PATLAYICI sıf. Patlama özelliği olan şey için kullanılır. *Fişekç. gök gürültüsünü anımsatan büyük bir gürültü ve parlak bir ışıkla ...
PATLAYICI sıf. Patlama özelliği olan şey için kullanılır.
*Fişekç. gök gürültüsünü anımsatan büyük bir gürültü ve parlak bir ışıkla pat- layabilen maddeye denir. || Patlayıcı Bert- hollet gümüşü, Berthollet'nin, yeniçökel- tilmiş gümüş oksit üstüne amonyak tesir ettirerek elde etmiş olduğu Ag3N nltrür ve AgNFU karışımı. || Patlayıcı Bnjgnatelll gümüşü, gümüş fulmlnat. |l Patlayıcı madde hafifçe bir şok ya da alevin, çok gürültülü ve parlak ışıklı bir halde patlattığı başlatıcı. (Bu patlayıcılar, gram düzeyinde kütleler halinde, ilkel patlayıcılar ya da kapsül patlayıcıları olarak kullanılır.) || Patlayıcı altınlar, bir altın tuzu çözeltisi ye da altın hidroksit üstüne amonyak tesir ettirerek elde edilmiş patlayıcı bileşikler. (Patlayıcı altın, altın fulmlnatlar XIV. yy.'da yalancı-Basile olarak adlandırılıyordu.)
*Flzs. kim. Patlayıcı karışım, belli oranlarda İki gazın oluşturduğu bozunarak patlayabllen karışım.
*Kim. Patlayıcı kök ya da grup bir bileşiğin molekülünde bulunmasından dolayı, bu bileşiğe patlayıcı bir kalite kazandıran atomsal kök ya da atom grubu. (NOj, C«ıC, N*Cl grupları patlayıcı köklerdir)
*Mad. Patlayıcı atmosfer, havayla karıştığında patlama tehlikesi doğuran gazlar içeren ocak atmosferi. (Mesela % 5 İle 15 oranında grizu içeren atmosfer, patlayıcı atmosferdir.) || Patlayıcı gaz ölçme ocak atmosferinde havayla karıştığında patlama tehlikesi gösteren tüm gazları saptama. (Ocaktaki bir yangın sonucu açığa çıkan grizu, hidrojen ve karbonmonoksit gazları bu tür gazlardandır.) |l Patlayıcı gaz ölçme aleti, ocak atmosferindeki, patlamaya elverişli gazların tenörünü ölçmek İçin kullanılan portatif alet.
* a.
1. Çok kısa süre İçinde, oldukça yüksek sıcaklıkta gaz açığa çıkaran kimyasal bir tepkimeye yatkın madde ya da bu şekilde maddelerden oluşan karışım. (Bk. ansikl böl.)
2. Nükleer patlayıcı, patlama gücü, parçalanabilen ya da kaynaşabilen maddelerin ısı verici nükleer tepkimeleriyle sağlanan karmaşık düzenek.
*Mad. oc. Patlayıcı doldurma makinesi, lağım deliklerine patlayıcı madde doldurmaya yarayan ve bir tekne; basınçlı havayla besleme ve enjeksiyon borularından oluşan düzenek.
*F%tr san. Patlayıcı botu, denizde sismik yöntemle petrol araştırma esnasında patlayıcıları patlatmada kullanılan, hususi olarak donatılmış bot.
*ANSIKL. Patlayıcılar ya da patlayıcı maddeler, kullanım amaçlan bakımından, patlamalanndan yararlı etkisinde bırakır elde edilmiş istemli patlayıcılar ile, patlayıcı özelliklerine rağmen çeşitli sanayilerde kullanılan rastlantısal patlayıcılar olmak suretiyle ikiye ayrılır. İstemli patlayıcılar, uygulama alanlarına bakılırsa iki grupta toplanır; bunlar tutuşarak tepkimeye giren ve yakıcı bir silahın mermisinin fırlatılmasını elde eden ya da özitimli bir silahı devamlı çalışır vaziyette tutan itici barutlar ya da balistik barutlar ya da özetlemek gerekirse barutlar ile tahrip edici etkisinde bırakır gerçekleştiren patlayıcı barutlar ya da özetlemek gerekirse patlayıcılardır. Patlayıcı barutlar kendi aralarında birincil ve ikincil patlayıcılar olarak ikiye ayrılır; birindi patlayıcılar, ateşlendiğinde anında patlama konumuna geçer, ikindi patlayıcılar ise birincil patlayıcıların etkisiyle patlar Bu bakımdan patlayıcı sözcüğünün çok geniş bir anlamı vardır; en geniş anlamda, patlayıcı maddelerle anlamdaş olarak kullanılır. Dar anlamdaysa barutun karşıtı olarak tahrip edici patlayıcıları kapsar. "Barut" İle "patlayıcı" arasındaki fark, sadece uygulama açısından açıklanabilir; bundan dolayı barut hususi bir başlatıcıyla patlatırken, buna rağmen patlayıcı hususi bir başla- tıcıyla tutuşturulur. Patlayıcı bir madde özgül gaz hacmi, potansiyeli, patlama sıcaklığı ve kuramsal gücüyle tanımlanır. Bu büyüklükler, bir çok patlayıcı için bir maddeden çok, bir patlama tepkimesini niteler; bundan dolayı belli bir patlayıcı, değişik kimyasal denklemlere bakılırsa bozunabllir.
