sadrazam isim, tarih (sadra:zam) Arapça ¹adr + a¤©am Osmanlı İmparatorluğu'nda başbakan, veziriazam, sadır: "Eski sad...
sadrazam
isim, tarih (sadra:zam) Arapça ¹adr + a¤©am
"Eski sadrazamlardan birinin kızı olan karısı, iyi bir hanımdır."- R. N. Güntekin.
Sadrazam, şeyhülislam ve kaptanıderyalık hakkında bilgi verir misiniz?
1. Meşrutiyet döneminde sadrazam kimdir?
Osmanlı Kurumları - Sadrazam
SADRAZAM a. (ar. şadr ve aczam; sadr -ı aczam'dan).
1. Kur. tar. OsmanlI devletinde hükümet başkanının resmi unvanı. (Bk. ansikl. böl.)
2. Sadrazam arzı, sadrazamın padişaha yazdığı resmi yazı. (Sadrazam, merkez dairelerden, taşra eyaletlerinden ya da dış ülkelerden gönderilen ve “telhis†ya da "takrir" denen resmi yazıları, kenarına kimden ve nereden geldiğini, hangi mevzuya ilişkin bulunduğunu özet olarak yazıp padişaha sunardı. Telhis ya da takrir üstüne lüzumlu görüşlerini yazan padişah da bunu sadrazama geri verirdi. Tanzimat'tan sonrasında sadrazamlar “arz†denen bu maruzatlarını direkt değil de mabeyin başkâtibi vasıtasıyla halletmeye başladılar.) || Sadrazam divanı, sadrazamın yönetime ilişkin mevzuları görüşmek suretiyle ikindi vakti düzenlemiş olduğu toplantı. (DİVAN'I ASAFİ.) || Sadrazam ruznamçecisi, sadrazamlık dairesinin hesaplarını tutan görevli. (Cenk esnasında ruznamçeci de diğeri devlet erkânı benzer biçimde hükümet merkezinde kendi yerine bir vekil bırakarak serdarıekrem [başkomutan] sıfatıyla askeri harekâtı yöneten sadrazamla beraber sefere çıkar ve ihtiyaç duyulan kayıtlarla hesapları tutardı. Bu vazife Tanzimat'tan sonrasında kaldırıldı.) || Sadrazam telhisçisi, sadrazamlıktan yazılan tezkireleri saraya götürmüş olan ve mabeyin tarafınca padişahın görüşü derkenar edildikten sonrasında bunu BabIâli'ye geri getiren görevli.
*ANSİKL. Sadarazam yerine, önceleri, OsmanlI devletinde "vezirâ€, vezirler çoğalınca da bir süre "veziriazam†unvanı kullanıldı. Sadrazam unvanının kullanılması, büyük olasılıkla Kanuni döneminde padişaha yakınlıklarıyla saygınlık kazanan Makbul İbrahim ve Rüstem paşalarla başlamış olmalıdır. Tüm vezirlerle devlet erkânının başı olan sadrazam, yönetimde padişahın mutlak vekiliydi. Padişahtan sonrasında devletin en büyük kişisi olarak yönetim işlerini diğeri vezirler ve defterdarla görüşürdü. Tüm devlet işlerinin yürütülmesi için buyrultusu kesinlikle lüzumlu olan sadrazam, bazı tımarları padişaha bildirmeden verebilir, mali işlerde bağımsız karar verme yetkisi bulunan baş defterdardan bile hesap sorabilirdi. Buna rağmen, padişahın vekili sıfatıyla haiz olduğu geniş yetki, sadece devletin genel yönetimi için geçerliydi. Topkapı sarayı'ndaki Ortakapı'dan Enderun'a ayak basınca, bu yetkinin hiçbir hükmü kalmaz, tüm yetkiler padişahla onun bendeleri olan Enderun görevlilerine geçerdi. Sadrazama padişahın vekili bulunduğunun emaresi olarak "mührü hümayun" verilirdi. Önceleri yüzük biçiminde olan mührü hümayunu sadrazamlar parmaklarına