Kilise ile ilgili genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Kilise mimarisi türleri ve örnekleri hakkında bilgi. KİLİSE, (Yunanca Ekklesi...
Kilise ile ilgili genel bilgilerin yer almış olduğu yazımız. Kilise mimarisi türleri ve örnekleri hakkında bilgi.
KİLİSE, (Yunanca Ekklesia‘dan). Hıristiyanların yakarma etmeleri için yapılmış olan tapınaklara verilen isimdir. Bununla birlikte Hıristiyan mezheplerinin her herhangi birine verilmiş isimdir.
I. Constantinus ile Licinius’un Milano Buyruğundan (313) sonrasında, Hıritiyanlık Roma İmparatorluğunun resmi dini oldu. Kilise geriye kalan taşınmaz mallara haiz olabilirdi. İlk büyük kilise kurucusu olan Büyük Constantinus Roma, İstanbul, Antakya ve Beytüllahim’de kiliseler yaptırdı.
Erken Hıristiyanlık Kiliseleri. Türlü tipleriyle pazar amaçlarıyla ve ara sıra da mahkeme salonu olarak kullanılan bazilikalar, Hıristiyan kilisesi için öncü oldu. Ayin gereksinmelerine uygun olarak türlü değişimler yapılmış oldu. Hıristiyan bazilikalarında duvarların üst kısmına yer edinen pencerelerin aydınlattığı uzun orta sahanlık (nef), sağlı sollu sıra sütunlarla yan sahanlıklardan ayrılıyordu. Orta sahanlık tek ya da çift olabilen yan sahanlıklara nazaran daha yüksek ve genişti. Ahşap çatılarla örtülen dikdörtgen biçimindeki yapının batıdaki cephesinde ana giriş ve bir ön avlu (atrium) bulunuyordu. Yapı doğuda bir mihrap çıkıntısıyla (apsis) sonlanıyordu. Apsisin bulunmuş olduğu bölümün önüne enlemesine bir salon ilave edildikten sonra ana sahanlıkla kesiştirildiği ve bir haç şekli oluşturulduğu bazilika örnekleri de vardır.
4. yüzyılda bazilika planına nazaran meydana getirilen başlıca kiliseler: Beytüllahim’de İsa’nın doğduğu yerde I. Constantinus’un yaptırdığı kilise, gene I. Constantinus’un Roma’daki eski San Pietro ve S. Giovanni in Laternano kiliseleri; yapımı yüzyılın sonunda tamamlanan St. Paolo Fuori le Mura Kilisesi 5. yüzyılın ilk yarısında da aynı plana bağlı olarak bir takım kiliseler yapılmış oldu: Roma’da S. Sabina ve Santa Maria Maggiore, Ra-venna’da San Appollinare Nuovo 9. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar bu şekilde daha bir sürü kilise yapılmış oldu. Gömüt ve vaftiz kiliseleri için merkezi planlı, kubbeli yapılar yeğlendi: Roma’da Santa Contanza (4. yüzyıl), Ravenna’da Galla Placidia (5. yüzyılın ilk yarısı).
Bizans Kiliseleri:
Erken Bizans Sanatı (333-726). Bizans kiliseleri önceleri ilk Hıristiyan kiliselerinin bazilika şekline uygun olarak yapılıyordu. 5. yüzyıl sonlarında, 6. yüzyılın ilk çeyreğinde kubbeli bazilika tipi ortaya çıktı. Bunun en eski örnekleri Silifke yakınında Meryemlik, Antalya’da Alacahan Manastırı Kilisesi’dir. Kubbeli bazilikanın görkemli, hususi bir tipi İstanbul’daki Ayasofya’dır (532-537). I. İustinianos döneminde İstanbul’da yaptırılan Ser-gios Bakkhos Kilisesi (Ufak Ayasof-ya Camisi), merkezi planlı, kubbeli bir yapıdır. Kubbesi dört beşik tonozla desteklenen Aya İrini Kilisesi, bir süre sonra çok uygulanacak olan haç biçimli planın bir öncüsü sayılır. Bu zamanda uygulanan bir başka plan da özgür haç planıdır. Bir takım kubbe taşıyan, üç sahanlıklı, haç biçimli yapılar olan İstanbul’daki Havariyun ve Efes’teki Hagios İoannes Kilisesi bu planın başarıya ulaşmış uygulamalarıdır. Bu yapılar daha sonraları Venedik’teki San Marco Kilisesi’ne örnek oluşturdu.
Orta Bizans Sanatı (842-1204). Bu zamanda kubbeli bazilikanın gelişmesi sonucu ortaya çıkan Yunan haçı tipi yaygındır. Bu tipteki kiliselerde dört paye ya da sütun kubbeyi taşıyan beşik tonozlu haçı destekler. Günümüze kadar gelemeyen İstanbul’daki Nea Kilisesi, bu tipin ilk örneklerindendir. 930 dolaymda yaptırılan Myrelaion Kilisesi (Bodrum Camisi) ve ortalama bununla beraber Lips Manastır Kilisesi (Fe-nari İsa Camisi) şimal kanadı bu tipin başkentteki seçkin örneklerindendir. Selanik’te Panagia Khalkeon (Eski Kazancılar Camisi, 11. yüzyıl) ve Atina’da 12. yüzyılda meydana getirilen Hagios Thedoros, Kapnikarea, Ufak Metro-polis haç planına örnek verilebilecek diğeri garip yapılardandır. 11. yüzyıl başlarında sekiz desteğe dayanan kubbeye haiz kilise tipi oluşturuldu: Yunanistan’da Fokis’de Hosios Lukas (1040 dolayı), Atina’da Daphni (11. yüzyıl sonu) kiliseleri, Komnenoslann istanbul’da yaptırdığı Pantokrator Manastır Kilisesi (Zeyrek Camisi, 12. yüzyıl), yepyeni bir genişlik anlayışıyla bu devrin başeserlerinden biridir.