Uygulamada patlayıcı maddeler askeri ve sivil patlayıcılar (maden ocağı patlayıcıları, tarımda kullanılan patlayıcılar, vb.) olmak suretiyle iki gruba ayrılır; sadece aynı madde kimi vakit hem askeri, hem de sivil amaçla kullanılabilir.
Bir patlayıcı madde nitrogliserin benzer biçimde tanımlanmış bir bileşik ya da kara barut benzer biçimde bir karışım olabilir.
Patlayıcılar kimyasal olarak şu gruplara ayrılır:
1. azotürter ve fulmlnatlar;
2. nitrdu patlayıcılar, doğrusu nitrik asit esterleri ya da tam deyimiyle nltrolu türevler;
3. nitratlı patlayıcılar (ana bileşeni amonyum nitrat);
4. kloratlı (ana bini sodyum klorat) ve perkloratlı (ana »eni amonyum perklorat) patlayıcılar;
5. dinamitler (ana bileşeni nitrogliserin);
6. kara banıtlar ve benzer karışımlar.
En mühim başlatma patlayıcıları, cıva fulmlnat İle kurşun azotürdür. Kloratlı patlayıcılar ve kara barutlar, havai fişeklerin bileşimine katılmak amacıyla azca oranda üretilir. Dinamit tüketiminin giderek azalmasına rağmen, nltrat-fuei üretimi hızla artmaktadır. Ortalama 1970 yılından bu yana yeni tip patlayıcılar üretilmektedir; bunlar, çoğu zaman sızdırmaz plastik torbalar içinde gizlenen patlayıcı bulamaçlar ile metalleri biçimlendirmede kullanılan plaka patlayıcılar'dır. Ufak mekanizmaların parçalarını harekete geçirmek ya da büyük ısıl motorları çalıştırmak için çeşitli türde, barutlu yakıt fişekleri kullanılır.
Türkiye'de patlayıcı maddelerin üretimi devlet tekelindedir. Maden ocaklarının açılması ve işletilmesi, yol yapımı, avcılık vb. benzer biçimde işlerde kullanılan patlayıcılar, ilgili kamu kurumlarından hususi İzinle sağlanır.
*Huk. Patlayıcı maddelerin üretimi, devletin denetimi altında yapılır. Sadece, barut ve patlayıcı maddelere ilişkin 9 mayıs 1955 tarih ve 6551 sayılı yasa'yla bu tür maddelerin üretimi, ithali ve satışı özgür bırakılarak devlet tekelinden çıkarılmıştır. Bununla beraber, devletin bu tür maddeler üstündeki denetimi sürmektedir Alev ateş silahlara ilişkin 10 temmuz 1953 tarih ve 6136 sayılı yasa'yla tabanca ve cephane icra eden müesseselerinin denetlenmesine ilişkin 3 kânunusani (ocak) 1940 tarih ve 3763 sayılı yasa, devletin denetim yetkisine ilişkin kuralları ihtiva eder.
*Mad. oc. Maden ocaklannda kullanılan patlayıcılar, bilhassa yeraltı madenciliğindeki kullanım koşullarının zorluğu sebebiyle, bu patlayıcılar sadece özgül bir ateşleme tekniğiyle patlatılmalı, çok zehirli gazlar açığa çıkarmamalı, patlayıcı bir atmosferi tutuşturmamalı, özelliklerini kaybetmeden kolayca taşınıp saklanabilmen ve ucuza mal edilebilmelidirler. Bu sınırlamalar, yeraltı madenciliğinde her çeşit patlayıcının kullanılamayacağını gösterir. Maden ocaklarında en sık kullanılan patlayıcılar şunlardır: kartuşlu (Favier patlayıcıları) ya da kılıfsız (nitrat-fuel) olarak kullanılan nitratlı patlayıcılar, daima kartuşlu olarak kullanılan zayıf (Minex) ya da kuvvetli (gom) dinamitler; patlayıcı bulamaçlar (kılıfsız ya da torbalarda).
Kılıfsız patlayıcı kullanımı yeraltı işletmelerinin (nitrat-fuel) yanı sıra açık işletmelerde de (nitrat-fuel ve patlayıcı bulamaçlar) yaygınlaşmaktadır. Daha pahalı olan kartuşlu patlayıcılar sadece şu hususi durumlarda kullanılır: dinamitler (lağım deliklerinde), grizu-dinamitler (kömür ocaklarında), sıvı oksijenli patlayıcılar (gelişmiş bir havalandırma doçıanımı bulunan ocaklarda).