takarlardı. Sonraları bunu ince zincire bağlı bir altın kese içinde boyunlarına takıp ceplerinde taşımak gelenekleşti. Divanı hümayun sarayda Fatih'e kadar padişahların başkanlığında toplanırken, padişahların perde arkasına çekilmeleri üstüne divan başkanlığı sadrazamlara geçti. Divana törenle gelen sadrazam, sabah namazından sonrasında görüşmeleri başlatırdı. Görülecek işler tamamlanınca çavuşbaşı mührü hümayunu sadrazamdan alır, ruzname kesesini, Maliye defterhanesi'ni, gömü ve defter- haneyi mühürledikten sonrasında geri verirdi. Divan toplantısının arkasından sadrazamla diğeri devlet erkânı huzura kabul olunur, Babüssaade içinde sadrazam biri kürklü, biri de mütevazi olmak suretiyle iki hilat giyerdi. Eğer padişah divan toplantısını perde arkasından izlemediyse, huzurda sadrazam ona görüşülen problemler hakkında bilgi verir ve düşünce alışverişinde bulunurdu. Sonrasında izin alınıp etek öpülür ve vezirler sadrazamın ardı sıra arz odasından çıkarak divanhaneye giderler, sonrasında da sadrazam geldiği benzer biçimde törenle konağına uğurlanırdı. XVIII. yy.'ın ikinci yarısından başlayarak Divanı hümayun önemini yitirince, tüm devlet işleri Paşakapı'sında (sonradan Babıâli) görüşülür oldu. Divan günlerinde sadrazam, başına “kallavi†denen yarım endazeden uzun ve dört köşeli bir külah giyer, üstüne ince hint tülbent! sarıp soldan sağa doğru dört parmak genişliğinde sırma işleme şerit bağlardı. Sırtına “üst" diye anılan dört kollu ağır sırma işleme kaplı samur kürk giyer, beline de kıymetli taşlarla bezenmiş hançer takardı. Mahmut II döneminde piyasaya sürülen Giyim nizamnamesinde (1829) merasim ve bayramlarda sadrazamların kenarı sırma işlemeli fes, yakası som sırmalı beyaz çuhadan pamuklu ya da yün elbise giyecekleri açıklandı. Tanzimat'tan sonrasında sadrazamlar istanbulin, redingot ve başlarına da bayağı fes giymeye başladılar. Sadrazam, elçileri divanhanede kabul ederdi. Divanhaneye giren elçi, kendisini kabul eden sadrazamın eteğini öptükten sonrasında nişancının oturmuş olduğu sofanın bir kenarına ilişirdi. Elçilere saray mutfağından yiyecek çıkarılır, İslam ya da hıristiyan devletlerin elçileri içinde fark gözetilmez, bunlar iskemleye oturtulur ve sadrazamla beraber aynı sofrada yiyecek yerlerdi. Elçi kabul günlerinde nişancı ile defterdar sadrazamın sofrasına oturmaz, onlar için ayrı bir sofra hazırlanırdı. Elçilerin padişah tarafınca kabulleri esnasında sadrazamla vezirler de huzurda hazır bulunurlardı. Rikabı hümayun ağalarının koltuklayarak arz odasına getirdikleri elçiye yer öptürülür, getirmiş olduğu mektup sadrazam tarafınca tahtın yanına bırakılırdı. Elçi huzurdan çıktıktan sonrasında sadrazam mektubu bıraktığı yerden alıı; çevrilmiş suretini padişaha sunardı. Sadrazam kimi süre kol dolaşır (denetime çıkar), narhı yoklar, Tersane'nin gelir ve harcamalarını denetlerdi. Sadrazamlar muayede (bayramlaşma) törenlerine ve mevlit alaylarına çok görkemli bir halde