PARÇALANMA a. Parçalanmak eylemi. *Çekird. fiz. Nükleer'parçalanma, ağır bir atom çekirdeğinin, enerji açığa çıkararak ve nötr...
PARÇALANMA a. Parçalanmak eylemi.
*Çekird. fiz. Nükleer'parçalanma, ağır bir atom çekirdeğinin, enerji açığa çıkararak ve nötron yayımlayarak, parçalanma ürünleri denen, çoğu zaman iki bölüme bölünmesi. (Yakıtı uranyum 235 atomları içeren bir nükleer reaktörde, bazı atom çekirdekleri 2 ya 3 nötron [ortalama 2,5] yayımlayarak ve enerji vererek parçalanmaya uğrar.) [Eşanl. FİSYON.] (Bk. ansikl. böl.)
*Genet. Koromozom parçalanması, gerek bazı virüslerin, gerek çeşitli zehirli maddelerin dıştan gelen saldırısı sonucunda kromozomların kopması, (in vitro ya da in vivo gözlenebilen ender bir olgudur.)
*Hematol. Alyuvarların parçalanma ile hemolizi, dıştan gelen mekanik bir hücum sonucu alyuvarların zamansız tahribi; başlıca hematolojik emaresi hücre bölünmesidir (Bu tür hemolizlere kardiyolojide kalp protezlerinin yerleştirilmesinden sonrasında, vücut dışı dolaşımlar süresince, kılcaldamar hastalıklarında, kötücül hipertansiyonda, gebelikte, büyük çaplı anjiyomlarda, karaciğer sirozlarında, kanserlerde ve adım atma ya da aşırı çaba hemoglobinürilerinde de rastlanır.)
*Jeomorfol. Sert bir kayaç malzemesinin, kimyasal bileşiminde değişim olmadan bölünmesine neden olan mekanik süreçlerin tümü. (Şu vakalar gerilmelere niçin olabilir: ısı değişimleri [sıcaklıkla kırıntılanma], art arda gelen nemlenme ve kurumalar [suyla ufalanma], kayaçlar içindeki suyun hacminin don etkisiyle artması [donla parçalanma], tuzların kristalleşmesi [tuzla ufalanma] ya da nebat köklerinin büyümesi.) || Donla parçalanma, sert kayaçlarda bulunan suyun hacminin donarak artması (% 9 dolayında) sonucunda bu kayaçların parçalara ayrılma süreci. (Ortaya çıkan kalıntıların boyuna bağlı olarak bu parçalanma iki türlü gerçekleşir. Mikro düzeyde donla parçalanma sonunda gözeneklerde ve ince çatlaklarda donan su, kum ve limonların oluşmasına niçin olur; makro düzeyde donla parçalanmada ise büyük çatlaklarda donan su büyük kayaç parçalarının kopmasına neden olur Birinci süreç art arda gelen hafifçe ya da şiddetli donma ve çözülme vakalarıyla hızlanır, ikinci süreçse don dalgasının daha derinlere işlemesini gerektirir.)
*Kim. Bir moleküldeki bir ya da daha çok bağın kopmasına yol açan kimyasal tepkime; bu molekül, parçalanma sonunda çok sayıda daha minik molekül oluşturur.
*Polim. Makromolekül bir malzemenin, yapısal bozulmaya bağlı olarak özelliklerinin kaybolması. (Bk. ansikl. böl.)
*Psik. Şizofrenik durumlarda devamlı rastlanan ve gövde imgesinin bozulmasına dayanan fantazma. (Bk. ansikl. böl.)
*Sil. Kusurlu bir tüfek namlusunda, atış sonrasında oluşan yarık. || Namlu atış ömrünün tükenmesiyle namluda meydana gelen paralanma. || Mermi gövdesinin (kovanın), içindeki patlayıcı maddenin etkisiyle birçok bölüme ayrılması. (Genellik- le, hatalı kovan ya da patlayıcı madde kullanılmasından ileri gelir.)
*Yerbil. Tektonik kökenli bir uzama sonunda, yumuşak bir ana kayaca gore, bir kristal, bir fosil ya da bir katmanın birkaç ayrı öğeye bölünmesi. || YapraksaI parçalanma, bir kayacın yapraklar halinde bölümlere ayrılması. || Yapraksal parçalanma düzlemi, bir kayacın yapraklara ayrılmış olduğu düzlem.