Genel özelliklerinin yanı sıra, kayaç kazısında kullanılabilmeleri için patlayıcılarda şu özelliklerin de bulunması gerekir: patlayıcının kuvvetini belirten ergonomik kullanım katsayısı, parçalama (patlayıcının kayacı parçalama yatkınlığı), patlama hızı (kartuş süresince), duyarlılık (darbeye, kapsüle, patlama dalgasına, basınca, suya karşı), patlama hızını ve parçalama kuvvetini belirleyen kartuşlama yoğunluğu.
Patlama sonucu açığa çıkan gazların zehirli olanları (karbonmonoksit, azot oksit dumanları) havalandırma yöntemiyle dışarı atılmalıdır.
Ateşleme, her lağım deliğinde bir tane bulunan ve tümü bir manyetoyla ateşlenen elektrikli fünyelerle, tüm patlayıcı şarjlarını birbirine bağlayan ve tek bir fün- yeyle çalışan patlayıcı fitillerle ya da son zamanlarda uygulanmaya başlanan elektriksel olmayan sistemlerle (mekanik sistemler, saniyeli fitiller) sağlanır.
• Patlayıcılarla meydana getirilen kazı. Patlayıcı şarjlarını yerleştirmek için lüzumlu delikler açıldığı takdirde tüm kayaçlar, bilhassa de sert kayaçlar patlayıcılarla kazılabilir. Çoğu zaman lağım delikleri içine yerleştirilen patlayıcılar, yalnız çok hususi ve sınırı olan durumlarda (büyük blokları parçalama) direkt kayaç üstüne doldurularak ateşlenir.
Patlayıcının tahrip tesirleri, kayaç içinde yayılmaya elverişli bir tazyik dalgası (şok dalgası) oluşturan patlama tepkimesinin çok ani olmasından ileri gelir. Patlayıcının içinde genliği oldukça yüksek olan tazyik dalgası, kayaç içinde zayıflayarak ve şekil değiştererek yayılır ve daha düşük genlikte bir çekme dalgası oluşturur. Bu dalgalann genliği kayacın direncinden büyük olduğu sürece, patlama noktasının civarlarında çatlaklar, hatta tam bir ufalanma meydana gelir. Bu noktadan belli bir uzaklıkta, tazyik dalgası, basınca direnen kayacı taramayacak bir duruma gelir. Sadece, özgür bir yüzeyle karşılaşırsa orada yansıyarak çekme dalgasına dönüşür ve böy- lece, çekmeye yeterince direnemeyen kayacı parçalar. Özgür yüzey, patlama noktasının çok uzağında değilse, iki kopma bölgesi dolaysız dalga ve yansıyan dalga- birleşebilir ve bu durumda, patlama bir krater oluşturur.
Bu krater, dalga geçişiyle oluşan ve birbirinden çok uzakta olmayan iki kopma bölgesinin tamamen birleşmediği durumlarda da oluşur. Hakikaten da patlama esnasında açığa çıkan gazlar, tazyik dalgasıyla oluşan çatlaklara sızarak; krater oluşumuna kadar bu çatlakları açar ve uzatırlar.
Böylece, kaya kütlesini kazmak için, patlayıcı şarjını özgür yüzeye bakılırsa en iyi konumda yerleştirmek gerektiği ortaya çıkar. Patlayıcı şarj, boylamasına ise (lağım deliklerinde en sık rastlanan durum), en iyi düzenleme biçimi özgür yüzeye koşut ve şarj çapı ile istenen parçalanma oranına bağlı bir uzaklıkta olur.
Açık işletmelerde özgür yüzeye koşut delikler açmak olanaklıdır. Bu durumda, belirlenecek tek parametre, belirli bir patlayıcı şarjı için delikler arası uzaklık ya da tam tersine belirli bir delik düzenine bakılırsa kullanılacak patlayıcı şarjıdır. Bu durumda dip ve kazı şarjlarının miktarlarına bakılırsa kazılacak kayacın her tonu için 100-200 g patlayıcı kullanılır.
Yeraltı işletmelerinde en sık görülen durum ardışık atımlarla galeriler açılmasıdır; bu durumda, delikler kullanılabilir tek özgür yüzey olan arına koşut olarak delinemez. Bunun için, orta çekme yöntemiyle ateşleme benzer biçimde hususi tekniklere başvurulur. Kuyu açmada ve daha genel olarak çıkmaz bir galeri dibinde meydana getirilen çalışmalarda da bu tekniklerden yararlanılır. Orta çekmelerin işlevi galerinin ilerleme doğrultusunda bir özgür yüzey meydana getirmektir. Çeşitli orta çekme tipleri vardır.