katılırlar, bayramlarda padişaha kıymetli armağanlar verirlerdi. Sadrazamın saraya, Babı fetva'ya, Tersane'ye gittiğinde ya da tebdile çıktığında çevredekilere avuç dolusu altın dağıtması bir görenekti. Sadrazam dairesi 300-500 kişiden oluşur; ek olarak amedci, mektupçu, teşrifatçı ve kethüda kalemleri halifeleri benzer biçimde buyruğunda çalışan görevlilere kendi kilerinden erzak verdirirdi. Önceleri padişahlar sefere giderlerken, sonraları bundan vazgeçilerek sadrazamların serdarlıkla gönderilmeleri yönteminin getirilmesi üstüne sadrazam ek olarak başkomutan sıfatını da taşımaya başladı. Padişahların seferlere çıktıkları dönemlerde bir ay öncesinden çıkarılan Sancakı şerif, Babüssaade önüne sadrazam tarafınca törenle dikilirdi. Sefer için düzenlenen alay esnasında padişah zırh giyerse, vezirlerle beraber sadrazam da zırh kuşanırdı. Alayla otağa varıldığında, sadrazam başta olmak suretiyle devlet erkânı, padişahı selamladıktan sonrasında vezirlerle ulema hep beraber çadırına gittikleri sadrazamı, sefer dolayısıyla kutlama ederlerdi. Padişah gitmeyip de yerine, “serdarıekrem†sıfatını alan sadrazam sefere çıktığında, İstanbul'dan hareketinden 40 gün ilkin huzura kabul olunur, aynı gün ordugâh kurulmaya başlanır, her sınıftan askerin çadırları sadrazam çadırının çevresine, tuğiarı da önüne dikilirdi. Sadrazam görkemli bir törenle ordugâha ulaştığında dualar okunarak kurbanlar kesilir, kendisine kürklü ve mütevazi iki hilat giydirilir, padişahtan teslim almış olduğu Sancakı şerifi çadırının önüne dikilmek suretiyle sancaktara verirdi. Sadrazamın maiyetinde askeri erkândan oluşan bir harp meclisi bulunur ve bunlar gerektiğinde harp durumunu görüşüp bir karar vermek suretiyle sadrazam çadırında toplanırlardı; kimi süre da ateşkes, geri çekilme benzer biçimde mühim mevzularda divana çağrılarak oylarına başvurulurdu. Sadrazamın bir görevi de nezaretine bırakılmış olan vakıflara bakmaktı. Evkafı, sadrazam, reisülküttap vasıtasıyla yönetirdi. İlk kez Fatih Sultan Mehmet tarafınca Mahmut Paşa'ya verilmesiyle (1464) sadrazamlara geçen bu ek yetki, Evkaf nezareti kumlana kadar (1827) sürdü. Fatih kanunnamesi'ne nazaran sadrazamlara 1 milyon 200 bin akçe özgü verildiği benzer biçimde, senelik haraç ve pişkeşlerden de hisse alırlardı. Böylece çok varlıklı haslar ve yasal rüşvetlerle geçinen sadrazamlara Tanzimat'tan sonrasında (1843) hâzineden bin altın lira aylık bağlandı. Tanzimat sadrazamları Heyeti vükela'ya (vekiller kurulu) başkanlık etmelerine rağmen, nazırları atama ve azil yetkisi direkt padişaha, aitti. Sadrazamlar sadece ikinci meşrutiyet' ten (1908) sonrasında kabine kurma yetkisini elde ettiler. Sadrazam buyrultuları “emri sami†ya da “iradei âliye†adıyla anılırdı. Padişah sadrazamı azledebilir, sürebilir, hatta öldürtebilirdi; sadece onun arzını ya da buyrultusunu mührü koynunda taşımış olduğu sürece geri çeviremezdi. Gene Fatih kanunnamesine nazaran emekliliğini isteyen