MADDE Gösterim: 18 Boyut: 17.2 KB" style="max-width:100%;margin: 2px;"/> a. (ar. madde). 1. Cisimleri oluşturan v...
MADDE
Gösterim: 18Boyut: 17.2 KB" style="max-width:100%;margin: 2px;"/>
a. (ar. madde).
1. Cisimleri oluşturan ve fizyolojik özellikleri olan nesne: Maddenin yapısı. Maddenin bölünmesi. Canlı madde. (Bk. ansikl. böl. Fels. ve Fiz.).
2. Bir şeyi oluşturan ve özellikleriyle ayırt edilen nesne: Yanmaz, dayanıklı, hafifçe bir madde.
3. Fizyolojik, bedensel nesne (ruh'a, manevi'ye karşıt olarak): Maddenin tutsağı olmak.
4. Bir yasada, bir incelemede, bir katalogda vb. bir çok kez bir rakamla ayırt edilen bir kısmı ya da alt kısmı oluşturan parça: Uygar kanun'un maddeleri. Bir kanun tasarısını madde madde incelemek.
5. Bir sözlükte, bir ansiklopedide ayrı bir bütünlüğü olan yazı.
—Esk. Madde-i vücud, gövde. ll Maddet -ül-fesad, kötülüğe, fesada yol açan şey.
—Biyol. Canlı madde, canlı varlıkları oluşturan ve her çeşit gözlem ölçeğinde son aşama karmaşık görünen molekülsel, makromolekülsel ve hücresel yapıların tümü. (Kişi ölünce bu madde genel olarak hızla parçalanıp dağılır; bu bakımdan yaşayan her şeyin ölümcül karakterini paylaşır.)
—Esk. anat. Erkeklik organı. ll Madde-i musavvere, madde-i müşekkele, protoplazma. ll Madde-i sincabiye, bozmadde.
—Esk. dilbil. Madde-i asliye, sözcük kökü.
—Genet. Kalıtımsal madde, canlı varlıklarda kalıtımın dayanağı olan yapıların tümü. (Kalıtımsal maddesi ribonükleik asit [RNA] olan bazı virüsler haricinde tüm canlıların kalıtımsal maddesi dezoksiribinükleik asit [DNA] yapısındadır.)
—Huk. Madde itibariyle yetki, davanın türü ve niteliği açısından bir yargı organının vazife alanı. (GÖREV.)
—Nûk. müh.
Nükleer madde, belli derişim oranlarında uranyum, plütonyum ya da toryum içeren madde. (Mesela uranyum cevherleri.)
Parçalanabilir madde, parçalanabilir nüklitler içeren ve kimi koşullarda, zincirleme bir nükleer tepkime gerçekleştirmeye olanak veren madde.
—Ziraat. Etkin madde, bir bitkiye ya da hayvana uygulanan ilacın içindeki iyon, molekül ya da kimyasal unsur. Sözkonusu ürünün içinde tek başına ya da destek (ıslatıcı, sulandırıcı, çözücü, koruyucu, durağanlaştırıcı) maddelerle beraber bulunabilir. ürünün etkinliğini (verim artırıcı, büyütücü, zararı olan otları, mantarları, solucan ve böcekleri yok edici) bu madde sağlamaktadır. (Piyasada satılan ürünlerin içinde etkin madde değişik oranda bulunur. Bu şeklinde haşere ilaçlarının kullanım miktarı çoğu zaman ilaçlanacak yüzey birimine gore etkin madde birimi olarak anlatılır.)
—ANSİKL. Biyol.