Koni ya da piramit biçimindeki orta çekme galeri arınındaki kayacın tamamen benzeşik olduğu ve çatlaklı bir yapı göstermediği durumlarda uygulanır. Bu orta çekme tipinde 4-8 delik, kayaç içinde bir yerde birleşecek halde, arına 60-70° eğimli olarak açılır. Bu delikler ateşlendiğinde galeri arınında oldukça derin bir krater meydana gelir. Orta çekme yönteminde patlayıcı maddenin daha iyi bir tesir yapmasını sağlamak için, çok sert kayaçlarda orta çekme deliklerinin bulunmuş olduğu alanın ortasında, orta çekme uzunluğunun 2/3'ü kadar kısa bir delik daha açılır, sadece bunun içine patlayıcı madde yer- leştirilmeyerek boş bırakılır.
Koşut orta çekme çok sert ve çatlaklı olmayan, benzeşik kayaçlarda kullanılır. Bu orta çekme, birbirine koşut olarak delinmiş, arına dik delikler (çoğu zaman 9 delik) ihtiva eder. Bu deliklerden bazılarına asla patlayıcı madde doldurulmaz, kimileri de yarım doldurularak ateşlenir. Bu yöntemde delikler birbirine çok yakındır ve aralarındaki uzaklık çoğu zaman 10 santimetre'dir. Koşut orta çekme bir atımda 5 m'ye kadar ilerleme sağlar.
Silindir biçimli ya da büyük delikli orta çekme'de dolu deliklere özgür yüzey görevi icra eden 220 mm çapında bir ya da üç tane büyük sondaj deliği açılır; sadece, galerinin ortasında oluşturulan bu deliklerin içine patlayıcı madde yerleştirilmez. Diğer deliklerin yeri bu geniş kesitli delik çevresinde, delik çapı tadar bir uzaklıktan başlayarak eşmerkezli olarak ya da sarmal biçiminde düzenlenir. Öteki orta çekme tiplerine bakılırsa bu orta çekmede bir atımda ilerlenen mesafe daha çok, delik sayısı daha azca ve patlayıcı madde tüketimi daha düşüktür. Büyük çaplı sondaj deliğinin uzunluğu, haftalık ilerleme miktarı kadar ya da diğer deliklerin boyu kadar seçilebilir.
Coromant orta çekmesi'nde de merkezde 57 mm çapında iki delik açılıp içi boş bırakılır Sonrasında bu deliklerin çevresine, minik çaplı 6 delik delinir ve içleri patlayıcı maddeyle doldurulur. Bu orta çekme tipi bu özellikleriyle silindir biçimli orta çekmeye benzer. Coromant orta çekmesi minik galeri kesitlerinde, bir ateşlemede 4 m'ye kadar ilerlemeye olanak verir ve bilhassa geniş çaplı deliklerin açılamadığı eğimli galerilerin sürülmesinde kutlanılır.
Kimi durumlarda orta çekme yerine kazılacak atımın tüm yüzeyi süresince hususi bir potkopaç makinesiyle oluşturulan 10-20 santimetre genişliğinde yatay bir oluktan yararlanılır
Galeri açmada, patlayıcı madde kullanımından maksimum faydanın ve istenen kazı kesitinin sağlanması için, lağım deliklerinin arında ve belli bir düzende delinmesi gerekir. Galeri kazı kesitinin ortasında oluşturulan ve öncelikle patlatılan deliklere orta ya da orta çekme delikleri denir.
Bu delikler, çevresindeki delikler için 2. özgür yüzeyi oluşturur. Tarama delikleri orta çekme deliklerinin açmış olduğu çukuru genişleten atımlardır. Orta çekme deliklerinin derhal çevresinde bulunanlara 1. tarama delikleri, bu tarz şeyleri izleyerek patlatılan deliklere 2. tarama delikleri denir Arının en dışımda oluşturulan lağım delikleri düzgüsel büyüklükteki bir galeri için 3. tarama deliklerini oluşturur. Bu delitaer istenen galeri kesitine bakılırsa düzenlenir.
Patlayıcı tüketimi kayaçların sağlamlığına ve galeri kesitlerine (orta çekme için çok daha büyük oranda patlayıcı şarjı gerekir) bağlıdır. Çoğu zaman bir metre küp kayaç için 0,5-1,5 kilo ya da ton başına 200 -600 g patlayıcı kullanmakta fayda vardır.
Bilhassa belirgin bir şekil aranan kimi durumlarda (mesela durağan(durgun) kalınlıkta beton tahkimat yerleştirmek ya da bir açık işletmenin basamaklarını gerçekleştirmek için) tarama delikleri yumuşak patlatmaya (“smooth blastingâ€) olanak verecek halde yaklaştırılır. Aynı netice bir önçatlatma (“presplitting") işlemiyle de elde edilebilir; bu durumda, çatlatma delikleri, kazı delikleri ateşlenmeden ilkin bir kerede ateşlenerek galeri çevresini ya da taşocağı basamak yüzeyini belirleyen devamlı bir kırık oluşumu sağlanır.
