Paleocoğrafya Paleocoğrafya (Yunanca palaios: eski; ge: dünya; graphis: biçim), geçmiş çağların coğrafyasını araştıran ilim dalı. P...
Paleocoğrafya (Yunanca palaios: eski; ge: dünya; graphis: biçim), geçmiş çağların coğrafyasını araştıran ilim dalı. Paleocoğrafyanın başlıca ilgilenilmiş olduğu mevzular: Kıtaların oluşumu ve geçmişten günümüze iklim değişiklikleridir. Araştırmalar tektonik levha hareketleri sonucunda Dünya'nın şimdiki halini aldığını düşünmektedir.
Kıtaların kayması
Yeryüzünde, tek büyük kara parçası olan Pangea'dan şimdiki görünümünü alana kadar geçen süre süresince kara ve denizlerin dağılışında büyük değişimler meydana gelmiştir. Kıtaların yaklaşması ya da uzaklaşması nebat ve hayvanların göç yollarının değişmesine, kısa süre önce bir arada bulunmayan türlerin birbiriyle karşılaşarak etkileşimine niçin olmuştur.
İklim değişikliği
İklim değişimleri bir takım türlerin yok olmasında, bir takım türlerin çevreye uyum sağlamasında ya da göç etmesinde mühim bir etkendir. İklim değişikliklerine paralel olarak deniz seviyesinde meydana gelen değişimler, kıyılarda yaşayan bir takım türlerin kitlesel olarak yok olmasına niçin olmuştur. Buzul çağlarında buzulların kapladığı alanlar genişlediği için kara hayvanlarının yeryüzünde yayılış alanları daralmıştır.
Su seviyesindeki değişimler, okyanuslardaki habitatların ya tümüyle yok olmasına ya da azalmasına niçin olmuştur. Bu değişimlerden en fazlaca etkilenen bölgeler diri çeşitliliğinin bolca olduğu mercan kayalıklarıdır.
Kıtaları birbirine bağlayan geçitlerin su altında kalması ve ara sıra kara haline geçmesi hayvanların göçlerini etkilemiştir. Mesela, Bering Boğazı'nın kara haline geçmesi Sibirya'dan Şimal ABD'ya olan göçleri meydana getirmiştir. Bu vaziyet, her iki kıtadaki hayvan türlerinin birbirine benzemesinde etkili olmuştur.
Levha hareketleri ve kıtaların kayması adlı mevzu fiziki coğrafya mevzusuna girmekle beraber hala önemini korumaktadır çünkü kıtaların hareketleri hala devam etmektedir..bu vaziyet tabikide depremlerin ana mevzularından biridir..
Levha hareketleri ya da levha tektoniği olarak da bilinir, en geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğuran Tektonik (Yunanca tekton ‘dan), yapısal yerbilim ile yakından ilgili fakat ondan değişik bir yerbilim disiplinidir. Yapısal yerbilim kayaçların geometrisi ile uğraşır, oysa tektonik, yeryuvarının büyük ölçekli yapıları ve bu tarz şeyleri oluşturan kuvvetler ve hareketler üstünde durur.
Temel ilkeler
Alfred Wegener'in “kıtaların kayması†kuramının geliştirilmesi sonucu oluşmuştur. Ilk başlarda tüm kıtaların Pangea isminde tek bir kıta olduğu, sonradan parçalanarak zaman içinde günümüzdeki yerlerine ulaşmış olduğu görüşünü Alman ilim adamı Alfred Wegener ortaya attı. Dünya'nın yüzeyi kesintisiz benzer biçimde görünüyorsa da, gerçekte dev boyuttaki bir yap-boz benzer biçimde birbirine geçen parçalardan oluşmaktadır. Levha ismi verilen bu parçalar, çok yavaş olarak devamlı şekilde birbirlerine nazaran hareket ederler. Bir levha, yalnızca okyanusal ya da kıtasal litosferden oluşabildiği benzer biçimde her iki litosfer türünü de içerebilir. Levhalar, levha sınırı ya da levha kenarı ile sonlanır. Depremlerin ve yanardağların büyük bölümü bu bölgelerde görülür. Pangea verilen tek kıta parçasını çevreleyen denize Panthalassa denmekteydi. Süre içinde katmanlar hareket ettikçe Pangaea ikiye ayrıldı. Kuzeyde Laurasia ve güneyde Gondwanaland oluştu. Bu iki kıta Tethys (Tetis) denizi ile ikiye ayrıldı. Katmanların hareketi ile kıtalar iyice ayrılarak şimdiki haline geldi.