*ANSİKL. Çekird. fiz. 1938'de Hahn ve StrassmannYn, Joliot ve bilhassa de Fermi'nin çalışmalarına dayanarak buldukları parçalanma vakası, yavaş nötronların uranyum üstündeki tesiri yardımıyla uygulama alanına girdi. Nötronlarla bombardıman edilen uranyumun, orta kütleli iki element, mesela brom ve lantan vererek bölündüğü anlaşıldı. Öte taraftan kimi kez, üç çekirdeğin oluştuğu üçlü parçalanmalar da gözlemlenmiştir. Uranyumun parçalanması esnasında birçok nötron (ortalama 2 ya da 3) yayımlanır ve büyük oranda enerji açığa çıkar. Piyasaya sürülen bu nötronlar da yeni parçalanmalara yol açabileceğinden, uygun bir uranyum hacmi içinde zincirleme bir tepkime oluşabilir.
Toryumdan adım atmak suretiyle, tüm ağır elementlerin çekirdekleri, değişik olasılıklarla ve değişik gelen nötron enerjileriyle parçalanmaya uğrayabilir. Uranyum, plütonyum vb. zincirleme bir tepkime başlatmaya olanak veren zayıf bir kendiliğinden parçalanma özelliği gösterir. Uranyum 233, uranyum 235, plütonyum 239 benzer biçimde elementlerin çekirdekleri, gelen nötronun enerjisi ne olursa olsun parçalanmaya uğrayabilir; hatta parçalanma olasılığı, nötronlar çok yavaşsa, mühim seviyede artar.
Buna karşılık, uranyum 238 sadece süratli nötronlarla parçalanabilir. Bir çekirdeğin parçalanması esnasında açığa çıkan enerji, ortalama 200 milyon elektronvolt kısaca 10-17 kWsa'dır. Bir gram uranyumdaki tüm çekirdeklerin parçalanması 25 000 kVVsa'lık, kısaca 3 ton kömürün yanmasıyla açığa çıkacak kadar enerji verir.
Gerçekte parçalanmanın, uyarılmış ağır çekirdeklerin çok genel bir uyarısızlaşma biçimi olduğu gösterilebilmiştir. Nitekim parçalanma, nötronlarla olduğu benzer biçimde, y parçacıkları, hızlandırılmış protonlar ve ağır iyonlarla da gerçekleştirilebilir. Çekirdeğin, bölünmeden ilkin şekil değiştirdiği parçalanma sürecinin dinamik incelenmesi, bir çekirdeğin potansiyel enerjisinde, şekil değiştirmesine bağlı olarak ortaya çıkan değişimlere ilişkin çok sayıda bilgi elde etmiştir Bir parçalanma engelinin var olduğu gösterilmiştir. Bu engel "tünel etkisiâ€yle (kuvantal mekanikte betimlenen) ya da bu çekirdeğe, bir nükleer tepkimede bir uyarma enerjisi verilerek aşılabilir. Kimi durumlarda, çekirdeğin artan şekil değiştirmelerinde art arda etkili olan iki parçalanma engelinin gözlemlendiği de olmuştur.
*Polim. Makromolekül malzemelerin parçalanması, temel olarak bu malzemeleri oluşturan makromoleküllerin kopmasıyla ortaya çıkar ve derhal her durumda köksel bir mekanizmayla meydana gelir. Böylece oluşan özgür kökler, polimerin türüne, oksijenin, kararlılaştırıcıların, parçalanma katalizörlerinin bulunup bulunmamasına bağlı olarak zaman içinde değişik biçimlerde gelişebilir.
Parçalanmaya neden olan dış etkenler çok çeşitlidir:
* Isıl parçalanma. Organik polimerterin tümü, düşük ya da daha yüksek sıcaklıkta ısılbozunmayla (piroliz) parçalanır. Bir po- limer bu durumda türüne gore ya çıkış monomerini ya da daha karmaşık yapıda bileşikler verir;
* Işılkimyasal parçalanma ya da ışıl parçalanma. Işılkimyasal parçalanma, bilhassa güneş ışığında bulunan morötesi ışımaların etkisiyle meydana gelir. Isıl parçalanmada olduğu benzer biçimde ya bir monomerin ya da daha karmaşık yapıların oluşmasını hızlandırır;
* Yükseltgenle parçalanma. Oksijenin tesiri, hangi türde olursa olsun (ısıl, ışılkimyasal) ya bir parçalanmaya neden olur ya da çeşitli hidroperoksitlerin oluşumuna niçin olur. Polidien türünde elastomerler, bilhassa oksijen etkisine karşı duyarlıdır. Naturel kauçuk, yükseltgenme önleyici maddelerle korunmazsa, kükûrtlenmeye benzer halde, köprülenme tepkimesiyle ilkin kırılgan, parçalanmayla da ondan sonra yapışkan bir özellik kazanır;
* İyonlaştırıcı ışınımlarla parçalanma. İyonlaştırıcı ışınımlar (hızlandırılmış elektronlar, a, 0, y ışınları, X-ışınları, nötronlar) makromolekül malzemelerde çok mühim parçalanmalara neden olur ve bu parçalanmalar çoğu zaman köprülenme ya da zincir kopmaları biçiminde ortaya çıkar;
* Kimyasal etkenlerle parçalanma. Bu yolla oluşan parçalanma, polimerin türüne göre değişiklik gösterir; mesela selüloz ile poliamitler asitlere karşı çok duyarlıdır; polyesterler bazlarla çok süratli parçalanır;
* Biyolojik parçalanma. Birçok enzim, polimerlerin, bilhassa proteinlerin parçalanmasını kolaylaştırır.