*Fişekç. gök gürültüsünü anımsatan büyük bir gürültü ve parlak bir ışıkla pat- layabilen maddeye denir. || Patlayıcı Bert- hollet gümüşü, Berthollet'nin, yeniçökel- tilmiş gümüş oksit üstüne amonyak tesir ettirerek elde etmiş olduğu Ag3N nltrür ve AgNFU karışımı. || Patlayıcı Bnjgnatelll gümüşü, gümüş fulmlnat. |l Patlayıcı madde hafifçe bir şok ya da alevin, çok gürültülü ve parlak ışıklı bir halde patlattığı başlatıcı. (Bu patlayıcılar, gram düzeyinde kütleler halinde, ilkel patlayıcılar ya da kapsül patlayıcıları olarak kullanılır.) || Patlayıcı altınlar, bir altın tuzu çözeltisi ye da altın hidroksit üstüne amonyak tesir ettirerek elde edilmiş patlayıcı bileşikler. (Patlayıcı altın, altın fulmlnatlar XIV. yy.'da yalancı-Basile olarak adlandırılıyordu.)
*Flzs. kim. Patlayıcı karışım, belli oranlarda İki gazın oluşturduğu bozunarak patlayabllen karışım.
*Kim. Patlayıcı kök ya da grup bir bileşiğin molekülünde bulunmasından dolayı, bu bileşiğe patlayıcı bir kalite kazandıran atomsal kök ya da atom grubu. (NOj, C«ıC, N*Cl grupları patlayıcı köklerdir)
*Mad. Patlayıcı atmosfer, havayla karıştığında patlama tehlikesi doğuran gazlar içeren ocak atmosferi. (Mesela % 5 İle 15 oranında grizu içeren atmosfer, patlayıcı atmosferdir.) || Patlayıcı gaz ölçme ocak atmosferinde havayla karıştığında patlama tehlikesi gösteren tüm gazları saptama. (Ocaktaki bir yangın sonucu açığa çıkan grizu, hidrojen ve karbonmonoksit gazları bu tür gazlardandır.) |l Patlayıcı gaz ölçme aleti, ocak atmosferindeki, patlamaya elverişli gazların tenörünü ölçmek İçin kullanılan portatif alet.
* a.
1. Çok kısa süre İçinde, oldukça yüksek sıcaklıkta gaz açığa çıkaran kimyasal bir tepkimeye yatkın madde ya da bu şekilde maddelerden oluşan karışım. (Bk. ansikl böl.)
2. Nükleer patlayıcı, patlama gücü, parçalanabilen ya da kaynaşabilen maddelerin ısı verici nükleer tepkimeleriyle sağlanan karmaşık düzenek.
*Mad. oc. Patlayıcı doldurma makinesi, lağım deliklerine patlayıcı madde doldurmaya yarayan ve bir tekne; basınçlı havayla besleme ve enjeksiyon borularından oluşan düzenek.
*F%tr san. Patlayıcı botu, denizde sismik yöntemle petrol araştırma esnasında patlayıcıları patlatmada kullanılan, hususi olarak donatılmış bot.
*ANSIKL. Patlayıcılar ya da patlayıcı maddeler, kullanım amaçlan bakımından, patlamalanndan yararlı etkisinde bırakır elde edilmiş istemli patlayıcılar ile, patlayıcı özelliklerine rağmen çeşitli sanayilerde kullanılan rastlantısal patlayıcılar olmak suretiyle ikiye ayrılır. İstemli patlayıcılar, uygulama alanlarına bakılırsa iki grupta toplanır; bunlar tutuşarak tepkimeye giren ve yakıcı bir silahın mermisinin fırlatılmasını elde eden ya da özitimli bir silahı devamlı çalışır vaziyette tutan itici barutlar ya da balistik barutlar ya da özetlemek gerekirse barutlar ile tahrip edici etkisinde bırakır gerçekleştiren patlayıcı barutlar ya da özetlemek gerekirse patlayıcılardır. Patlayıcı barutlar kendi aralarında birincil ve ikincil patlayıcılar olarak ikiye ayrılır; birindi patlayıcılar, ateşlendiğinde anında patlama konumuna geçer, ikindi patlayıcılar ise birincil patlayıcıların etkisiyle patlar Bu bakımdan patlayıcı sözcüğünün çok geniş bir anlamı vardır; en geniş anlamda, patlayıcı maddelerle anlamdaş olarak kullanılır. Dar anlamdaysa barutun karşıtı olarak tahrip edici patlayıcıları kapsar. "Barut" İle "patlayıcı" arasındaki fark, sadece uygulama açısından açıklanabilir; bundan dolayı barut hususi bir başlatıcıyla patlatırken, buna rağmen patlayıcı hususi bir başla- tıcıyla tutuşturulur. Patlayıcı bir madde özgül gaz hacmi, potansiyeli, patlama sıcaklığı ve kuramsal gücüyle tanımlanır. Bu büyüklükler, bir çok patlayıcı için bir maddeden çok, bir patlama tepkimesini niteler; bundan dolayı belli bir patlayıcı, değişik kimyasal denklemlere bakılırsa bozunabllir.