sadrazama 150 bin akçe emekli maaşı bağlanırdı. Ek olarak, sadrazam oğullarının 60 akçe ile müteferrika olmaları da kanun gereğiydi. Fatih kanunnamesinde belirtildiği suretiyle, sadrazamlara yazışmalarda ve protokol esnasında ek olarak "sadr-ı âli", "sahib-i devlet", “vekil-i mutlakâ€, “dûstur-i ekrem", “nizam ül-âlem", "celis üs-sal- tanat'', "zat-ı âsafi" benzer biçimde unvanlarla da ses- lenilirdi. Sadrazam unvanı üç kez (1838; 1878; 1879) başvekil olarak değiştirildi. Bu değişiklik ilkinde 440 gün, İkincisinde 114 gün, üçüncüsünde de ortalama 3,5 yıl sürdükten sonrasında tekrardan sadrazam unvan- na dönüldü. OsmanlI devletinde 111 türk, 33 arnavut, 24 kafkasyalı, 20 slav, 5 rum, 3 arap, 2 latin, 2 ermeni kökenli ve 15 de milliyeti belirsiz devşirme olarak 215 şahıs sadrazamlığa getirilirken, bu makama 292 kez atama yapılmış oldu. Bazı kişilerin birkaç kez sadrazamlığa atanmaları, iki toplam içinde 77'yi gören bir fark yarattı. Sadrazamlardan 153'ü eceliyle ölürken, 44'ü padişah buyruğuyla, 11'i de ayaklanmalarda öldürüldü, 7'si şehit düştü. Sadrazam unvanı, OsmanlI devletiyle beraber ortadan kalkarak tarihe karıştı (1922).
Baştan sona Osmanlı devleti sadrazamları.
* Osman I ve Orhan Gazi periyodu: Alaettin Paşa (1323-1331, ölüm).
* Orhan Gazi periyodu: Mahmutoğlu Nizamettin Ahmet Paşa (1331-1348, ölüm); Hacı Paşa (1348-1360, ölüm).
* Orhan Gazi ve Murat I periyodu: Sinanettin Yusuf Paşa (1360-1368, ölüm).
* Murat I periyodu: Çandarlı Hayrettin Kara Halil Paşa (1368-1387, ölüm).
* Murat I, Bayezit I ve Fetret periyodu: Çandarlı Ali Paşa (1387-1406, ölüm).
* Mehmet I periyodu: Osmancıklı Imamzade Halil Paşa (1406-1418, ölüm).
* Mehmet I ve Murat II periyodu: AmasyalI Bayezit Paşa (1418-1421, şehit).
* Murat II periyodu: Çandarlı İbrahim Paşa (1421-1429, ölüm); AmasyalI Hızırda- nişmentoğlu Koca Mehmet Nizamettin Paşa (1429-1439, azil).
* Murat II ve Mehmet II periyodu: Çandarlı Halil Paşa (1439-1453, idam).
* Mehmet II periyodu: Mahmut Paşa (1453 -1466, azil); Rum Mehmet Paşa (1466 -1469, azil ve idam); İshak Paşa (1469 -1472, azil); Mahmut Paşa (ikinci kez, 1472-1474, idam); Gedik Ahmet Paşa (1474-1477, azil); Karamani Mehmet Paşa (1477-1481, yeniçeri ayaklanmasında öldürüldü).
* Bayezit II periyodu: ishak Paşa (ikinci kez, 1481-1482, azil); Davut Paşa (1482-1497, azil); Hersekzade Ahmet Paşa (1497 -1498, azil); Çandarlı "ikinci†İbrahim Paşa (1498-1499, ölüm); Mesih Paşa (1499 -1501, ölüm); Hadım Ali Paşa (1501-1503, azil); Hersekzade Ahmet Paşa (ikinci kez, 1503-1506, azil); Hadım Ali Paşa (ikinci kez, 1506-1511, şehit); Hersekâde Ahmet Paşa (üçüncü kez, 1511, azil).
* Bayezit II ve Selim I periyodu: Koca Mustafa Paşa (1511-1512, idam).
* Selim I periyodu: Hersekzade Amet Paşa (dördüncü kez, 1512-1514, azil); Duka- kinoğlu Ahmet Paşa (1514-1515, İdam); Hersekzade Ahmet Paşa (beşinci kez, 1515-1516, azil); Hadım Sinan Paşa (1516 -1517, şehit); Yunus Paşa (1517, idam).