Geç Bizans Sanatı (1204-1453). Bu zamanda Yunan haçı plam sürdürüldü. Yapılara yenilik katmak amacıyla dehlizler eklendi, kubbeler yükseltildi. Dış görünüme daha çok ehemmiyet verildi: Lips Manastır Kilisesi (Fenari İsa Camisi) cenup kanadı Pammakaristos Manastır Kilisesi (Fethiye Camisi) şimal yapısı. Bizans kiliseleri görkemli bir şekilde bezenmiştir: Varlıklı işlemeli sütun başlıkları, mermer kaplamalar, altın yaldızlı kubbeler, duvarları kaplayan mozaikler ya da freskolar, kıymetli ikonalar.
Roman Kiliseleri. Almanya, Fransa ve İtalya’da zirve noktasına ulaşan Roman mimarlığı; Roma sanatından yuvarlak kemeri, ayak (paye) ve sütunu, tonozu aldı. İlk Hıristiyan bazilikası tipine çapraz sahanlığı, derinliğine gelişen koroyu ve haç tonozu ekledi. Çevresinde kilisecikler bulunan koro dehlizi (çevredalız), apsisin önemini artırdı. Kilisenin sahanlıkları dardır. Tavan beşik tonozdan, ya da kesişen iki beşik tonozun oluşturduğu kaburgalar ağırlığı ayaklara aktarır. Yan sahanlıkların tonozları da orta sahanlığın tonozlarının yükünü alır. Az pencereli, kaim duvarlar dayanma ayaklan (kontrfor) ile desteklenir. Kapılar ve diğeri boşluklar çoluk yuvarlak kemerlerle aşılır.
Gotik Kiliseler. 12. yüzyılda Fransa’ da oluşan ve buradan tüm Avrupa’ya yayılan Gotik mimarlığı büyük katedraller periyodunu başlattı. Piskoposlukların elde etmiş olduğu büyük olanaklarla yapılardı. En ünlü gotik katedraller Fransa’da St. Deniş, Sens, Senlis, Noyon, Laon, Paris/Notre Dame, harters, Soissons, Reims, Amiens, Beauvais, Strasbourg: Almanya’da Köln, Frei-burg, Magdeburg, Bamberg, Naum-burg, Freiberg, Ulm; İngiltere’de Salisbury, Lincoln Westminster, Exeter, Glouchester, Canterbury; İspanya’da Toledo, Burgos, Leon; İtalya’da Floransa, Siena, Orvieto, Milano.
Rönesans Kiliseleri. 15. ve 16. yüzyıllarda İtalya’da kilise yapımı büyük ehemmiyet kazanmıştır. Ortaçağa yabancı olan merkezi planlı yapılara duyulan eğilimler öne çıktı. Buna rağmen, pek az yapı salt merkezi planlı olarak bitirebilmiştir, çünkü dinsel merasim gereksinmeleri mimarları uzunlamasına gelişmiş planlı yapıyla bir uzlaşmaya gitmeye zorlamaktaydı. Bunun başlıca örneği, Bramante’nin merkezi planlı bir yapı, bir Yunan haçı olarak tasarladığı Roma’daki San Pietro Kilisesi’nin sonradan uzunlamasına gelişmiş bir yapı, bir Latin haçı şeklinde bitirilmesidir. Merkezi planlı yapı yetkin uyum ülküsüne en iyi yansıtacak yapı tipi sayılıyordu. Bununla birlikte kubbe güç ve büyüklüğün en belirgin anlatımıydı.
Barok Kiliseler. Barok’un gayesi şaşırtmak ve göz kamaştırmaktı. Bu etkiyi yaratmak için kütle, ışık ve hareket öğelerinden büyük seviyede yararlanıldı. Planları birbirlerinden çok değişik olan barok kiliselerde çoğu zaman bazilika planı ağır basar. Hareketli, kuvvetli plastik şekilleri, dalgalı, çizgileri, karmaşık mekan kompozisyonlarını yeğleyen barok mimarlık, ana mekânları kubbelerle vurgular, ışık, heykel, fotoğraf ve stuccoyu (alçı kabartma) yapının tümüne dahil ederek tümel bir sanat eseri oluşturmayı maksatlar. Ustaca dizilmiş pencerelerden ışık yansımaları oluşturulur.
Rokoko Kiliseleri. Rokoko, Cenup Almanya’da kilise mimarlığında büyük seviyede bağımsız, kapsamlı bir üslup olarak gelişti. Kilisenin içi alçı kabartma ustalarınca ve ağaç yontucularınca bir cennet dekoruna dönüştürülüyordu. Rokoko’nun kubbeli merkezi planlı yapılara düşkünlüğü, geniş alanlı, yanıl-samacı tavan ressamlığma olanak sağlıyordu.
Uygar Kiliseler. 19. yüzyılın seçme-ci (eklektik) anlayışı eski, bilhassa de gotik kiliselerin benzerlerini yapmakla yetindi. Ayrıca yeni yapı malzemelerini (mesela demir) kullanma denemeleri başarıya ulaşmış netice vermedi. 20. yüzyılda büyük bir esnekliği olan betonla yeni denemelere girişildi. Auguste Perret’in Notre-Dame du Raincy (1920-1923), Le Corbusier’nin Nötre Dame du Haut (Ronchamp) Kilisesi (1950-1954), O. Niemeyer’in Brasilia Katedrali (1959-1960) modern kilise mimarlığının seçkin örneklerindendir.
YORUMLAR