Yüzey şekillerinin jeolojik süre boyutu içinde evrimi levha hareketleri etrafında gerçekleşir. Yer kabuğu ve derhal alt kısmındaki manto katmanının birleşmesinden oluşan taş küre (litosfer), yavaş bir hareketle yer değiştiren 12 ayrı ‘levha' halinde, değişken bir yap-boz tablosu oluşturur. Yarı akışkan astenosfer tabakası üstünde yüzer durumda bulunan bu levhaların hareketi için ihtiyaç duyulan enerjiyi, astenosfer tabakasındaki konveksiyon akımları sağlar. Levhalar birbirleriyle devamlı temas halinde olduklarından, hareketlerinin yön ve sertliğini, yerin derinliklerinden gelen itici gücün özellikleri olmasıyla birlikte levhaların birbiri ile olan ilişkileri de belirler. Böylelikle, kısa dönemde belli başlı bir seviye içinde devam eden levha hareketlerinin, süre ölçeği büyütüldüğünde kaotik ve evvelinde belirlenemez bir şekilde gerçekleştiği gözlenir.
Levhaların hareketlerinde yer kabuğunun tüm bu özellikleri rol oynar. Levhalar averaj olarak yılda birden fazla santimetre ölçeğinde hareket ederler (Bu kayma en uç örnek olan Pasifik levhası için yılda 15 santimetreye ulaşmaktadır). Hareket halindeki levhaların birbirleri içinde üç tür ilişkisi olabilir.
- 1) Yaklaşma,
- 2) Uzaklaşma,
- 3) Yan yana kayma.
Yaklaşan levhaların ikisi de okyanusal levha ise birisi ötekinin altına doğru kayar, bu vaziyet ‘dalma-batma' olarak adlandırılır. Bir okyanus levhası, bir kıta levhası ile karşılaştığında, daha ağır olduğundan onun altına doğru kayar, gene dalma-batma şartları gerçekleşir. Dalma-batma söz mevzusu olduğunda manto tabakasının sıcak derinliklerine inen taş küre dilimi ısınarak erir ve akışkan halde yükselir. Bu, yaklaşma sınırlarındaki yanardağ etkinliğinin ve dağ oluşumunun temelidir. İki kıtasal levhanın yaklaşması ise çarpışma ile sonuçlanır, her iki levha da manto içine batamayacak kadar hafifçe ve kalınca olduğundan büyük bir deformasyonla yüksek dağ sıraları ve platolar ortaya çıkar (Himalaya dağları ve Tibet yaylası benzer biçimde).
Uzaklaşan levhalar ise yeni okyanus kabuğunun oluşmasına yol açarlar. Bu vaka, iki levha içinde açılan boş bölüme üst manto lı akışkan materyelin dolması ve soğuyarak katılaşması sonucunda gerçekleşir. Böyle oluşan okyanus sırtları yer kabuğunun en genç bölgeleridir. Levhalar ayrıldıkça sırt ortadan büyümeye devam eder, sırtın her iki yanına doğru uzaklaşan genç litosfer soğudukça hacmi azalır, yoğunluğu artar ve hem küçülme hem de batma sebebiyle yükseltisi azalır. Okyanus tabanının okyanus sırtından en uzak kesimleri en yaşlı kısmıdır. Bu alanların eninde sonunda bir başka levha ile karşılaşarak batmaya başlaması kaçınılmaz olduğundan okyanusal kabuğun ömrü sınırlıdır ve malum en yaşlı okyanus kabuğu örnekleri 190 milyon yıl yaşındadır. Böyle okyanus kabuğu devamlı yenilenirken, kıta kabuğu dalma-batma mekanizması ile ortadan kaldırılamadığından, yanardağ ve dağ oluşum faaliyetleri ile kıta kütlesine eklenen materyel süre içinde giderek artar, milyarlarca senelik süreç içinde kıtalar alan ve kalınlık açısından büyümeye devam ederler. Kimi zaman bir kıta, ters yönde tesir eden kuvvetlerin sonucunda ikiye ayrılabilir. Bu şekilde bir durumda uzaklaşan parçaların arasını doldurmaya başlamış olan manto materyeli gene okyanus kabuğu durumunda bir yapı meydana getirmeye başlar, bu alanın soğuyup alçalması sonucunda yeni bir okyanus doğmuş olur.