* Selim I ve Süleyman I periyodu: Piri Mehmet Paşa (1518-1523, emekli).
* Süleyman I periyodu: Makbul ya da Maktul Frenk İbrahim Paşa (1523-1536, İdam); Ayaş Mehmet Paşa (1536-1539, ölüm); üütfi Paşa (1539-1541, azil); Hadım Süleyman Paşa (1541-1544, azil); Kehleiikbal Rüstem Paşa (1544-1553, azil); Kara Ahmet Paşa (1553-1555, İdam); Kehleiikbal Rüstem Paşa (ikinci kez, 1555-1561, ölüm); Semiz Ali Paşa (1561-1565, ölüm).
* Süleyman I, Selim II ve Murat III periyodu: Sokullu Mehmet Paşa (1565-1579, şehit)
* Murat III periyodu: Semiz Ahmet Paşa (1579-1580, ölüm); Murat lll'ün sadrazamlık makamını kaldırması üstüne sadrazamlar çizelgesinde yer almayan Lala Mustafa Paşa'nın “vekili saltanat" unvanıyla sadaret kaymakamlığına getirilmesi (1580) ve 99 gün sonrasında ölmesi; sadrazamlık makamının tekrardan kurulması sonucu Koca Sinan Paşa (1580-1582, azil); Kanijeli Siyavuş Paşa (1582-1584, azil); Ûzde- miroğlu Osman Paşa (1584-1585, ölüm); Hadım Mesih Paşa (1585-1586, çekilme); Kanijeii Siyavuş Paşa (ikinci kez, 1586-1589, azil); Koca Sinan Paşa (ikinci kez, 1589 -1591 azıt), Ferhat Paşa (1591-1592, azil); Kanijeii Siyavuş Paşa (üçüncü kez, 1592 -1593, azil).
* Murat III ve Mehmet III periyodu: Koca Sinan Paşa (üçüncü kez, 1593-1595, azil).
* Mehmet III periyodu: Ferhat Paşa (ikinci kez, 1595, azil ve idam); Koca Sinan Paşa (dördüncü kez, 1595, azil); Lala Mehmet Paşa (1595, dokuz gün sonrasında ölüm); Koca Sinan Paşa (beşinci kez, 1595-1596, ölüm); Damat İbrahim Paşa (1596, azil); Cağaloğlu ya da Cağalazade Yusuf Sinan Paşa (1596, azil); Damat İbrahim Paşa (ikinci kez, 1596-1597, azil); Hadım Haşan Paşa (1597-1598, idam); Cerrah Mehmet Paşa (1598-1599, azil); Damat İbrahim Paşa (üçüncü kez, 1599-1601, ölüm); Yemişçi Haşan Paşa (1601-1603, azil ve idam).
* Mehmet İti ve Ahmet I periyodu: Malkoç Ali Paşa (1603-1604, ölüm).
* Ahmet I periyodu: BosnalI Lala Mehmet Paşa (1604-1606, ölüm); Derviş Mehmet Paşa (1606, idam); Kuyucu Murat Paşa (1606-1611, ölüm); Nasuh Paşa (1611-1614, idam); Öküz Kara Mehmet Paşa (1614 -1616, azil).
* Ahmet I, Mustafa I ve Osman II periyodu: Halil Paşa (1616-1619, azil).
* Osman II periyodu: Öküz Kara Mehmet Paşa (ikinci kez, 1619, azil); Çelebi Güzelce Ali Paşa (1619-1621, ölüm); Ohrili Hüseyin Paşa (1621, azil); Dilaver Paşa (1621 -1622, yeniçeriler tarafınca öldürüldü).
* Mustafa f in ikinci saltanat periyodu: Kara Davut Paşa (1622, azil ve idam); Mere Hüseyin Paşa (1622, azil); Lefkeli Mustafa Paşa (1622, azil); Hadım Mehmet Paşa (1622-1623, çekilme); Mere Hüseyin Paşa (ikinci kez, 1623, azil ve idam).
* Mustafa I ve Murat IV periyodu: Kemankeş Kara Ali Paşa (1623-1624, idam).
* Murat IV periyodu: Çerkez Mehmet Paşa (1624-1625, ölüm); Müezzinzade Hafız Ahmet Paşa (1625-1626, azil); Halil Paşa (ikinci kez, 16261628, azil); Hüsrev Paşa (1628 -1631, azil); Müezzinzade Hafız Ahmet Paşa (ikinci kez, 1631-1632, yeniçeriler tarafınca öldürüldü); Topal Recep Paşa (1632, idam); Tabanıyassı Mehmet Paşa (1632 -1637, azil); Bayram Paşa (1637-1638, ölüm); Tayyar Mehmet Paşa (1638, şehit).
* Murat IV ve İbrahim periyodu: Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1638-1644, idam).
* İbrahim periyodu: Sultanzade Semin Mehmet Paşa (1644-1645, azil); Salih Paşa (1645-1647, idam); Kara Musa Paşa (1647, beş gün sonrasında azil); Hezarpare Ahmet Paşa (1647-1648, idam).
* İbrahim ve Mehmet IV periyodu: Sofu Mehmet Paşa (1648-1649, azil ve idam).
* Mehmet IV periyodu: Kara Murat Paşa (1649-1650, çekilme); Melek Ahmet Paşa (1650-1651, azil); Siyavuş Paşa (1651, azil); Gürcü Mehmet Paşa (1651-1652, azil); Tarhuncu Ahmet Paşa (1652-1653, idam); Derviş Mehmet Paşa (1653-1654, azil); ipşir Mustafa Paşa (1654-1655, idam); Kara Murat Paşa (ikinci kez, 1655, çekilme); Ermeni Süleyman Paşa (1655 -1656, azil); Deli Hüseyin Paşa (1656, altı gün sonrasında azil); Zurnazen Mustafa Paşa (1656, dört saat sonrasında azil); Siyavuş Paşa (ikinci kez, 1656, ölüm); Boynueğri Mehmet Paşa (1656, azil); Köprülü Mehmet Paşa (1656-1661, ölüm); Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa (1661-1676, ölüm); Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1676-1683, azil ve idam); Kara İbrahim Paşa (1683 -1685, azil ve idam); Sarı Süleyman Paşa (1685-1687, azil ve idam).
* Mehmet IV ve Süleyman II periyodu: Köprülüdamadı Abaza Siyavuş Paşa (1687-1688, azledildi ve yeniçeriler tarafınca öldürüldü.)
* Süleyman II periyodu: Nişancı İsmail Paşa (1688, azil ve idam); Tekirdağlı Bekri Mustafa Paşa (1688-1689, azil).
* Süleyman II ve Ahmet II periyodu: Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa (1689-1691, şehit).
* Ahmet II periyodu: Arabacı Ali Paşa (1691-1692, azil ve idam); Hacı Ali Paşa (1692-1693, çekilme); Bozoklu Mustafa Paşa (1693-1694, azil).
* Ahmet II ve Mustafa II periyodu: Sürmeli Ali Paşa (1694-1695, azil ve idam).
* Mustafa II periyodu: Elmas Mehmet Paşa (1695-1697, şehit); Amcazade Hüseyin Paşa (1697-1702, çekilme); Daltaban Mustafa Paşa (1702-1703, azil ve idam); Rami Mehmet Paşa (1703, Edirne vakası üstüne çekilme).
* Ahmet III periyodu: Kavanoz Ahmet Paşa (1703, azil); Enişte Haşan Paşa (1703 -1704, azil); Kalaylıkoz Ahmet Paşa (1704, azil); Baltacı Mehmet Paşa (1704-1706, azil); Çorlulu Ali Paşa (1706-1710, azil); Köprülüzade Numan Paşa (1710, azil); Baltacı Mehmet Paşa (ikinci kez, 1710 -1711, azil); Ağa Yusuf Paşa (1711-1712, azil); Silahtar Köle Süleyman Paşa (1712 -1713, azil); Orsapoça İbrahim Paşa (1713, azil ve idam); Damat Ali Paşa (1713-1716, şehit); Hacı Halil Paşa (1716-1717, azil); Nişancı Mehmet Paşa (1717-1718, azil); Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (1718-1730, azil ve idam).