Uygulamada patlayıcı maddeler askeri ve sivil patlayıcılar (maden ocağı patlayıcıları, tarımda kullanılan patlayıcılar, vb.) olmak suretiyle iki gruba ayrılır; sadece aynı madde kimi vakit hem askeri, hem de sivil amaçla kullanılabilir.
Bir patlayıcı madde nitrogliserin benzer biçimde tanımlanmış bir bileşik ya da kara barut benzer biçimde bir karışım olabilir.
Patlayıcılar kimyasal olarak şu gruplara ayrılır:
1. azotürter ve fulmlnatlar;
2. nitrdu patlayıcılar, doğrusu nitrik asit esterleri ya da tam deyimiyle nltrolu türevler;
3. nitratlı patlayıcılar (ana bileşeni amonyum nitrat);
4. kloratlı (ana bini sodyum klorat) ve perkloratlı (ana »eni amonyum perklorat) patlayıcılar;
5. dinamitler (ana bileşeni nitrogliserin);
6. kara banıtlar ve benzer karışımlar.
En mühim başlatma patlayıcıları, cıva fulmlnat İle kurşun azotürdür. Kloratlı patlayıcılar ve kara barutlar, havai fişeklerin bileşimine katılmak amacıyla azca oranda üretilir. Dinamit tüketiminin giderek azalmasına rağmen, nltrat-fuei üretimi hızla artmaktadır. Ortalama 1970 yılından bu yana yeni tip patlayıcılar üretilmektedir; bunlar, çoğu zaman sızdırmaz plastik torbalar içinde gizlenen patlayıcı bulamaçlar ile metalleri biçimlendirmede kullanılan plaka patlayıcılar'dır. Ufak mekanizmaların parçalarını harekete geçirmek ya da büyük ısıl motorları çalıştırmak için çeşitli türde, barutlu yakıt fişekleri kullanılır.
Türkiye'de patlayıcı maddelerin üretimi devlet tekelindedir. Maden ocaklarının açılması ve işletilmesi, yol yapımı, avcılık vb. benzer biçimde işlerde kullanılan patlayıcılar, ilgili kamu kurumlarından hususi İzinle sağlanır.
*Huk. Patlayıcı maddelerin üretimi, devletin denetimi altında yapılır. Sadece, barut ve patlayıcı maddelere ilişkin 9 mayıs 1955 tarih ve 6551 sayılı yasa'yla bu tür maddelerin üretimi, ithali ve satışı özgür bırakılarak devlet tekelinden çıkarılmıştır. Bununla beraber, devletin bu tür maddeler üstündeki denetimi sürmektedir Alev ateş silahlara ilişkin 10 temmuz 1953 tarih ve 6136 sayılı yasa'yla tabanca ve cephane icra eden müesseselerinin denetlenmesine ilişkin 3 kânunusani (ocak) 1940 tarih ve 3763 sayılı yasa, devletin denetim yetkisine ilişkin kuralları ihtiva eder.
*Mad. oc. Maden ocaklannda kullanılan patlayıcılar, bilhassa yeraltı madenciliğindeki kullanım koşullarının zorluğu sebebiyle, bu patlayıcılar sadece özgül bir ateşleme tekniğiyle patlatılmalı, çok zehirli gazlar açığa çıkarmamalı, patlayıcı bir atmosferi tutuşturmamalı, özelliklerini kaybetmeden kolayca taşınıp saklanabilmen ve ucuza mal edilebilmelidirler. Bu sınırlamalar, yeraltı madenciliğinde her çeşit patlayıcının kullanılamayacağını gösterir. Maden ocaklarında en sık kullanılan patlayıcılar şunlardır: kartuşlu (Favier patlayıcıları) ya da kılıfsız (nitrat-fuel) olarak kullanılan nitratlı patlayıcılar, daima kartuşlu olarak kullanılan zayıf (Minex) ya da kuvvetli (gom) dinamitler; patlayıcı bulamaçlar (kılıfsız ya da torbalarda).
Kılıfsız patlayıcı kullanımı yeraltı işletmelerinin (nitrat-fuel) yanı sıra açık işletmelerde de (nitrat-fuel ve patlayıcı bulamaçlar) yaygınlaşmaktadır. Daha pahalı olan kartuşlu patlayıcılar sadece şu hususi durumlarda kullanılır: dinamitler (lağım deliklerinde), grizu-dinamitler (kömür ocaklarında), sıvı oksijenli patlayıcılar (gelişmiş bir havalandırma doçıanımı bulunan ocaklarda).