Canlı madde. Her canlı maddede bulunan çeşitli birimler, birbirine hafifçe ya da çok sıkı bir şekilde bağlı protein makromoleküllerinden oluşan ve hiyaloplazma denen jel halindeki bir ana madde içinde yer alır. Hiyaloplazma, içinde su bulunan ve canlı maddenin özünü Oluşturan bir çeşit ağ biçimindedir; protein kapakçıkları, glusit molekülleri, lipitler ve iyonlar onun içinde dağınık durumda yer alır. Diyaliz, geçişme basıncı, buğu gerilimi, molekül hacmi, çözünürlük şeklinde canlı maddeye özgü nitelikler kolloidal duruma bağlıdır. Canlı madde heterojendir ve kendi kendini üretebilen makromoleküllü çeşitli yapılar ihtiva eder, bu da onu çok- fazlı bir sistem haline getirir. Canlı maddenin akışmazlığt, sertliği, esnekliği hücre tiplerine ve fizyolojik durumlara göre değişiklik gösterir. Hatta canlı maddenin yapısı, salgılar ve çıkartılar için lüzumlu her türlü tepkimeye özgül bir mekân ve birçok enzim sistemlerinin emek vermesi için olanak sağlar.
Kaynak: Büyük Larousse
BAKINIZ
BAKINIZ
Lugat 2000 Lügat - Türkçe-İngilizce-Almanca-Fransızca Lügat
Lügat Nedir? Lügat Hakkında
Sıvı madde ısıtılırsa gaz olur, gaz madde ısıtıldığında ne olur?
Madde
gözlenebilir evreni oluşturan ve enerji ile beraber tüm nesnel olguların temeli olan fizyolojik varlık.
Maddenin tüm biçimleri atomlardan, moleküllerden ya da bunların karışımından oluşur. Tüm fizyolojik varlıklar birbirlerine bir çekim kuvveti uygularlar, bir başka deyişle kütleçekimi özelliği gösterirler. Maddenin doğasında mevcud bir başka kalite de eylemsizlik özelliğidir. Eylemsizlik bir cismin, hareketsiz durumdaysa kendisini harekete geçirmeye, hareketli durumdaysa hızını değiştirmeye yönelik herhangi bir etmene karşı koyma özelliğidir. Bir cismin hacmi eylemsizliğinin ölçüsüdür; fakat kütle çoğu zaman cismin ihtiva ettiği madde miktarı olarak göz önüne alınır.
Madde çoğu zaman gaz, sıvı ve katı olmak suretiyle üç halde bulunur. Tanımları daha azca belirgin olmakla beraber, plazma, koloit haller ile biçimsiz (amorf) haller de (örn. camsı hal) maddenin halleri olarak kabul edilir. Tüm bu haller birbirlerinden değişik özellikler sergilerler. Ek olarak bu haller de, belirli özellik türlerine gore, kendi içlerinde gruplara ayrılır. Mesela katılar, kendilerini oluşturan atomları bir arada tutan bağın türüne gore metal bağları, iyon bağları, ortaklaşım bağları ve molekül bağları içeren katilar olmak suretiyle gruplanır.
DEVAMI
MADDE
—Fels. Madde terimi üstünde düşünmeye süregelen ilk felsefeci Aristoteles'ti. Aris- totelesçi felsefe maddeyi, tüm belirlenimlerin, belirlenmemiş ve gizil dayanağı olarak kavrıyor ve bilhassa bu temel belirsizliğin sonucu üstünde duruyordu. "Madde (yun. hyle) kendi başına bilinemez†(Doğa ötesi [Meta ta physika], 7. 10) diyen Aristoteles duyulur maddeyi kavranabilir maddeden ayırarak şu şekilde yazıyordu: "Madde ya duyulur ya da kavranabilir bir şeydir. Mesela tunç, tahta ve değişmeye yetenekli her türlü madde, duyulur maddedir. Kavranabilir maddeyse, matematik varlıklar şeklinde, duyulan şeylerin içinde, duyusallık niteliğinden değişik olarak bulunan maddedir†(ay. ypt.).
Klasik dönemde madde, bilhassa bilgi maddesi olarak kavrandı. Descartes'a gore madde geometriyle betimlenebilir bir şeydi: Geometri, maddeyi uzayda sınırlandırıyor ve böylece ona somut bir gerçeklik kazandırıyordu. Descartes şu şekilde der: "Dünya ve gökler, hep aynı maddeden yapılmışlardır; [...] eğer birçok dünya olsaydı, onlar da başka bir maddeden oluşmazlardı; [...] tek özelliği uzamlı bir şey olmak olan madde, [...] bu diğeri dünyaların içinde yer almış olduğu tasarlanabilen tüm uzayları doldurur ve biz kendimizde herhangi bir başka madde düşüncesi bulamazdık†(Felsefenin ilkeleri [Principia philosophiae], 2, 22).