Polimerterin, naturel etkenlerle parçalanması (ışık, oksijen, vb.), bu maddelerin kullanımında karşılaşılan en büyük engellerden biridir; bu tür parçalanmalara çoğu zaman yaşlanma adı verilir. Makromolekül maddelerin yaşlanmaya karşı korunması, bu ürünlerin hazırlanmaları esnasında itina gösterilmesi ihtiyaç duyulan temel işlemlerden biridir; bu işlem, polimerin ya da bu ürüne kazandırılmak istenen korumanın niteliğine gore çeşitli bileşiklerin katılmasıyla gerçekleştirilir. (SOĞURUCU, YüKSELTGENME ÖNLEYİCİ, MORÖTESİ* ÖNLEYİCİ, YAŞLANMA ÖNLEYİCİ.)
*Psik. Parçalanma fantazmaları bir çok vakit yabancılık duygusu ile birliktedir ve azca ya da çok ürkütücü olarak yaşanır. Bu gövde parçalanmışlığı duygusu, hipokondriyak hezeyanlı temalarda, bir başkalaşım ya da organı yok sayma hezeyanında, şeytanlanma ya da zoopati şeklinde dile gelir M. Klein'a gore bu yaşantılar şizoparanoid durumun patolojisiyle ilişkilidir. Doğrusu şizofren, kendisini, parçası olduğu nesnenin içinde bölük pörçük ve tüm olarak içerilmiş olarak duyar.
*Çekird. fiz. Nükleer'parçalanma, ağır bir atom çekirdeğinin, enerji açığa çıkararak ve nötron yayımlayarak, parçalanma ürünleri denen, çoğu zaman iki bölüme bölünmesi. (Yakıtı uranyum 235 atomları içeren bir nükleer reaktörde, bazı atom çekirdekleri 2 ya 3 nötron [ortalama 2,5] yayımlayarak ve enerji vererek parçalanmaya uğrar.) [Eşanl. FİSYON.] (Bk. ansikl. böl.)
*Genet. Koromozom parçalanması, gerek bazı virüslerin, gerek çeşitli zehirli maddelerin dıştan gelen saldırısı sonucunda kromozomların kopması, (in vitro ya da in vivo gözlenebilen ender bir olgudur.)
*Hematol. Alyuvarların parçalanma ile hemolizi, dıştan gelen mekanik bir hücum sonucu alyuvarların zamansız tahribi; başlıca hematolojik emaresi hücre bölünmesidir (Bu tür hemolizlere kardiyolojide kalp protezlerinin yerleştirilmesinden sonrasında, vücut dışı dolaşımlar süresince, kılcaldamar hastalıklarında, kötücül hipertansiyonda, gebelikte, büyük çaplı anjiyomlarda, karaciğer sirozlarında, kanserlerde ve adım atma ya da aşırı çaba hemoglobinürilerinde de rastlanır.)
*Jeomorfol. Sert bir kayaç malzemesinin, kimyasal bileşiminde değişim olmadan bölünmesine neden olan mekanik süreçlerin tümü. (Şu vakalar gerilmelere niçin olabilir: ısı değişimleri [sıcaklıkla kırıntılanma], art arda gelen nemlenme ve kurumalar [suyla ufalanma], kayaçlar içindeki suyun hacminin don etkisiyle artması [donla parçalanma], tuzların kristalleşmesi [tuzla ufalanma] ya da nebat köklerinin büyümesi.) || Donla parçalanma, sert kayaçlarda bulunan suyun hacminin donarak artması (% 9 dolayında) sonucunda bu kayaçların parçalara ayrılma süreci. (Ortaya çıkan kalıntıların boyuna bağlı olarak bu parçalanma iki türlü gerçekleşir. Mikro düzeyde donla parçalanma sonunda gözeneklerde ve ince çatlaklarda donan su, kum ve limonların oluşmasına niçin olur; makro düzeyde donla parçalanmada ise büyük çatlaklarda donan su büyük kayaç parçalarının kopmasına neden olur Birinci süreç art arda gelen hafifçe ya da şiddetli donma ve çözülme vakalarıyla hızlanır, ikinci süreçse don dalgasının daha derinlere işlemesini gerektirir.)
*Kim. Bir moleküldeki bir ya da daha çok bağın kopmasına yol açan kimyasal tepkime; bu molekül, parçalanma sonunda çok sayıda daha minik molekül oluşturur.
*Polim. Makromolekül bir malzemenin, yapısal bozulmaya bağlı olarak özelliklerinin kaybolması. (Bk. ansikl. böl.)
*Psik. Şizofrenik durumlarda devamlı rastlanan ve gövde imgesinin bozulmasına dayanan fantazma. (Bk. ansikl. böl.)
*Sil. Kusurlu bir tüfek namlusunda, atış sonrasında oluşan yarık. || Namlu atış ömrünün tükenmesiyle namluda meydana gelen paralanma. || Mermi gövdesinin (kovanın), içindeki patlayıcı maddenin etkisiyle birçok bölüme ayrılması. (Genellik- le, hatalı kovan ya da patlayıcı madde kullanılmasından ileri gelir.)
*Yerbil. Tektonik kökenli bir uzama sonunda, yumuşak bir ana kayaca gore, bir kristal, bir fosil ya da bir katmanın birkaç ayrı öğeye bölünmesi. || YapraksaI parçalanma, bir kayacın yapraklar halinde bölümlere ayrılması. || Yapraksal parçalanma düzlemi, bir kayacın yapraklara ayrılmış olduğu düzlem.
*ANSİKL. Çekird. fiz. 1938'de Hahn ve StrassmannYn, Joliot ve bilhassa de Fermi'nin çalışmalarına dayanarak buldukları parçalanma vakası, yavaş nötronların uranyum üstündeki tesiri yardımıyla uygulama alanına girdi. Nötronlarla bombardıman edilen uranyumun, orta kütleli iki element, mesela brom ve lantan vererek bölündüğü anlaşıldı. Öte taraftan kimi kez, üç çekirdeğin oluştuğu üçlü parçalanmalar da gözlemlenmiştir. Uranyumun parçalanması esnasında birçok nötron (ortalama 2 ya da 3) yayımlanır ve büyük oranda enerji açığa çıkar. Piyasaya sürülen bu nötronlar da yeni parçalanmalara yol açabileceğinden, uygun bir uranyum hacmi içinde zincirleme bir tepkime oluşabilir.
Toryumdan adım atmak suretiyle, tüm ağır elementlerin çekirdekleri, değişik olasılıklarla ve değişik gelen nötron enerjileriyle parçalanmaya uğrayabilir. Uranyum, plütonyum vb. zincirleme bir tepkime başlatmaya olanak veren zayıf bir kendiliğinden parçalanma özelliği gösterir. Uranyum 233, uranyum 235, plütonyum 239 benzer biçimde elementlerin çekirdekleri, gelen nötronun enerjisi ne olursa olsun parçalanmaya uğrayabilir; hatta parçalanma olasılığı, nötronlar çok yavaşsa, mühim seviyede artar.
Buna karşılık, uranyum 238 sadece süratli nötronlarla parçalanabilir. Bir çekirdeğin parçalanması esnasında açığa çıkan enerji, ortalama 200 milyon elektronvolt kısaca 10-17 kWsa'dır. Bir gram uranyumdaki tüm çekirdeklerin parçalanması 25 000 kVVsa'lık, kısaca 3 ton kömürün yanmasıyla açığa çıkacak kadar enerji verir.
Gerçekte parçalanmanın, uyarılmış ağır çekirdeklerin çok genel bir uyarısızlaşma biçimi olduğu gösterilebilmiştir. Nitekim parçalanma, nötronlarla olduğu benzer biçimde, y parçacıkları, hızlandırılmış protonlar ve ağır iyonlarla da gerçekleştirilebilir. Çekirdeğin, bölünmeden ilkin şekil değiştirdiği parçalanma sürecinin dinamik incelenmesi, bir çekirdeğin potansiyel enerjisinde, şekil değiştirmesine bağlı olarak ortaya çıkan değişimlere ilişkin çok sayıda bilgi elde etmiştir Bir parçalanma engelinin var olduğu gösterilmiştir. Bu engel "tünel etkisiâ€yle (kuvantal mekanikte betimlenen) ya da bu çekirdeğe, bir nükleer tepkimede bir uyarma enerjisi verilerek aşılabilir. Kimi durumlarda, çekirdeğin artan şekil değiştirmelerinde art arda etkili olan iki parçalanma engelinin gözlemlendiği de olmuştur.