Genel özelliklerinin yanı sıra, kayaç kazısında kullanılabilmeleri için patlayıcılarda şu özelliklerin de bulunması gerekir: patlayıcının kuvvetini belirten ergonomik kullanım katsayısı, parçalama (patlayıcının kayacı parçalama yatkınlığı), patlama hızı (kartuş süresince), duyarlılık (darbeye, kapsüle, patlama dalgasına, basınca, suya karşı), patlama hızını ve parçalama kuvvetini belirleyen kartuşlama yoğunluğu.
Patlama sonucu açığa çıkan gazların zehirli olanları (karbonmonoksit, azot oksit dumanları) havalandırma yöntemiyle dışarı atılmalıdır.
Ateşleme, her lağım deliğinde bir tane bulunan ve tümü bir manyetoyla ateşlenen elektrikli fünyelerle, tüm patlayıcı şarjlarını birbirine bağlayan ve tek bir fün- yeyle çalışan patlayıcı fitillerle ya da son zamanlarda uygulanmaya başlanan elektriksel olmayan sistemlerle (mekanik sistemler, saniyeli fitiller) sağlanır.
• Patlayıcılarla meydana getirilen kazı. Patlayıcı şarjlarını yerleştirmek için lüzumlu delikler açıldığı takdirde tüm kayaçlar, bilhassa de sert kayaçlar patlayıcılarla kazılabilir. Çoğu zaman lağım delikleri içine yerleştirilen patlayıcılar, yalnız çok hususi ve sınırı olan durumlarda (büyük blokları parçalama) direkt kayaç üstüne doldurularak ateşlenir.
Patlayıcının tahrip tesirleri, kayaç içinde yayılmaya elverişli bir tazyik dalgası (şok dalgası) oluşturan patlama tepkimesinin çok ani olmasından ileri gelir. Patlayıcının içinde genliği oldukça yüksek olan tazyik dalgası, kayaç içinde zayıflayarak ve şekil değiştererek yayılır ve daha düşük genlikte bir çekme dalgası oluşturur. Bu dalgalann genliği kayacın direncinden büyük olduğu sürece, patlama noktasının civarlarında çatlaklar, hatta tam bir ufalanma meydana gelir. Bu noktadan belli bir uzaklıkta, tazyik dalgası, basınca direnen kayacı taramayacak bir duruma gelir. Sadece, özgür bir yüzeyle karşılaşırsa orada yansıyarak çekme dalgasına dönüşür ve böy- lece, çekmeye yeterince direnemeyen kayacı parçalar. Özgür yüzey, patlama noktasının çok uzağında değilse, iki kopma bölgesi dolaysız dalga ve yansıyan dalga- birleşebilir ve bu durumda, patlama bir krater oluşturur.
Bu krater, dalga geçişiyle oluşan ve birbirinden çok uzakta olmayan iki kopma bölgesinin tamamen birleşmediği durumlarda da oluşur. Hakikaten da patlama esnasında açığa çıkan gazlar, tazyik dalgasıyla oluşan çatlaklara sızarak; krater oluşumuna kadar bu çatlakları açar ve uzatırlar.
Böylece, kaya kütlesini kazmak için, patlayıcı şarjını özgür yüzeye bakılırsa en iyi konumda yerleştirmek gerektiği ortaya çıkar. Patlayıcı şarj, boylamasına ise (lağım deliklerinde en sık rastlanan durum), en iyi düzenleme biçimi özgür yüzeye koşut ve şarj çapı ile istenen parçalanma oranına bağlı bir uzaklıkta olur.
Açık işletmelerde özgür yüzeye koşut delikler açmak olanaklıdır. Bu durumda, belirlenecek tek parametre, belirli bir patlayıcı şarjı için delikler arası uzaklık ya da tam tersine belirli bir delik düzenine bakılırsa kullanılacak patlayıcı şarjıdır. Bu durumda dip ve kazı şarjlarının miktarlarına bakılırsa kazılacak kayacın her tonu için 100-200 g patlayıcı kullanılır.
Yeraltı işletmelerinde en sık görülen durum ardışık atımlarla galeriler açılmasıdır; bu durumda, delikler kullanılabilir tek özgür yüzey olan arına koşut olarak delinemez. Bunun için, orta çekme yöntemiyle ateşleme benzer biçimde hususi tekniklere başvurulur. Kuyu açmada ve daha genel olarak çıkmaz bir galeri dibinde meydana getirilen çalışmalarda da bu tekniklerden yararlanılır. Orta çekmelerin işlevi galerinin ilerleme doğrultusunda bir özgür yüzey meydana getirmektir. Çeşitli orta çekme tipleri vardır.
