HAVAİ FİŞEK. Gece gösterilerinde ve şenlikÂlerde renk renk ışıklar saçan havai fişekler genellikle kartondan yapılan ve içine özel ...
HAVAİ FİŞEK. Gece gösterilerinde ve şenlikÂlerde renk renk ışıklar saçan havai fişekler genellikle kartondan yapılan ve içine özel bir patlayıcı karışımı doldurulan uzun tüp biçiÂmindeki bir kovandan oluşur. "Piroteknik karışım" denen bu fişek dolguları havanın oksijeni olmadan da yanabilen özel bir karıÂşımdır. Kapalı bir kabın içinde yanan mum. içerideki havanın oksijeni bitince söner; oysa fişek, kovanının içinde hiç hava bulunmadığı halde bu karışım tükeninceye kadar yanmayı sürdürür. Çünkü karışımdaki maddelerden biri sürekli olarak oksijen açığa çıkarır ve kapalı kovandaki yanma olayının gerçekleşÂmesini sağlar.
Yüzyıllarca fişek karışımında oksijen verici madde olarak güherçile (potasyum nitrat) kullanıldı. Bu tuz bütün doğu ülkelerinde bulunduğu için fişekçilik doğuda, özellikle Çin'de gelişmiş ve güherçile, kükürt, odunkö-mürü karışımından hazırlanan ilk fişekler burada yapılmıştır. Aynı maddelerin karışımı olan barutun, daha doğrusu kara barutun Avrupa'da tanınması ve ateşli silah mermileÂrinde patlayıcı olarak kullanılması ancak 14. yüzyıla rastlar . Oysa bu tarihten çok önceleri Çin'de, barut doldurulmuş havai fişekler savaş ve gösteri amacıyla kullanılıyordu.
Avrupalılar havai fişek yapmayı Çinliler' den öğrendiler ve 13. yüzyıl boyunca fişekçiÂlik önce İtalya'da, sonra Fransa'da ve bütün öbür Avrupa ülkelerinde hızla gelişti. BaşlanÂgıçta yalnızca dinsel festivallerde düzenlenen havai fişek gösterileri 18. yüzyılda, büyük Avrupa kentlerinde açılan lunaparkların en çok ilgi çeken gösterileri haline geldi. SonraÂları hemen her ülkede ulusal bayramların, törenlerin ve özel kutlamaların ayrılmaz bir parçası olan bu gösterileri genellikle askeri uzmanlar yönetirdi.
19. yüzyılın başlarına kadar havai fişekler yalnızca bildiğimiz sarı alev renginde ışıklar saçardı. 18. yüzyılda potasyum nitratın kimÂyasal bireşimle elde edilmesi renkli havai fişeklerin yapılmasına olanak hazırladı. ÇünÂkü potasyum kloratlı karışım yeterince ısı açığa çıkaracak biçimde yandığında, bu karıÂşıma katılan çeşitli metaller gaz haline gelerek alevi renklendirebiliyordu . BöyÂlece baryum tuzlarıyla yeşil, stronsiyumla kırmızı, sodyumla da sarı kıvılcımlar saçan havai fişekler yapıldı. Bakır ise potasyum klo-ratın yanmasıyla açığa çıkan klor gazının etkiÂsiyle mavi renk verir.
Havai fişeklerin bir bölümü renk renk alevler ve yıldızlar saçarak yanar; bunların kovanları incedir ve içindeki patlayıcı karışım tükenene kadar yanmayı sürdürür. KıvılcımÂlar saçarak havaya fırlayacak biçimde yapılan ikinci tip havai fişeklerin kovanı ise yanmayaÂcak kadar kalın ve sağlamdır. Bunlar, kovaÂnın içindeki yanma sonucunda açığa çıkan gazların basıncıyla havaya fırlar ve karışımın tam olarak yanmamış parçacıklarını bir kıvılÂcım yağmuru gibi dört bir yana saçarak görkemli görüntüler oluşturur. Bu patlamalı kıvılcım yağmurunu yaratmak için kovana genellikle demir ve çelik parçaları, kandil isi ya da bol miktarda odunkömürü koyulur.