* Ahmet III ve Mahmut I periyodu: Silahtar Mehmet Paşa (1730-1731, azil).
* Mahmut I periyodu: Kabakulak İbrahim Paşa (1731, azil); Topal Osman Paşa (1731 -1732, azil); Hekimoğlu Ali Paşa (1732 -1735, azil); Gürcü İsmail Paşa (1735, azil); Silahtar Seyit Mehmet Paşa (1736 -1737, azil); Muhsinzade Arap Abdullah Paşa (1737, azil); Yeğen Mehmet Paşa (1737-1739, azil); Hacı ivaz Mehmet Paşa (1739-1740, azil); Nişancı Hacı Ahmet Paşa (1740-1742, azil); Hekimoğlu Ali Paşa (ikinci kez, 1742-1743, azil); Seyit Haşan Paşa (1743-1746, azil); Tiryaki Hacı Mehmet Paşa (1746-1747, azil); Seyit Abdullah Paşa (1747-1750, azil); Devettar Mehmet Güvenli Paşa (1750-1752, azil).
* Mahmut I ve Osman III periyodu: Köse Bahir Mustafa Paşa (1752-1755, azil).
* Osman III periyodu: Hekimoğlu Ali Paşa (üçüncü kez, 1755, azil); Naili Abdullah Paşa (1755, azil); Bıyıklı Ali Paşa (1755, idam); Yirmisekizçelebizade Mehmet Sait Paşa (1755-1756, azil); Köse Bahir Mustafa Paşa (ikinci kez, 1756-1757, azil).
* Osman III ve Mustafa III periyodu: Koca Ragıp Mehmet Paşa (1757-1763, ölüm).
* Mustafa III periyodu: Tevkii Hamza Hamit Paşa (1763, azil); Köse Bahir Mustafa Paşa (üçüncü kez, 1763-1765, azil ve idam); Muhsinzade Mehmet Paşa (1765 -1768, azil); Silahtar Hamza Mahir Paşa (1768, azil); Yağlıkçızade Hacı Mehmet Güvenli Paşa (1768-1769, azil ve idam); Moldovancı Ali Paşa (1769, azil); ivazzade Halil Paşa (1769-1770, azil); Silahtar Mehmet Paşa (1770-1771, azil).
* Mustafa III ve Abdülhamit I periyodu: Muhsinzade Mehmet Paşa (ikinci kez, 1771-1774, ölüm).
* Abdülhamit I periyodu: izzet Mehmet Paşa (1774-1775, azil); Derviş Mehmet Paşa (1775-1777, azil); Darendeli Cebecizade Mehmet Paşa (1777-1778, azil), Kalafat Mehmet Paşa (1778-1779, azil); Karavezir Seyit Mehmet Paşa (1779-1781, ölüm); izzet Mehmet Paşa (ikinci kez, 1781-1782, azil); Hacı Yeğen Mehmet Paşa (1782, azil); Halil Hamit Paşa (1782 -1785, azil); Hazinedar Şahin Ali Paşa (1785-1786, azil).
* Abdülhamit I ve Selim III periyodu: Koca Yusuf Paşa (1786-1789, azil).
* Selim III periyodu: Cenaze Haşan Paşa (1789, azil); Cezayirli Palabıyık Gazi Haşan Paşa (1789-1790, ölüm); Çelebizade Şerif Haşan Paşa (1790-1791, idam); Ko
ca Yusuf Paşa (ikinci kez, 1791-1792, azil); Damat Melek Mehmet Paşa (1792-1794, azil); Safranbolulu izzet Mehmet Paşa (1794-1798, azil); Kör Yusuf Ziya Paşa (1798-1805, çekilme); Bostancıbaşı Hafız İsmail Paşa (1805-1806, azil).
