalıplaşmış birleşik keli¬meler bitişik yazılır: alaşağı, albeni, ateşkes, çalçene, çalyaka, dönbaba, gelberi, incitmebeni, rastgele, sallabaş, sallasırt, sıkboğaz, unutmabeni; çekyat, geçgeç, kaçgöç, kapkaç, örtbas, seçal, veryansın, yapboz, yazboz tahtası.
6. -an/-en, -r/-ar/-er/-ır/-ir, -maz/-mez ve -mış/-miş sıfat-fiil eklerinin kalıplaşmasıyla oluşan birleşik kelimeler bitişik yazılır:
ağaçkakan, alaybozan, cankurtaran, çöpçatan, dalgakıran, demirkapan, etyaran, filizkıran, gökdelen, oyunbozan, saçkıran, yelkovan, yolgeçen;
akımtoplar, altıpatlar, barışsever, basınçölçer, betonkarar, bilgisayar, çoksatar, dil¬sever, füzeatar, özezer, pürüzalır, uçaksavar, yurtsever;
baştanımaz, değerbilmez, etyemez, hacıyatmaz, kadirbilmez, karıncaez-mez, kuşkonmaz, külyutmaz, tanrıtanımaz, varyemez;
çokbilmiş, güngörmüş.
7. İkinci kelimesi -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) kalıplaşmış belli başlı geçmiş süre ekleriyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: albastı, ciğerdeldi, çıtkırıldım, dalbastı, fırdöndü, gecekondu, gündöndü, hünkârbeğendi, imambayıldı, karyağdı, külbastı, mirasyedi, papazkaçtı, serdengeçti, şıpsevdi, zıpçıktı.
8. Her iki kelimesi de -dı (-di / -du / -dü, -tı / -ti / -tu / -tü) belli başlı geçmiş süre ya da -r /-ar /-er geniş süre eklerini almış ve kalıplaşmış bulunan birleşik kelimeler bitişik yazı¬lır: dedikodu, kaptıkaçtı, oldubitti, uçtuuçtu (oyun); biçerbağlar, biçerdö¬ver, göçerkonar, kazaratar, konargöçer, okuryazar, uyurgezer, yanardö¬ner, yüzergezer.
Aynı yapıda olan çakaralmaz kelimesi de bitişik yazılır.
9. Somut olarak yer bildirmeyen alt, üst ve üstü sözlerinin sona getirilmesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır: ayakaltı, bilinçaltı, gözaltı (nezaret), şuuraltı; akşamüstü, akşamüzeri, ayaküstü, ayaküzeri, bayra¬müstü, gerçeküstü, ikindiüstü, muhteşem, öğleüstü, öğleüzeri, suçüstü, yüzüstü.
10. İki ya da daha çok kelimenin birleşmesinden oluşmuş şahıs isimleri, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır: Alper, Aydoğdu, Birol, Gülnihal, Gülseren, Gündoğdu, Şženol, Varol; Abasıyanık, Adıvar, Mustafa kemal atatürk, Gökalp, Güntekin, İnönü, Karaosmanoğlu, Tanpınar, Yurdakul; Boynueğri Mehmet Paşa, Tepedelenli Ali Paşa, Yirmisekiz Çelebi Mehmet, Yedisekiz Hasan Paşa.
11. İki ya da daha çok kelimeden oluşmuş Türkçe yer isimleri bitişik yazılır: Çanakkale, Gümüşhane; Acıpayam, Pınarbaşı, Şžebinkarahisar; Beşiktaş, Kabataş.
Şžehir, şehir, köy, mahalle, dağ, tepe, deniz, göl, ırmak, su vb. kelime¬lerle kurulmuş ödat tamlaması ve belirtisiz isim tamlaması kalıbındaki yer isimleri bitişik yazılır: Akşehir, Eskişehir, Suşehri, Yenişehir; Atakent, Batıkent, Konutkent, Korukent, Çengelköy, Sarıyer, Yenimahalle; Karabağ, Karadağ, Uludağ; Kocatepe, Tınaztepe; Akdeniz, Karadeniz, Kızıldeniz; Acıgöl; Kızılırmak, Yeşilırmak; İncesu, Karasu, Sarısu, Akçay.