Kayma Teorisi
Jeolojik çağlar içinde kıtaların, birbirlerine ve okyanus havzalarına nazaran girmiş olduğu büyük ölçekli yatay hareketlere denir. Günümüzdeki kıtaların, büyük taşküre (litosfer) levhalarının sürüklenerek yer değiştirmesi sonucunda ortaya çıktığına ilişkin ilk düşünceler daha 18.yüzyılın sonlarında ortaya atıldı. Cenup ABD'nın doğusundaki çıkıntının Afrika'nın garp kıyılarındaki girintiye tam oturduğuna dikkati çeken Alman tabiat bilimci Alexander von Humboldt, 1800 dolayında Atlas Okyanusunun iki yakasının çok önceleri bitişik olduğu savını geliştirdi. Bundan 50 yıl kadar sonrasında Fransız bilimadamı Antonio Snider, Şimal ABD ve Avrupa'daki kömür yataklarında belirlenen benzer nebat fosillerinin Humboldt'un bu varsayımını doğrula-dığını, ters halde bu benzerliği açıklamanın başka yolu olmadığını ileri sürdü.1908'de ABD'li Frank B. Taylor, yeryüzündeki bir takım sıradağların oluşumunu, kıtaların çarpışması düşüncesine dayalı olarak açıklamaya çalıştı. Kıtaların kaymasına ilişkin ilk detaylı ve geniş kapsamlı kuramı, 1912'de Alman meteorolog Alfred Wegener geliştirdi.Wegener, çok sayıda jeolojik ve paleontolojik veriden yararlanarak, jeolojik dönemin büyük kısımı süresince tek bir kıtanın bulunduğunu ileri sürdü ve bu varsayımsal kıtayı Pangaea olarak adlandırdı.Jura Periyodunun (y. 190-136 milyon yıl ilkin) belli başlı bir evresinde Pangaea türlü parçalara ayrılmış ve parçalar bir-birlerinden uzaklaşmaya başlamıştı.
ve güneyde Gondvana
olmak suretiyle iki ana kıtanın bulunduğunu ileri sürdü. Atlas okyanusunun iki yakasındaki kıta sahanlıklarının son aşama uyumlu olmasının yanı sıra, kıta-ların kayması kuramının savunucuları, karşılıklı kenarların birbirlerine uygunluğundan başka, bu görüşlerini destekleyen son aşama etkili jeolojik kanıtlar toplamışlardır.Geç Paleozoyik (Birinci) Süre (y. 395-225 milyon yıl ilkin) esnasında Antarktika, Cenup ABD'nın güneyi, Cenup Afrika,Hidistan ve Avust-ralya'da benzer geniş ölçekli buzullaşmaların olduğu belirlenmiştir.
ile levha tektoniğinin
geliştirilmesi, kıtaların kayması düşüncesini güçlendirdi.1960'ların başlangıcında ABD' li jeofizikçi Harry H. Hess, okyanus ortası sıradağların sırtlarında,magma etkinlikleriyle yeni okyanus ka-buğu oluşumunun sürmekte bulunduğunu ileri sürdü.Yermantosundan yukarı doğru yükselen erimiş kayaç malzemesisoğuduktan sonrasında yeni bir magma sokulmasıyla iki yana doğru itiliyor ve bu şekilde okyanus taba-nı yatay doğrultuda, sırtlardan öteye doğru hareket ediyordu. 1960'ların sonlarında, başta Jack E. Oliver ve Bryan L. Isacks olmak suretiyle türlü ABD'li araştırma-cılar, deniz dibi yayılması kuramını, kıtaların kayması varsayımıyla bütünleştirerek levha tektoniği kuramı-nı geliştirdiler.Bu kurama nazaran, Yer'in taşküre kısımı çok sayıda büyük levhadan oluşmakta ve bu levha-lar yermantosunun yumuşak (kısmen erimiş halde) üstmanto (astenosfer) katmanının üstünde yüzmektedir. Okyanus ortası sırtlar da, bir takım levhaların kenarlarında oluşmaktadır. Bu durumun görüldüğü yerlerde taşküre levhaları ayrılmakta ve yükselen manto malzemesi uzaklaşan kenara ilave edildikten sonra yeni okyanus tabanını oluşturmaktadır. Levhalar sırtlardan uzaklaştıkça kıtaları da beraberlerinde sürüklemektedir. Tüm bu etmenler dikkate alındığında, ABD kıtalarının ortalama 200 milyon yıl öncesine değin Avrupa ve Afrika ile bitişik olduğu ve bu kıtaların şimdiki Orta Atlas Sırtlarındaki yarılmayla birbirlerinden uzaklaştığı söylenebilir.Ayrılmanın başlamasıyla kıtalar yılda averaj 2 santimetre kaymış ve şimdiki ko-numlarını almıştır.Hemen hemen tam kanıtlanamamış olmakla beraber, tek bir kara hacminin parçalanması ve bu parçaların kayması vakasının tüm jeolojik çağlar süresince oluşan benzer bir takım olayın yalnızca sonuncusu olduğu söylenebilir. Kıtaların Kayması, AnaBritannica Bilgisayar Destekli Haritalama Laboratuarı'nın bir köşesinde alelâde bir kutu. İçerisinde 14 jeolojik harita var ve 1 kilogram ağırlığında.Fakat bu mütevazı kutu, dünya coğrafyasının son 250 milyon senelik serüvenini konu alıyor. Serüvenin kahramanı ise bir okyanus. Latife değildir, halen çıkarıp kullanmakta olduğumuz petrole yataklık etmiş olan tropikal bir okyanus bu. Ismi TETİS. Fakat kapanmasıyla beraber, bir tek birer iç deniz olarak günümüze ulaşan Akdeniz, Karadeniz ve Hazar Denizi haricinde, ondan kalan başka hiçbir diri hatıra yok… Dr. Ö. Faruk Noyan Proje 80'li yılların ortasında başladı. Pierre-Merie Curie üniversitesi (Paris 6)'nden Profesör Jean Decourt, Luc Emmanuel Ricou ve Bruno Vrielynck'in öncülüğünde bir grup yerbilimci, yerküre tarihinin son 250 milyon yılı üstüne yapılmış yeryüzündeki bir sürü noktalardaki ayrı araştırma (nokta-araştırma) sonuçları-nı biraraya getirerek büyük bir sentezi gerçekleştirmeye girişti.124 araştırmacıyı, bugüne dek denenme-miş bir çalışmanın çevresinde biraraya getiren projenin hedefi, Tetis'in fiziki coğrafyasını ortaya çıkarmaktı.
“TETİS†DİYE BİR OKYANUS Ortalama 250 milyon yıl ilkin, karaların bütünü tek bir kıta şeklindedir: Panje. Bu kıta, güneyde Gondwana (şimdiki Cenup ABD, Afrika, Madagaskar, Hindistan ve Avustralya), Kuzeyde Avrasya (şimdiki Şimal ABD, Avrupa ve Asya)'dan oluşmaktadır.Yer yüzünün geri kalan kısmı ise uçsuz bucaksız devasa bir okyanusla kaplıdır: Pantalasa. Panje kıtasının doğusunda üçgen şeklinde devasa bir körfez yer almıştır. İşte bu Tetis Okyanusu'dur.
Kaynak:msxlabs.org
YORUMLAR