Havai fişekler ciddi yaralanmalara yol açaÂbileceği için, birçok ülkede çocukların roket ya da maytap biçimindeki fişeklerden zarar görmelerini önlemek üzere satışı yasaklanÂmıştır ve havai fişek gösterileri yalnızca uzÂmanların denetimi altında düzenlenir.
Bak:
Msxlabs TemelBritannica
Yüzyıllarca fişek karışımında oksijen verici madde olarak güherçile (potasyum nitrat) kullanıldı. Bu tuz bütün doğu ülkelerinde bulunduğu için fişekçilik doğuda, özellikle Çin'de gelişmiş ve güherçile, kükürt, odunkö-mürü karışımından hazırlanan ilk fişekler burada yapılmıştır. Aynı maddelerin karışımı olan barutun, daha doğrusu kara barutun Avrupa'da tanınması ve ateşli silah mermileÂrinde patlayıcı olarak kullanılması ancak 14. yüzyıla rastlar . Oysa bu tarihten çok önceleri Çin'de, barut doldurulmuş havai fişekler savaş ve gösteri amacıyla kullanılıyordu.
Avrupalılar havai fişek yapmayı Çinliler' den öğrendiler ve 13. yüzyıl boyunca fişekçiÂlik önce İtalya'da, sonra Fransa'da ve bütün öbür Avrupa ülkelerinde hızla gelişti. BaşlanÂgıçta yalnızca dinsel festivallerde düzenlenen havai fişek gösterileri 18. yüzyılda, büyük Avrupa kentlerinde açılan lunaparkların en çok ilgi çeken gösterileri haline geldi. SonraÂları hemen her ülkede ulusal bayramların, törenlerin ve özel kutlamaların ayrılmaz bir parçası olan bu gösterileri genellikle askeri uzmanlar yönetirdi.
Havai fişeklerin bir bölümü renk renk alevler ve yıldızlar saçarak yanar; bunların kovanları incedir ve içindeki patlayıcı karışım tükenene kadar yanmayı sürdürür. KıvılcımÂlar saçarak havaya fırlayacak biçimde yapılan ikinci tip havai fişeklerin kovanı ise yanmayaÂcak kadar kalın ve sağlamdır. Bunlar, kovaÂnın içindeki yanma sonucunda açığa çıkan gazların basıncıyla havaya fırlar ve karışımın tam olarak yanmamış parçacıklarını bir kıvılÂcım yağmuru gibi dört bir yana saçarak görkemli görüntüler oluşturur. Bu patlamalı kıvılcım yağmurunu yaratmak için kovana genellikle demir ve çelik parçaları, kandil isi ya da bol miktarda odunkömürü koyulur.
Havai fişekler ciddi yaralanmalara yol açaÂbileceği için, birçok ülkede çocukların roket ya da maytap biçimindeki fişeklerden zarar görmelerini önlemek üzere satışı yasaklanÂmıştır ve havai fişek gösterileri yalnızca uzÂmanların denetimi altında düzenlenir.
Bak:
Msxlabs TemelBritannica
Havai fişek, Potasyum nitrat, kükürt ve meşe odunu kömürünün karışımı ile yapılan, gökyüzünde renkli basit gösterilerde kullanılan kutlama aracıdır. Havai fişekler bakır, çinko, sodyum gibi maddelerle renklendirilir.