12. Şahıs isimleri ve unvanlarından oluşmuş mahalle, meydan, köy vb. yer ve kurum adlarında unvan kelimesi sonda ise, gelenekleşmiş olarak bitişik yazılır: Abidinpaşa, Bayrampaşa, Davutpaşa, Ertuğrulgazi, Kemalpaşa (ilçesi); Necatibey (Caddesi), Mustafabey (Caddesi).
13. Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır: güneybatı, güney¬şark, kuzeybatı, kuzeydoğu.
14. Ekranda görülen pencereden başka dilimizde her iki ögesi de aslolan anlamını koru¬duğu hâlde yaygın bir şekilde gelenekleşmiş olarak bitişik yazılan keli¬meler de vardır:
a. Kafa sözüyle oluşturulan ödat tamlamaları: başağırlık, başbakan, başçavuş, başeser, başfiyat, başhekim, başhemşire, başkahraman, başka¬rakter, başkent, başkomutan, başköşe, başmüfettiş, başöğretmen, başÂ¬parmak, başpehlivan, başrol, başsavcı, başşehir, başyazar.
b. Bir topluluğun yöneticisi anlamındaki başı sözüyle oluşturulan belirtisiz isim tamlamaları: aşçıbaşı, binbaşı, çarkçıbaşı, çeribaşı, ele¬başı, mehterbaşı, onbaşı, ustabaşı, yüzbaşı.
c. Oğlu, kızı sözleri: çapanoğlu, eloğlu, hinoğluhin, elkızı.
ç. Ağa, bey, efendi, hanım, nine vb. sözlerle kurulan birleşik kelime¬ler: ağababa, ağabey, beyefendi, efendibaba, hanımanne, hanımefendi, hacıağa, hıyarağalık, kadınnine, paşababa.
d. Belli bir miktar, , birkaçı, bazı, bir sürü, çoğu, hiçbir, hiç¬birisi, herhangi belirsizlik ödat ve zamirleri de gelenekleşmiş olarak biti¬şik yazılır.
15. Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik ya¬zılır: aşevi, bakımevi, matbaa, doğumevi, gözlemevi, huzurevi, ko¬nukevi, orduevi, öğretmenevi, polisevi, yayınevi.
16. Hane, name, zade kelimeleriyle oluşturulan birleşik kelime¬ler bitişik yazılır: çayhane, dershane, kahvehane, yazıhane; bildiri, kanunname, se¬yahatname, siyasetname; amcazade, dayızade, teyzezade.
UYARI: Eczahane, hastahane, pastahane, postahane sözleri kullanımdaki yaygınlık bundan dolayı eczane, hastane, pastane, postane şeklinde yazılmaktadır.
17. Farsça kurala bakılırsa oluşturulan isim ve ödat tamlamaları ile ka¬lıplaşmış şekiller bitişik yazılır: cürmümeşhut, darıdünya, ehli¬beyit, ehvenişer, erkânıharp, fecrisadık, gayrimenkul, gayrimeşru, hüsnükuruntu, hüsnüniyet, suikast, hamdüsena, hercümerç.
18. Arapça kurala bakılırsa oluşturulan tamlamalar ve kalıplaşmış şekiller bitişik yazılır: aliyyülâlâ, ceffelkalem, darülaceze, darülfünun, daüssıla, olağanüstü, fevkalbeşer, hıfzıssıhha, hüvelbaki, şey¬hülislam, tahtelbahir, tahteşşuur; âlemşümul, cihanşümul, aleykümselam, Allahualem, bismillah, fenafillah, fisebilillah, hafazanallah, inşallah, maşallah, velhasıl, velhasılıkelam.
19. Müzik makam isimleri bitişik yazılır: acembuselik, hisarbuselik, muhayyerkürdi.
Bir sıfatla oluşturulan usul adlarında ödat ayrı yazılır: ağır aksak, yürük aksak, yürük semai.
20. Kanunda bitişik geçen ya da bitişik olarak tescil ettirilmiş olan kurum isimleri bitişik yazılır: İçişleri, Dışişleri, Genelkurmay, Yükseköğretim
YORUMLAR