Maddenin özelliklerini descartesçılığın bu önsel sınırlandırma girişimi, XVIII. yy.'ın maddeci filozofları tarafınca eleştirildi. Holbach şu şekilde der: “Biz, cisimlerin öğelerini hiçbir süre bilmiyoruz, sadece bazı özelliklerini biliyoruz [...]. insanoğlu maddeye tek, işlenmemiş, edilgin, hareket etmeye, [...], kendi başına herhangi bir şey yaratmaya yeteneksiz bir varlık olarak baktılar; oysa tüm değişik bireylerinde, uzam, bölünebilirlik, biçim, vb. şeklinde bazı ortak özellikler bulunsa bile, ne aynı bir derslik altında toplanabilen, ne de aynı bir belirlenim altında kavranabilen bir varlık türü olarak bakmaları daha doğru olurdu†(Systeme de la nature [Doğa sistemi], 1,2).
Maddenin özellikleri üstündeki bu düşünceyi Kant, madde / zihin karşıtlığına dayanan, fakat zihne ilk sırayı veren bir bilgi kuramı içinde tekrardan ele aldı. Hakkaten de, şeylere ilişkin bir önsel bilginin olabilirliğini irdeleyen ve önsellik terimini da kesinleştiren Kant'ın bilgi kuramı, bilgide iki tip unsur ayırıyordu. Buna gore, nesneye bağlı öğeler bilginin maddesini oluştururlarken, özneye bağlı öğeler bilginin biçimini oluşturuyorlardı. Bu ayrımdan da Kant, şu tanımı çıkarıyordu: "Görüngü içinde, duyuma karşılık düşen şeye madde (alm. Materie), görüngü çeşitliliğinin, sezgide, belli bağıntılar uyarınca düzenlenmesine neden olan şeye de görüngünün şekil'i diyorum†(Salt aklın eleştirisi [Kritik der reinen Vernunft], 1,1,7). Kant'a gore madde, bir görüngünün duyulur yanıdır ve zihnimiz, duyarlık yöntemiyle nesnelerden etkilenir; fakat bilmek, "gerçi sonsal olarak verilen, [...] sadece biçimi önsel olarak ruhta bulunan [...] bir madde"yi biçimlendirmektir (ay. ypt.).
Hegel, bilginin maddesiyle biçimi arasındaki bu ayrımı eleştirdi. Nitekim Hegel' de madde, ortak gelenekte olduğu şeklinde, iç biçimin dıştaki başkasını değil, "varoluşun kendi kendisiyle dolayımsa birliği"ni belirtiyordu (Enzyklopâdie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse [Felsefi bilimler ansiklopedisi], 128). Şeyin somut gerçekliğinin kanıtlayıcısı olan “madde [...], varoluş olarak, bir-başkasındaki yansımayı olmasıyla birlikte kendindevarlığı da kapsar; bu belirlenimlerin birliği olarak madde, biçimin bütünselliğidir de". Dolayısıyla madde ve biçimin “her ikisi de kendinde aynı şeydir" ve değişik olarak kondukları süre da, bu birlik onların temel "bağıntriarı olarak ortaya çıkar, (ay. ypt., 129).
Marxçılığa gore madde, maddeci felsefenin temel bir kategorisidir ve insan bilincinin haricinde mevcud nesnel gerçekliği belirtir. Engels şu şekilde der: “Dünyanın gerçek birliği onun maddiliğine dayanır ve dünyanın maddiliği de birkaç hokkabazlık yurtturmacasıyla değil, felsefenin ve tabiat biliminin uzun ve zahmetli gelişimiyle kanıtlanır†(Anti-Dühring, 1,4). Bu araştırma şu sonuca varılmasını da sağlar: "Hareket, maddenin (alm. Materie) varoluş biçimidir. Hiçbir süre, hiçbir yerde hareketsiz madde olmamıştır ve olması imkansız da†(Engels, ay. ypt.).