Renk Bileşenler Dalgaboyu (nm)
kırmızı strontiyum tuzları, lityum tuzları lityum karbonat, Li2CO3 = koyu kırmızı
strontiyum karbonat, SrCO3 = parlak kırmızı 650
turuncu kalsiyum tuzları CaCl2 670
sarı sodyum tuzları NaCl 610-620
yeşil baryum bileşikleri + BaCl2 590
mavi bakır bileşikleri + bakır(I) klorit, CuCl500-535
mor strontiyum (kırmızı) ve bakır (mavi) karışımı 420-460
gümüş aluminyum, titanyum, veya magnezyum
Renk Bileşenler Dalgaboyu (nm)
kırmızı strontiyum tuzları, lityum tuzları lityum karbonat, Li2CO3 = koyu kırmızı strontiyum karbonat, SrCO3 = parlak kırmızı 650
turuncu kalsiyum tuzları CaCl2 670 sarı sodyum tuzları NaCl 610-620 yeşil baryum bileşikleri + BaCl2 590 mavi bakır bileşikleri + bakır(I) klorit, CuCl500-535 mor strontiyum (kırmızı) ve bakır (mavi) karışımı 420-460gümüş aluminyum, titanyum, veya magnezyum Alm. Rakete (f), Fr. Fusée (f), İng. Rocket. Bayramlarda, şenliklerde, haberleşmede ve askeri birliklerde kullanılan renk renk ışık saçan fişek. Yanıcı madde, mukavvadan veya başka maddeden yapılan bir kovan içine konulduğu gibi bir çubuk ucuna da bağlanabilmektedir. Fitili tutuşturulunca şiddetli ıslık sesi çıkararak yükselir. Havada renk renk kandiller halinde dökülenler olduğu gibi fırıl fırıl dönen şekilleri de vardır. Tekerlek mukavva şeklinde hazırlanan, aralıklı fitiller yerleştirilen dönen cinslerine çeşitli şekiller verdirilebilir. Japonlar günümüzde çeşitli devletlerde çok renkli ve şekilli gösteriler düzenlemektedirler. Havai fişeklerde kullanılan baruta çeşitli maden tuzları konarak rengarenk patlaması temin edilir. Bunlar daha ziyade milli bayramlarda, şenliklerde, fuarlarda ve karnavallarda kullanılır. İlk yapıldıklarında askeri maksatla kullanılan havai fişeklerden daha sonraları haberleşme aracı olarak da istifade edilmiştir. Zamanımızda askeri birliklerde işaret fişeği ve özel yapılanları ise aydınlatma maksadıyla kullanılmaktadır. Topçu silahları ve uçaklarla atılanları, düşman arazisini geceleri belli bir müddet aydınlatarak kontrol altında tutmayı sağlamaktadır. Bunlar paraşütlü olup, paraşütü havada açılmakta, yavaş yavaş düşüşü esnasında bölgeye ışık saçmaktadırlar. Osmanlı Devletinde sultan ve şehzade düğünlerinde, Padişahların tahta çıkış şenliklerinde, ordunun sefere çıkış ve dönüşlerinde havai fişeklerin çok çeşitleri kullanılırdı. Günümüzde de kullanılmakla beraber daha ziyade elektrikle yapılan ışıklandırmalar bunlara tercih edilmektedir.
Havai Fişek
Yakılarak havaya fırlatılan, türlü ışık pırıltıları ve kıvılcımlar saçan küçük bir tür roketçik. Bayram, karnaval gibi şenliklerde eğlenmek, savaş uçaklarının hedeflerini aydınlatmak için, gemiden gemiye ya da karaya haberleşme amacıyla atılır. Havai fişeğe hareket gücü veren ve onun patlamasını sağlayan ana madde baruttur. Havai fişeklerin hemen hepsinde biri hareket ettirmek için, öteki ise patlamasını sağlamak için iki tür barut kullanılır. Ses çıkarmak için kullanılanlarında barut bir silindire sıkıştırılır. Patlama sırasında renk vermesi için de türlü maden tuzlarından yararlanılır. Havai fişek, ateşli silâhlardan çok önceleri kullanılmaktaydı. 1540 yılında İtalya'da yapılmaya başlanmış, 1600'lü yıllarda da İngiltere ve Fransa'ya geçmiştir.
MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
Yakılarak havaya fırlatılan, türlü ışık pırıltıları ve kıvılcımlar saçan küçük bir tür roketçik. Bayram, karnaval gibi şenliklerde eğlenmek, savaş uçaklarının hedeflerini aydınlatmak için, gemiden gemiye ya da karaya haberleşme amacıyla atılır. Havai fişeğe hareket gücü veren ve onun patlamasını sağlayan ana madde baruttur. Havai fişeklerin hemen hepsinde biri hareket ettirmek için, öteki ise patlamasını sağlamak için iki tür barut kullanılır. Ses çıkarmak için kullanılanlarında barut bir silindire sıkıştırılır. Patlama sırasında renk vermesi için de türlü maden tuzlarından yararlanılır. Havai fişek, ateşli silâhlardan çok önceleri kullanılmaktaydı. 1540 yılında İtalya'da yapılmaya başlanmış, 1600'lü yıllarda da İngiltere ve Fransa'ya geçmiştir.
MORPA Genel Kültür Ansiklopedisi
YORUMLAR