*Polim. Makromolekül malzemelerin parçalanması, temel olarak bu malzemeleri oluşturan makromoleküllerin kopmasıyla ortaya çıkar ve derhal her durumda köksel bir mekanizmayla meydana gelir. Böylece oluşan özgür kökler, polimerin türüne, oksijenin, kararlılaştırıcıların, parçalanma katalizörlerinin bulunup bulunmamasına bağlı olarak zaman içinde değişik biçimlerde gelişebilir.
Parçalanmaya neden olan dış etkenler çok çeşitlidir:
* Isıl parçalanma. Organik polimerterin tümü, düşük ya da daha yüksek sıcaklıkta ısılbozunmayla (piroliz) parçalanır. Bir po- limer bu durumda türüne gore ya çıkış monomerini ya da daha karmaşık yapıda bileşikler verir;
* Işılkimyasal parçalanma ya da ışıl parçalanma. Işılkimyasal parçalanma, bilhassa güneş ışığında bulunan morötesi ışımaların etkisiyle meydana gelir. Isıl parçalanmada olduğu benzer biçimde ya bir monomerin ya da daha karmaşık yapıların oluşmasını hızlandırır;
* Yükseltgenle parçalanma. Oksijenin tesiri, hangi türde olursa olsun (ısıl, ışılkimyasal) ya bir parçalanmaya neden olur ya da çeşitli hidroperoksitlerin oluşumuna niçin olur. Polidien türünde elastomerler, bilhassa oksijen etkisine karşı duyarlıdır. Naturel kauçuk, yükseltgenme önleyici maddelerle korunmazsa, kükûrtlenmeye benzer halde, köprülenme tepkimesiyle ilkin kırılgan, parçalanmayla da ondan sonra yapışkan bir özellik kazanır;
* İyonlaştırıcı ışınımlarla parçalanma. İyonlaştırıcı ışınımlar (hızlandırılmış elektronlar, a, 0, y ışınları, X-ışınları, nötronlar) makromolekül malzemelerde çok mühim parçalanmalara neden olur ve bu parçalanmalar çoğu zaman köprülenme ya da zincir kopmaları biçiminde ortaya çıkar;
* Kimyasal etkenlerle parçalanma. Bu yolla oluşan parçalanma, polimerin türüne göre değişiklik gösterir; mesela selüloz ile poliamitler asitlere karşı çok duyarlıdır; polyesterler bazlarla çok süratli parçalanır;
* Biyolojik parçalanma. Birçok enzim, polimerlerin, bilhassa proteinlerin parçalanmasını kolaylaştırır.
Polimerterin, naturel etkenlerle parçalanması (ışık, oksijen, vb.), bu maddelerin kullanımında karşılaşılan en büyük engellerden biridir; bu tür parçalanmalara çoğu zaman yaşlanma adı verilir. Makromolekül maddelerin yaşlanmaya karşı korunması, bu ürünlerin hazırlanmaları esnasında itina gösterilmesi ihtiyaç duyulan temel işlemlerden biridir; bu işlem, polimerin ya da bu ürüne kazandırılmak istenen korumanın niteliğine gore çeşitli bileşiklerin katılmasıyla gerçekleştirilir. (SOĞURUCU, YüKSELTGENME ÖNLEYİCİ, MORÖTESİ* ÖNLEYİCİ, YAŞLANMA ÖNLEYİCİ.)
*Psik. Parçalanma fantazmaları bir çok vakit yabancılık duygusu ile birliktedir ve azca ya da çok ürkütücü olarak yaşanır. Bu gövde parçalanmışlığı duygusu, hipokondriyak hezeyanlı temalarda, bir başkalaşım ya da organı yok sayma hezeyanında, şeytanlanma ya da zoopati şeklinde dile gelir M. Klein'a gore bu yaşantılar şizoparanoid durumun patolojisiyle ilişkilidir. Doğrusu şizofren, kendisini, parçası olduğu nesnenin içinde bölük pörçük ve tüm olarak içerilmiş olarak duyar.
Kaynak: Büyük Larousse
Nükleer Parçalanma (Fisyon)
YORUMLAR