İslam felsefesinde madde sözcüğü yunanca kökenli ve biçim (şekil, biçim) sözcüğünün karşıtı olan hyle'den heyula karşılığı olarak kullanılmıştır. Sözcük, çoğu zaman yalnızca biçimden yoksun bir gücün (kuvve) karşıt niteliklere (biçimlere) bürünerek cisim olabilmesi anlamına kullanılır. IX. ve X. yy.'larda yunancadan meydana getirilen çevirilerde heyula'nın yerini madde sözcüğü aldı. Unsur (eleman) sözcüğünün de kimi zaman maddeye yakın anlamda kullanıldığı oldu.
Ebubekir er-Razi'ye (öl. 925) gore, madde (heyula), beş öncesiz ilkenin ilkidir. Bu görüş, sonradan ismaililerden Nasir-i Hüs- rev (öl. 1061) ve Fahrettin Razi (öl. 1209) tarafınca da benimsendi, ikinci öncesiz varlık olan evrensel ruh (en-Nefs ül-külliye), Dünya'yı meydana getirmek için maddeyi çalkalandırdıysa da bir netice elde edemedi. Bunun için yaratıcıdan (el-Bâri) yardım istediğinden madde, biçime bağlı bir duruma getirildi.
Başta Şiilikteki olmak suretiyle tüm sudu- riyeci (aşağı olanın daha yukarı olandan çıkması; çok olanın [her şeyin] “bir olan" dan çıkması) görüşler, öncesiz ilkeden sudur eden ya da yayılan ilk maddenin ne olduğu üstünde durur. Gerek Karmat, gerekse ismaili kozmogonisinde (Dünya'nın yaratılış efsanesi) heyula, sudur eden üçüncü ilkedir. Madde, sadece ilk akıl (el -akl ül-evvel) külli ruha dönüştüğü süre ortaya çıkar. Madde, tek başına ortaya çıkamadığından biçimin yardımına gereksinimi vardır. Bu görüşe ibni Sina'da da rastlanır; sadece onda heyulanın yerini gök cismi terimi alır, ismaili anlayışına gore madde, biçime (şekle) gore saf güç halinde olan varlık, pozitif yönde istekle şekil sahibi ve sudur etmiş bağımsız üçüncü ilke olma niteliklerine haizdir Maddedeki "biçim isteği†iki yanlılık taşır: varlık içinde gözükme pozitif yönde isteği ve negatif bağımlılık isteği, ismaili madde mevzusu ile ilgili görüşün meydana gelişinde Empedokles'e atfedilen bir rivayetin tesiri olmuştur. Bu rivayette, en asil (köklü) varlığa unsur denir. İlk unsur akıldan, ruhtan, doğadan ve karma varlıklardan daha basittir. Sadece, mutlak kolay yalnızca Yaradandır. Unsur, sudur eden beş varlığın ilkidir ve bir ilk ruhsal ya da makul madde teriminin (el -heyula er-ruhaniye) çıkarılmasına katkısı olmuştur.
ismailliliğin madde hakkında görüşü, ihvanüssafa'nın fesaline dayanır. Buna gore, tüm cisimler tek bir cins, tek bir cevher ve tek bir maddedendir. Aralarındaki farklar biçimlerinden lanır. Madde değişmez, suret değişmiş olur. Heyula, dünyadaki tüm cisimlerin oluştuğu dört unsur; kosmosun kendisinden çıkmış olduğu mutlak madde, kolay makul duyularla algıla- namayan ilk madde (cevher) ve her türlü niteliğin (hüviye) şekil özelliklerini taşır Heyula terimi hem ikinci madde hem de ilk maddeyi ihtiva eder. Her mevcud şey, değişik bakımlardan hem biçim hem de maddedir. Mutlak cisim, ilk madde de şekildir. Külli ruh da, külli akıldan çıkmış olan ruhsal şekildir. Külli akıl ise Yaradan'dan sudur etmiştir.
ihvanüssafa'nın madde hakkında bu görüşlerinin bir kısmı ibnülarabi'nin kuramı üstünde etkili olmuştur. Sadece onda, madde yaratılmış olsun olmasın, varlıkla bununla birlikte ve beraber vardır ve gerçeklerin gerçeğidir (hakikat ül-hakika). Madde ve heyula sözcüklerini felsefeciler kullanmakla beraber bu mevzuda ismaili kozmogonisini kabul etmezler. Felsefecilerde ek olarak ilk madde (el-maddet ül-ülâ) sözcüğüne de sık sık rastlanır ibni Sina, maddeden derhal sonrasında ilk unsuru tanımlar ve maddi niçin anlamına gelen “el-illet ül-unsuriyeâ€den söz eder. Felsefecilerde tek olma ilkesi, şekil değil, nicelenmiş maddedir.
ismaili kozmogonisinin aksine, felsefecilerde heyula değersizleşir. Nitekim Farabi ilk maddeye “en aşağılık şey†der, ikinci dereceye ise Tabiat'yı yerleştirir. Ona gore, Tabiat, ilk maddelerde bulunan cis- engel şekildir; madde ise şeklin yeri ve alıcısıdır; bu alıcının yapısında başka hiçbir madde yoksa, mutlak ilk maddedir (el -heyula), ibni Sina, şeklin maddenin sebebi bulunduğunu kabul etmez; şeklin madde yardımıyla varolduğunu savunur ve bir de maddi akıldan söz eder. Maddi akıl, kendi başına hiçbir şekli almamakla beraber, varolan tüm şekilleri alabildiği için ilk maddeye benzer. Maddi akıl deyimine Farabi'de rastlanır.
Kelam ilminde madde sözcüğü kullanılır. Eşariler ve geç dönem maturidilerde ise, madde yerine heyula sözcüğü geçer. Maturidilere gore heyula ve madde cevher; arazlar (geçici görünümler) ise şekildir. Fahrettin Razi, ibni Sina'dan esinlenerek cisimlerin madde ve şekilden oluştuğunu, heyulanın şeklin alıcısı bulunduğunu söyler.
—İda. huk. Tehlikeli madde. Karayolları trafik yönetmeliği uyarınca lüzumlu izin ve önlemler alınmadan karayollarında tehlikeli maddelerin taşınması yasaktır Bu yasağa uymayanlar, beş bin liradan on bin liraya kadar hafifçe para cezası ve on beş günden kırk güne kadar hafifçe hapis cezasıyla cezalandırılırlar.
—Fels. Madde terimi üstünde düşünmeye süregelen ilk felsefeci Aristoteles'ti. Aris- totelesçi felsefe maddeyi, tüm belirlenimlerin, belirlenmemiş ve gizil dayanağı olarak kavrıyor ve bilhassa bu temel belirsizliğin sonucu üstünde duruyordu. "Madde (yun. hyle) kendi başına bilinemez†(Doğa ötesi [Meta ta physika], 7. 10) diyen Aristoteles duyulur maddeyi kavranabilir maddeden ayırarak şu şekilde yazıyordu: "Madde ya duyulur ya da kavranabilir bir şeydir. Mesela tunç, tahta ve değişmeye yetenekli her türlü madde, duyulur maddedir. Kavranabilir maddeyse, matematik varlıklar şeklinde, duyulan şeylerin içinde, duyusallık niteliğinden değişik olarak bulunan maddedir†(ay. ypt.).
Klasik dönemde madde, bilhassa bilgi maddesi olarak kavrandı. Descartes'a gore madde geometriyle betimlenebilir bir şeydi: Geometri, maddeyi uzayda sınırlandırıyor ve böylece ona somut bir gerçeklik kazandırıyordu. Descartes şu şekilde der: "Dünya ve gökler, hep aynı maddeden yapılmışlardır; [...] eğer birçok dünya olsaydı, onlar da başka bir maddeden oluşmazlardı; [...] tek özelliği uzamlı bir şey olmak olan madde, [...] bu diğeri dünyaların içinde yer almış olduğu tasarlanabilen tüm uzayları doldurur ve biz kendimizde herhangi bir başka madde düşüncesi bulamazdık†(Felsefenin ilkeleri [Principia philosophiae], 2, 22).
Maddenin özelliklerini descartesçılığın bu önsel sınırlandırma girişimi, XVIII. yy.'ın maddeci filozofları tarafınca eleştirildi. Holbach şu şekilde der: “Biz, cisimlerin öğelerini hiçbir süre bilmiyoruz, sadece bazı özelliklerini biliyoruz [...]. insanoğlu maddeye tek, işlenmemiş, edilgin, hareket etmeye, [...], kendi başına herhangi bir şey yaratmaya yeteneksiz bir varlık olarak baktılar; oysa tüm değişik bireylerinde, uzam, bölünebilirlik, biçim, vb. şeklinde bazı ortak özellikler bulunsa bile, ne aynı bir derslik altında toplanabilen, ne de aynı bir belirlenim altında kavranabilen bir varlık türü olarak bakmaları daha doğru olurdu†(Systeme de la nature [Doğa sistemi], 1,2).
Maddenin özellikleri üstündeki bu düşünceyi Kant, madde / zihin karşıtlığına dayanan, fakat zihne ilk sırayı veren bir bilgi kuramı içinde tekrardan ele aldı. Hakkaten de, şeylere ilişkin bir önsel bilginin olabilirliğini irdeleyen ve önsellik terimini da kesinleştiren Kant'ın bilgi kuramı, bilgide iki tip unsur ayırıyordu. Buna gore, nesneye bağlı öğeler bilginin maddesini oluştururlarken, özneye bağlı öğeler bilginin biçimini oluşturuyorlardı. Bu ayrımdan da Kant, şu tanımı çıkarıyordu: "Görüngü içinde, duyuma karşılık düşen şeye madde (alm. Materie), görüngü çeşitliliğinin, sezgide, belli bağıntılar uyarınca düzenlenmesine neden olan şeye de görüngünün şekil'i diyorum†(Salt aklın eleştirisi [Kritik der reinen Vernunft], 1,1,7). Kant'a gore madde, bir görüngünün duyulur yanıdır ve zihnimiz, duyarlık yöntemiyle nesnelerden etkilenir; fakat bilmek, "gerçi sonsal olarak verilen, [...] sadece biçimi önsel olarak ruhta bulunan [...] bir madde"yi biçimlendirmektir (ay. ypt.).
Hegel, bilginin maddesiyle biçimi arasındaki bu ayrımı eleştirdi. Nitekim Hegel' de madde, ortak gelenekte olduğu şeklinde, iç biçimin dıştaki başkasını değil, "varoluşun kendi kendisiyle dolayımsa birliği"ni belirtiyordu (Enzyklopâdie der philosophischen Wissenschaften im Grundrisse [Felsefi bilimler ansiklopedisi], 128). Şeyin somut gerçekliğinin kanıtlayıcısı olan “madde [...], varoluş olarak, bir-başkasındaki yansımayı olmasıyla birlikte kendindevarlığı da kapsar; bu belirlenimlerin birliği olarak madde, biçimin bütünselliğidir de". Dolayısıyla madde ve biçimin “her ikisi de kendinde aynı şeydir" ve değişik olarak kondukları süre da, bu birlik onların temel "bağıntriarı olarak ortaya çıkar, (ay. ypt., 129).
Marxçılığa gore madde, maddeci felsefenin temel bir kategorisidir ve insan bilincinin haricinde mevcud nesnel gerçekliği belirtir. Engels şu şekilde der: “Dünyanın gerçek birliği onun maddiliğine dayanır ve dünyanın maddiliği de birkaç hokkabazlık yurtturmacasıyla değil, felsefenin ve tabiat biliminin uzun ve zahmetli gelişimiyle kanıtlanır†(Anti-Dühring, 1,4). Bu araştırma şu sonuca varılmasını da sağlar: "Hareket, maddenin (alm. Materie) varoluş biçimidir. Hiçbir süre, hiçbir yerde hareketsiz madde olmamıştır ve olması imkansız da†(Engels, ay. ypt.).