Koni ya da piramit biçimindeki orta çekme galeri arınındaki kayacın tamamen benzeşik olduğu ve çatlaklı bir yapı göstermediği durumlarda uygulanır. Bu orta çekme tipinde 4-8 delik, kayaç içinde bir yerde birleşecek halde, arına 60-70° eğimli olarak açılır. Bu delikler ateşlendiğinde galeri arınında oldukça derin bir krater meydana gelir. Orta çekme yönteminde patlayıcı maddenin daha iyi bir tesir yapmasını sağlamak için, çok sert kayaçlarda orta çekme deliklerinin bulunmuş olduğu alanın ortasında, orta çekme uzunluğunun 2/3'ü kadar kısa bir delik daha açılır, sadece bunun içine patlayıcı madde yer- leştirilmeyerek boş bırakılır.
Koşut orta çekme çok sert ve çatlaklı olmayan, benzeşik kayaçlarda kullanılır. Bu orta çekme, birbirine koşut olarak delinmiş, arına dik delikler (çoğu zaman 9 delik) ihtiva eder. Bu deliklerden bazılarına asla patlayıcı madde doldurulmaz, kimileri de yarım doldurularak ateşlenir. Bu yöntemde delikler birbirine çok yakındır ve aralarındaki uzaklık çoğu zaman 10 santimetre'dir. Koşut orta çekme bir atımda 5 m'ye kadar ilerleme sağlar.
Silindir biçimli ya da büyük delikli orta çekme'de dolu deliklere özgür yüzey görevi icra eden 220 mm çapında bir ya da üç tane büyük sondaj deliği açılır; sadece, galerinin ortasında oluşturulan bu deliklerin içine patlayıcı madde yerleştirilmez. Diğer deliklerin yeri bu geniş kesitli delik çevresinde, delik çapı tadar bir uzaklıktan başlayarak eşmerkezli olarak ya da sarmal biçiminde düzenlenir. Öteki orta çekme tiplerine bakılırsa bu orta çekmede bir atımda ilerlenen mesafe daha çok, delik sayısı daha azca ve patlayıcı madde tüketimi daha düşüktür. Büyük çaplı sondaj deliğinin uzunluğu, haftalık ilerleme miktarı kadar ya da diğer deliklerin boyu kadar seçilebilir.
Coromant orta çekmesi'nde de merkezde 57 mm çapında iki delik açılıp içi boş bırakılır Sonrasında bu deliklerin çevresine, minik çaplı 6 delik delinir ve içleri patlayıcı maddeyle doldurulur. Bu orta çekme tipi bu özellikleriyle silindir biçimli orta çekmeye benzer. Coromant orta çekmesi minik galeri kesitlerinde, bir ateşlemede 4 m'ye kadar ilerlemeye olanak verir ve bilhassa geniş çaplı deliklerin açılamadığı eğimli galerilerin sürülmesinde kutlanılır.
Kimi durumlarda orta çekme yerine kazılacak atımın tüm yüzeyi süresince hususi bir potkopaç makinesiyle oluşturulan 10-20 santimetre genişliğinde yatay bir oluktan yararlanılır
Galeri açmada, patlayıcı madde kullanımından maksimum faydanın ve istenen kazı kesitinin sağlanması için, lağım deliklerinin arında ve belli bir düzende delinmesi gerekir. Galeri kazı kesitinin ortasında oluşturulan ve öncelikle patlatılan deliklere orta ya da orta çekme delikleri denir.
Bu delikler, çevresindeki delikler için 2. özgür yüzeyi oluşturur. Tarama delikleri orta çekme deliklerinin açmış olduğu çukuru genişleten atımlardır. Orta çekme deliklerinin derhal çevresinde bulunanlara 1. tarama delikleri, bu tarz şeyleri izleyerek patlatılan deliklere 2. tarama delikleri denir Arının en dışımda oluşturulan lağım delikleri düzgüsel büyüklükteki bir galeri için 3. tarama deliklerini oluşturur. Bu delitaer istenen galeri kesitine bakılırsa düzenlenir.
Patlayıcı tüketimi kayaçların sağlamlığına ve galeri kesitlerine (orta çekme için çok daha büyük oranda patlayıcı şarjı gerekir) bağlıdır. Çoğu zaman bir metre küp kayaç için 0,5-1,5 kilo ya da ton başına 200 -600 g patlayıcı kullanmakta fayda vardır.
Bilhassa belirgin bir şekil aranan kimi durumlarda (mesela durağan(durgun) kalınlıkta beton tahkimat yerleştirmek ya da bir açık işletmenin basamaklarını gerçekleştirmek için) tarama delikleri yumuşak patlatmaya (“smooth blastingâ€) olanak verecek halde yaklaştırılır. Aynı netice bir önçatlatma (“presplitting") işlemiyle de elde edilebilir; bu durumda, çatlatma delikleri, kazı delikleri ateşlenmeden ilkin bir kerede ateşlenerek galeri çevresini ya da taşocağı basamak yüzeyini belirleyen devamlı bir kırık oluşumu sağlanır.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR