MERİNOS a. (fr mörinos; isp. merlno' dan [Fas'ta XIII. y^.'dan XV. yy.'a kadar saltanat süren Meriniler hanedanının ...
MERİNOS a. (fr mörinos; isp. merlno' dan [Fas'ta XIII. y^.'dan XV. yy.'a kadar saltanat süren Meriniler hanedanının adından]).
1. Bütün dünyada yaygın ve çok ince, beyaz ve bol yünüyle ünlü koyun. (Bk. ansikl. böl. Zootekn.).
2. Bu koyundan elde edilen yün.
3. Bu yünle dokunmuş kumaş. (Bk. ansikl. böl. Tekst.)
*-*Tekst. Merinos keçesi, merinos yününü dinklemeyle elde edilen keçe. || Pamuk merinos, fitilleri, parçanın bir kenarından diğerine diyagonal olarak uzanan pamuklu dokuma.
*-*ANSİKL. Tekst. Merinos, dimi armürlü bir yünlü kumaştır. XIX. yy.'da çok beğenilmesine karşın, günümüzde fiyatı nedeniyle fazla rağbet görmemektedir. Atkısı ve çözgüsü penye yünden olan bu kumaş, şallar, elbiseler ve hafif yünlüler üretmede kullanılıyordu.
*-*Zootekn. Yapağısının bolluğu ve yününün ince ve üstün kaliteli oluşuyla ünlü merinos tipi koyunların değişik boyda birçok ırkı ve altırkı vardır. Bunların hepsinde şu ortak özellikler bulunur: oldukça kuvvetli bir iskelet, iri bir baş, yüzü ve bacakları da kaplayan kalın ve bol bir yapağı. Merinosun ilk yurdu büyük bir olasılıkla Kuzey Afrika'dır; oradan ispanya'ya götürülmüş ve yüzyıllarca yalnız orada üretilmiştir. Ispanyol kumaşlarının ünü, bu koyundan elde edilen eşsiz yünün inceliğinden, dayanıklılığından ve parlaklığından gelir. Sağladığı büyük kazanç, bu hayvanların yurtdışına çıkarılmaması için yasalar konmasına neden oldu ve yaratılan tekel XVIII. yüzyılın yarısına kadar sürdü. Bu tarihten sonra, merinos önce krallara hediye olarak çeşitli Avrupa ülkelerine yayıldı, ilkin İngiltere'ye verildi. Sonra Hollanda, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerine götürüldü. Ancak her yerde bunlardan olumlu sonuç alınamadı. Çevre ve üretim koşullarına uyum sağlanamadı. Çünkü merinos tipi yapısını, yapağı özelliğini ancak denizden uzak iç bölgelerde koruyabilmektedir. Yazları sıcak ve kuru, yaz ve kış sıcaklık farkı büyük olan ve meralannda besleyici özlü otlar bulunan arazi bu hayvan için çok uygundur. İlk zamanlarda Avrupa'da merinos üretimi gayet ince ve çok kıvrımlı, kısa boylu yün üretimini amaç edinmişti. Çünkü o zamanlar tercihen yumuşak ve ince kumaş yapılıyordu. Dokuma sanayisi daha az kıvnmlı yapağı taramayı başarıp yünlü kumaşlar işlemeye başladıktan sonra merinosçuların birçoğu tarak için uygun ve bu nedenle daha uzun yün üretimine yöneldi. Merinoslarda zamanla çeşitli değişmeler sonucu değişik tip ve ırklar ortaya çıktı.
Çuha yapağısı merinosları. En ince yapağılı merinoslar bunlardır. Bu grupta önceleri çok önemli olduğu halde bugün mevcudu pek kalmayan 3 tip merinos vardır: Elektoral koyunu, Negretti koyunu ve bunların ikisinin melez ürünü olan ve her ikisinin eksikliklerini gidermiş ve iyi özelliklerini üzerinde toplamış bir ırk olan Escurial koyunu. Genel olarak çuha yapağısı merinosu orta boylu, oldukça dar, fakat derin vücutlu, basık kalçalı bir hayvandır. Koçlar daima, dişileriyse çoğunlukla boynuzludur. Deri büklümü sadece boyun ve kuyruksokumunda bulunmaktadır. Yapağısı gayet incedir: 6 ila 18 mikron.
Tarak yapağısı merinosları. Çok ince ve kısa lüleli çuha tipi merinoslar terk edilmeye başladıktan sonra uzun lüleli, fakat biraz daha kalınca, ama rahatça taranıp iplik yapılabilen tarak yapağısı tipine doğru yetiştiricilik başladı. Bir süre kumaş yapağısı koyunları denilen tipler üzerinde çalışıldı. Çuha yapağısı tipi ile tarak yapağısı tipi arası bir tip olan kumaş yapağısı koyunlarından elde edilen yün hem çuha ve benzeri işlere, hem de uzunluğu nedeniyle tarak yapağısı işlerine uygun düşüyordu. Günümüzde bu tip merinos ve böyle bir yapağı yoktur, şimdi onlara benzeyen tarak yapağısı koyunlan vardır. Bunları elde etmek için hem çuha tipi koyunlara iri cüsseli Ramboulllet merinoslarından kan katıldı, hem de eldeki merinoslara titiz ve sürekli bir ıslah işlemi uygulandı. Rambouillet merinoslan Fransa'da üretilmiştir. Ispanya'dan 1786 yılında en iyi hayvanlar arasından seçilen 318 koyun ve 41 koçtan oluşan bir sürü ithal edilerek Paris yakınlarındaki Rambouillet devlet çiftliğine yerleştirilmiş, burada yapılan düzenli ve planlı çalışmalar sayesinde yeni bir merinos tipi ortaya çıkmıştır. Bu merinos tipi Fransa'da geliştikten sonra birçok ülkeye ihraç edilmiştir. Rambouillet merinosu Elektoral ve Negretti tiplerinden daha iri, yüksek, uzun ve geniş yapılıdır. Kulaklar ince yapılı ve kısa, ayaklar kısa ve güçlüdür. Koçlar büyük kıvrımlı boynuzlu, koyunlar boynuzsuzdur. Canlı ağırlık koyunlarda 50-60 kg, koçlarda 70-80 kg'dır. Yapağı verimi, koyunlarda 3-4 kg, koçlarda 4-5 kg'dır. Rambouillet tipinin de kıvırcık merinos ve kıvırcık olmayan merinos (ya da erkenci merinos) tipleri vardır. Erkenci merinosun elde edilmesinde İngiliz et koyunu Dishley kullanılmıştır Bu koyun şimdi yapağı-et merinosu adı ile bilinmektedir. Almanya'nın güneyinde ve orta kısımlannda yetiştirilen kaba yapağılı yerli bir koyun tipi olan VVürttemberg koyununa da saf merinos koçları verilerek alman yerli merinosu elde edilmiştir. Bunlara ağırlığı artırmak için İngiliz et koyunlarından kan katılmıştır. Merinos yünlü doğu ırkının kökeni Württemberg tipidir. Bunlardan yurdumuza bir miktar ithal edilmiştir. Bugün dünyanın her tarafında ve çevre koşullarına uygun değişik tipte ve değişik isimler altında merinos ırklar yetiştirilmektedir. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Güney Afrika ve Güney Amerika'da çok yaygın merinos üretimi yapılmaktadır. Türkiye'de merinos ilk kez 1841 yılında İstanbul Feshane fabrikası'na yün sağlamak için İspanya'dan getirildi ve Hayrabolu'da üretime alındı. Sonra 1843 yılında getirilenler ise bugünkü Karacabey harası'na yerleştirildi. 1912 yılında haraya yeniden 10 merinos koçu ile 97 koyun getirildi. Fakat bunların ikisinden de iyi sonuç alınamadı. Cumhuriyet döneminde merinos yetiştirme işi yeniden ve planlı biçimde ele alındı. 1928 yılında Macaristan'dan tarak yapağısı merinos tipinden 400 koyun ve 295 koç, 1929'da 416 koyun ve 295 koç, 1930'da 999 koyun ve 30 koç getirildi. Bu girişim de istenilen olumlu sonucu vermedi. Bunların yünleri ince olmakla beraber et ve süt verimleri iyi değildi. Çeşitli hastalıklara dayanıklılıkları da zayıftı. Sonuç olarak bu hayvanlar ve yavruları iyi özelliklerini sürdürmediler. Ondan sonra alman erkenci merinosu (et-yapağı) ithal edildi. 1934'te 360 koç ve 500 koyun getirilerek bir kısmı saf olarak, bir kısmı yerli koyunlarla melezlenerek yetiştirilmeye başlandı. Yerli koyunların yapağı yönünden iyileştirilmesi için Bursa ve Bandırmadaki üretme çiftliklerinde yapılan melezlemelerden gerektiği kadar ürün alınamadığından melezleme işi bu kez Orta Anadolu bölgesine de kaydırıldı ve akkaramanlarla et merinosları arasında melezleme başlatıldı. Bugün türk merinosu denilen ve yapağı, et, süt ve kuzu verimi bakımından oldukça yüksek nitelikler taşıyan bir yerli merinos tipi elde edildi (Karacabey merinosu, Malya koyunu, Anadolu merinosu, Konya merinosu). Türk merinosu yerli ırklarımızla alman ve macar merinosları arasında yapılan melezlemelerle elde edilmiş iri, dolgun ve geniş vücutlu, beyaz renkli, ince, uzun ve yağsız kuyruklu bir ırktır. Anaç koyunlarda canlı ağırlık 50-60 kg'dır. Bir koyundan 3-3,5 kg kirli yapağı alınır.
1. Bütün dünyada yaygın ve çok ince, beyaz ve bol yünüyle ünlü koyun. (Bk. ansikl. böl. Zootekn.).
2. Bu koyundan elde edilen yün.
3. Bu yünle dokunmuş kumaş. (Bk. ansikl. böl. Tekst.)
*-*Tekst. Merinos keçesi, merinos yününü dinklemeyle elde edilen keçe. || Pamuk merinos, fitilleri, parçanın bir kenarından diğerine diyagonal olarak uzanan pamuklu dokuma.
*-*ANSİKL. Tekst. Merinos, dimi armürlü bir yünlü kumaştır. XIX. yy.'da çok beğenilmesine karşın, günümüzde fiyatı nedeniyle fazla rağbet görmemektedir. Atkısı ve çözgüsü penye yünden olan bu kumaş, şallar, elbiseler ve hafif yünlüler üretmede kullanılıyordu.
*-*Zootekn. Yapağısının bolluğu ve yününün ince ve üstün kaliteli oluşuyla ünlü merinos tipi koyunların değişik boyda birçok ırkı ve altırkı vardır. Bunların hepsinde şu ortak özellikler bulunur: oldukça kuvvetli bir iskelet, iri bir baş, yüzü ve bacakları da kaplayan kalın ve bol bir yapağı. Merinosun ilk yurdu büyük bir olasılıkla Kuzey Afrika'dır; oradan ispanya'ya götürülmüş ve yüzyıllarca yalnız orada üretilmiştir. Ispanyol kumaşlarının ünü, bu koyundan elde edilen eşsiz yünün inceliğinden, dayanıklılığından ve parlaklığından gelir. Sağladığı büyük kazanç, bu hayvanların yurtdışına çıkarılmaması için yasalar konmasına neden oldu ve yaratılan tekel XVIII. yüzyılın yarısına kadar sürdü. Bu tarihten sonra, merinos önce krallara hediye olarak çeşitli Avrupa ülkelerine yayıldı, ilkin İngiltere'ye verildi. Sonra Hollanda, Fransa ve diğer Avrupa ülkelerine götürüldü. Ancak her yerde bunlardan olumlu sonuç alınamadı. Çevre ve üretim koşullarına uyum sağlanamadı. Çünkü merinos tipi yapısını, yapağı özelliğini ancak denizden uzak iç bölgelerde koruyabilmektedir. Yazları sıcak ve kuru, yaz ve kış sıcaklık farkı büyük olan ve meralannda besleyici özlü otlar bulunan arazi bu hayvan için çok uygundur. İlk zamanlarda Avrupa'da merinos üretimi gayet ince ve çok kıvrımlı, kısa boylu yün üretimini amaç edinmişti. Çünkü o zamanlar tercihen yumuşak ve ince kumaş yapılıyordu. Dokuma sanayisi daha az kıvnmlı yapağı taramayı başarıp yünlü kumaşlar işlemeye başladıktan sonra merinosçuların birçoğu tarak için uygun ve bu nedenle daha uzun yün üretimine yöneldi. Merinoslarda zamanla çeşitli değişmeler sonucu değişik tip ve ırklar ortaya çıktı.
Çuha yapağısı merinosları. En ince yapağılı merinoslar bunlardır. Bu grupta önceleri çok önemli olduğu halde bugün mevcudu pek kalmayan 3 tip merinos vardır: Elektoral koyunu, Negretti koyunu ve bunların ikisinin melez ürünü olan ve her ikisinin eksikliklerini gidermiş ve iyi özelliklerini üzerinde toplamış bir ırk olan Escurial koyunu. Genel olarak çuha yapağısı merinosu orta boylu, oldukça dar, fakat derin vücutlu, basık kalçalı bir hayvandır. Koçlar daima, dişileriyse çoğunlukla boynuzludur. Deri büklümü sadece boyun ve kuyruksokumunda bulunmaktadır. Yapağısı gayet incedir: 6 ila 18 mikron.
Tarak yapağısı merinosları. Çok ince ve kısa lüleli çuha tipi merinoslar terk edilmeye başladıktan sonra uzun lüleli, fakat biraz daha kalınca, ama rahatça taranıp iplik yapılabilen tarak yapağısı tipine doğru yetiştiricilik başladı. Bir süre kumaş yapağısı koyunları denilen tipler üzerinde çalışıldı. Çuha yapağısı tipi ile tarak yapağısı tipi arası bir tip olan kumaş yapağısı koyunlarından elde edilen yün hem çuha ve benzeri işlere, hem de uzunluğu nedeniyle tarak yapağısı işlerine uygun düşüyordu. Günümüzde bu tip merinos ve böyle bir yapağı yoktur, şimdi onlara benzeyen tarak yapağısı koyunlan vardır. Bunları elde etmek için hem çuha tipi koyunlara iri cüsseli Ramboulllet merinoslarından kan katıldı, hem de eldeki merinoslara titiz ve sürekli bir ıslah işlemi uygulandı. Rambouillet merinoslan Fransa'da üretilmiştir. Ispanya'dan 1786 yılında en iyi hayvanlar arasından seçilen 318 koyun ve 41 koçtan oluşan bir sürü ithal edilerek Paris yakınlarındaki Rambouillet devlet çiftliğine yerleştirilmiş, burada yapılan düzenli ve planlı çalışmalar sayesinde yeni bir merinos tipi ortaya çıkmıştır. Bu merinos tipi Fransa'da geliştikten sonra birçok ülkeye ihraç edilmiştir. Rambouillet merinosu Elektoral ve Negretti tiplerinden daha iri, yüksek, uzun ve geniş yapılıdır. Kulaklar ince yapılı ve kısa, ayaklar kısa ve güçlüdür. Koçlar büyük kıvrımlı boynuzlu, koyunlar boynuzsuzdur. Canlı ağırlık koyunlarda 50-60 kg, koçlarda 70-80 kg'dır. Yapağı verimi, koyunlarda 3-4 kg, koçlarda 4-5 kg'dır. Rambouillet tipinin de kıvırcık merinos ve kıvırcık olmayan merinos (ya da erkenci merinos) tipleri vardır. Erkenci merinosun elde edilmesinde İngiliz et koyunu Dishley kullanılmıştır Bu koyun şimdi yapağı-et merinosu adı ile bilinmektedir. Almanya'nın güneyinde ve orta kısımlannda yetiştirilen kaba yapağılı yerli bir koyun tipi olan VVürttemberg koyununa da saf merinos koçları verilerek alman yerli merinosu elde edilmiştir. Bunlara ağırlığı artırmak için İngiliz et koyunlarından kan katılmıştır. Merinos yünlü doğu ırkının kökeni Württemberg tipidir. Bunlardan yurdumuza bir miktar ithal edilmiştir. Bugün dünyanın her tarafında ve çevre koşullarına uygun değişik tipte ve değişik isimler altında merinos ırklar yetiştirilmektedir. Özellikle Amerika Birleşik Devletleri, Avustralya, Güney Afrika ve Güney Amerika'da çok yaygın merinos üretimi yapılmaktadır. Türkiye'de merinos ilk kez 1841 yılında İstanbul Feshane fabrikası'na yün sağlamak için İspanya'dan getirildi ve Hayrabolu'da üretime alındı. Sonra 1843 yılında getirilenler ise bugünkü Karacabey harası'na yerleştirildi. 1912 yılında haraya yeniden 10 merinos koçu ile 97 koyun getirildi. Fakat bunların ikisinden de iyi sonuç alınamadı. Cumhuriyet döneminde merinos yetiştirme işi yeniden ve planlı biçimde ele alındı. 1928 yılında Macaristan'dan tarak yapağısı merinos tipinden 400 koyun ve 295 koç, 1929'da 416 koyun ve 295 koç, 1930'da 999 koyun ve 30 koç getirildi. Bu girişim de istenilen olumlu sonucu vermedi. Bunların yünleri ince olmakla beraber et ve süt verimleri iyi değildi. Çeşitli hastalıklara dayanıklılıkları da zayıftı. Sonuç olarak bu hayvanlar ve yavruları iyi özelliklerini sürdürmediler. Ondan sonra alman erkenci merinosu (et-yapağı) ithal edildi. 1934'te 360 koç ve 500 koyun getirilerek bir kısmı saf olarak, bir kısmı yerli koyunlarla melezlenerek yetiştirilmeye başlandı. Yerli koyunların yapağı yönünden iyileştirilmesi için Bursa ve Bandırmadaki üretme çiftliklerinde yapılan melezlemelerden gerektiği kadar ürün alınamadığından melezleme işi bu kez Orta Anadolu bölgesine de kaydırıldı ve akkaramanlarla et merinosları arasında melezleme başlatıldı. Bugün türk merinosu denilen ve yapağı, et, süt ve kuzu verimi bakımından oldukça yüksek nitelikler taşıyan bir yerli merinos tipi elde edildi (Karacabey merinosu, Malya koyunu, Anadolu merinosu, Konya merinosu). Türk merinosu yerli ırklarımızla alman ve macar merinosları arasında yapılan melezlemelerle elde edilmiş iri, dolgun ve geniş vücutlu, beyaz renkli, ince, uzun ve yağsız kuyruklu bir ırktır. Anaç koyunlarda canlı ağırlık 50-60 kg'dır. Bir koyundan 3-3,5 kg kirli yapağı alınır.
Kaynak: Büyük Larousse
Mimari Yapılar - Atatürk Kültür Merkezi ve Merinos Parkı
YORUMLAR