İslam felsefesinde madde sözcüğü yunanca kökenli ve biçim (şekil, biçim) sözcüğünün karşıtı olan hyle'den heyula karşılığı olarak kullanılmıştır. Sözcük, çoğu zaman yalnızca biçimden yoksun bir gücün (kuvve) karşıt niteliklere (biçimlere) bürünerek cisim olabilmesi anlamına kullanılır. IX. ve X. yy.'larda yunancadan meydana getirilen çevirilerde heyula'nın yerini madde sözcüğü aldı. Unsur (eleman) sözcüğünün de kimi zaman maddeye yakın anlamda kullanıldığı oldu.
Ebubekir er-Razi'ye (öl. 925) gore, madde (heyula), beş öncesiz ilkenin ilkidir. Bu görüş, sonradan ismaililerden Nasir-i Hüs- rev (öl. 1061) ve Fahrettin Razi (öl. 1209) tarafınca da benimsendi, ikinci öncesiz varlık olan evrensel ruh (en-Nefs ül-külliye), Dünya'yı meydana getirmek için maddeyi çalkalandırdıysa da bir netice elde edemedi. Bunun için yaratıcıdan (el-Bâri) yardım istediğinden madde, biçime bağlı bir duruma getirildi.
Başta Şiilikteki olmak suretiyle tüm sudu- riyeci (aşağı olanın daha yukarı olandan çıkması; çok olanın [her şeyin] “bir olan" dan çıkması) görüşler, öncesiz ilkeden sudur eden ya da yayılan ilk maddenin ne olduğu üstünde durur. Gerek Karmat, gerekse ismaili kozmogonisinde (Dünya'nın yaratılış efsanesi) heyula, sudur eden üçüncü ilkedir. Madde, sadece ilk akıl (el -akl ül-evvel) külli ruha dönüştüğü süre ortaya çıkar. Madde, tek başına ortaya çıkamadığından biçimin yardımına gereksinimi vardır. Bu görüşe ibni Sina'da da rastlanır; sadece onda heyulanın yerini gök cismi terimi alır, ismaili anlayışına gore madde, biçime (şekle) gore saf güç halinde olan varlık, pozitif yönde istekle şekil sahibi ve sudur etmiş bağımsız üçüncü ilke olma niteliklerine haizdir Maddedeki "biçim isteği†iki yanlılık taşır: varlık içinde gözükme pozitif yönde isteği ve negatif bağımlılık isteği, ismaili madde mevzusu ile ilgili görüşün meydana gelişinde Empedokles'e atfedilen bir rivayetin tesiri olmuştur. Bu rivayette, en asil (köklü) varlığa unsur denir. İlk unsur akıldan, ruhtan, doğadan ve karma varlıklardan daha basittir. Sadece, mutlak kolay yalnızca Yaradandır. Unsur, sudur eden beş varlığın ilkidir ve bir ilk ruhsal ya da makul madde teriminin (el -heyula er-ruhaniye) çıkarılmasına katkısı olmuştur.
ismailliliğin madde hakkında görüşü, ihvanüssafa'nın fesaline dayanır. Buna gore, tüm cisimler tek bir cins, tek bir cevher ve tek bir maddedendir. Aralarındaki farklar biçimlerinden lanır. Madde değişmez, suret değişmiş olur. Heyula, dünyadaki tüm cisimlerin oluştuğu dört unsur; kosmosun kendisinden çıkmış olduğu mutlak madde, kolay makul duyularla algıla- namayan ilk madde (cevher) ve her türlü niteliğin (hüviye) şekil özelliklerini taşır Heyula terimi hem ikinci madde hem de ilk maddeyi ihtiva eder. Her mevcud şey, değişik bakımlardan hem biçim hem de maddedir. Mutlak cisim, ilk madde de şekildir. Külli ruh da, külli akıldan çıkmış olan ruhsal şekildir. Külli akıl ise Yaradan'dan sudur etmiştir.
ihvanüssafa'nın madde hakkında bu görüşlerinin bir kısmı ibnülarabi'nin kuramı üstünde etkili olmuştur. Sadece onda, madde yaratılmış olsun olmasın, varlıkla bununla birlikte ve beraber vardır ve gerçeklerin gerçeğidir (hakikat ül-hakika). Madde ve heyula sözcüklerini felsefeciler kullanmakla beraber bu mevzuda ismaili kozmogonisini kabul etmezler. Felsefecilerde ek olarak ilk madde (el-maddet ül-ülâ) sözcüğüne de sık sık rastlanır ibni Sina, maddeden derhal sonrasında ilk unsuru tanımlar ve maddi niçin anlamına gelen “el-illet ül-unsuriyeâ€den söz eder. Felsefecilerde tek olma ilkesi, şekil değil, nicelenmiş maddedir.
ismaili kozmogonisinin aksine, felsefecilerde heyula değersizleşir. Nitekim Farabi ilk maddeye “en aşağılık şey†der, ikinci dereceye ise Tabiat'yı yerleştirir. Ona gore, Tabiat, ilk maddelerde bulunan cis- engel şekildir; madde ise şeklin yeri ve alıcısıdır; bu alıcının yapısında başka hiçbir madde yoksa, mutlak ilk maddedir (el -heyula), ibni Sina, şeklin maddenin sebebi bulunduğunu kabul etmez; şeklin madde yardımıyla varolduğunu savunur ve bir de maddi akıldan söz eder. Maddi akıl, kendi başına hiçbir şekli almamakla beraber, varolan tüm şekilleri alabildiği için ilk maddeye benzer. Maddi akıl deyimine Farabi'de rastlanır.
Kelam ilminde madde sözcüğü kullanılır. Eşariler ve geç dönem maturidilerde ise, madde yerine heyula sözcüğü geçer. Maturidilere gore heyula ve madde cevher; arazlar (geçici görünümler) ise şekildir. Fahrettin Razi, ibni Sina'dan esinlenerek cisimlerin madde ve şekilden oluştuğunu, heyulanın şeklin alıcısı bulunduğunu söyler.
—İda. huk. Tehlikeli madde. Karayolları trafik yönetmeliği uyarınca lüzumlu izin ve önlemler alınmadan karayollarında tehlikeli maddelerin taşınması yasaktır Bu yasağa uymayanlar, beş bin liradan on bin liraya kadar hafifçe para cezası ve on beş günden kırk güne kadar hafifçe hapis cezasıyla cezalandırılırlar.
Kaynak: Büyük Larousse
Madde
isim Arapça
1 . Duyularla algılanabilen nesne.
2 . Bir cismi oluşturan öge, öz:
7 . (fizik) Boşlukta yer kaplayan, bir hacmi olan her türlü varlık, özdek.
8 . (kimya) Molekül.
Birleşik Sözler
isim Arapça
1 . Duyularla algılanabilen nesne.
2 . Bir cismi oluşturan öge, öz:
- "Cam yapmak için silisli maddeler kullanılır."- .
- "Kanun tatbikatında acıma bilmez. Suçları maddeleriyle ölçer. Hükmünü verir, çarpar."- H. R. Gürpınar.
- "Bir uzmanla buluşacağı süre ansiklopediyi açar, o mevzuyla ilgili maddeyi okur."- S. Birsel.
- "Maddeye ehemmiyet vermek."- .
7 . (fizik) Boşlukta yer kaplayan, bir hacmi olan her türlü varlık, özdek.
8 . (kimya) Molekül.
Birleşik Sözler
- madde başı
- madde madde
- ak madde
- boyar madde
- boz madde
- etken madde
- etkili madde
- geçici madde
- ham madde
- kozmik madde
- uyuşturucu madde
- destek madde
- dolgu maddesi
- kanun maddesi
- katkı maddesi
- tekel maddesi
Lugat 2000 Lügat - Türkçe-İngilizce-Almanca-Fransızca Lügat
Lügat Nedir? Lügat Hakkında
Sıvı madde ısıtılırsa gaz olur, gaz madde ısıtıldığında ne olur?
YORUMLAR