* Selim III ve Mustafa IV periyodu: Keçiboynuzu Ağa İbrahim Hilmi Paşa (1806 -1807, azil).
* Mustafa IV periyodu: Çelebi Mustafa Paşa (1807-1808, azil).
* Mahmut II periyodu: Alemdar Mustafa Paşa (1808, şehit); Memiş Paşa (1808 -1809, azil); Kör Yusuf Ziya Paşa (ikinci kez, 1809-1811, azil); Laz Ahmet Paşa (1811-1812, azil); Hurşit Ahmet Paşa (1812 -1815, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (1815-1818, azil); Derviş Mehmet Paşa (1818-1820, azil); Seyit Ali Paşa (1820 -1821, azil); Benderli Ali Paşa (1821, azil ve idam); Hacı Salih Paşa (1821-1822, azil); Bostancıbaşı Deli Abdullah Paşa (1822-1823, azil); Silahtar Ali Paşa (1823, azil); Mehmet Sait Galip Paşa (1823-1824, azil); Benderli Mehmet Selim Sırrı Paşa (1824-1828, azil); Darendeli Topal İzzet Mehmet Paşa (1828-1829, azil); Reşit Mehmet Paşa (1829-1833, azil).
* Mahmut II ve Abdülmecit periyodu: Mehmet Güvenli Rauf Paşa (ikinci kez, 1833 -1839, azil; 1838'den azline kadar ilk kez başvekil olarak).
* Abdülmecit periyodu: Koca Hüsrev Mehmet Paşa (1839-1840, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (üçüncü kez, 1840-1841, azil); Topal İzzet Mehmet Paşa (ikinci kez, 1841 -1842, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (dördüncü kez, 1842-1846, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (1846-1848, azil); İbrahim Sarım Paşa (1848, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (ikinci kez, 1848-1852, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (beşinci kez, 1852, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (üçüncü kez, 1852, azil); Âli Paşa (1852, azil); Damat Mehmet Ali Paşa (1852-1853, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (1853, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (3 gün sonrasında ikinci kez, 1853-1854, azil); Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (1854, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (dördüncü kez, 1854- 1855, çekilme); Âli Paşa (ikinci kez, 1855- 1856, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (beşinci kez, 1856-1857, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (üçüncü kez, 1857, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (altıncı kez, 1857- 1858, ölüm); Âli Paşa (üçüncü kez, 1858- 1859, azil); Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (ikinci kez, 1859, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (1859-1860, azil).
* Abdülmecit ve Abdülaziz periyodu: Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (üçüncü kez, 1860-1861, azil).
* Abdülaziz periyodu: Âli Paşa (dördüncü kez, 1861, azil); Keçecizade Mehmet Fuat Paşa (1861-1863, çekilme); Yusuf Kâmil Paşa (1863, azil); Keçecizade Mehmet Fuat Paşa (ikinci kez, 1863-1866, azil), Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (ikinci kez, 1866- 1867, çekilme); Âli Paşa (beşinci kez, 1867- 1871, ölüm); Mahmut Nedim Paşa (1871-1872, azil); Mithat Paşa (1872, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (üçüncü kez, 1872-1873, azil); Sakızlı Ahmet Esat Paşa (1873, azil); Şirvanizade Mehmet Rüştü Paşa (1873-1874, azil); Hüseyin Avni Paşa (1874-1875, azil); Sakızlı Ahmet Esat Paşa (ikinci kez, 1875, azil); Mahmut Nedim Paşa (ikinci kez, 1875-1876, azil).
* Abdülaziz, Murat V ve Abdülhamit II periyodu: Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (dördüncü kez, 1876, çekilme).
* Abdülhamit II periyodu: Mithat Paşa (ikinci kez, 1876-1877, azil); İbrahim Ethem Paşa (1877-1878, azil); Ahmet Hamdi Paşa (1878, azil); Ahmet Vefik Paşa (başvekil olarak, 1878, azil); Mehmet Sadık Paşa (1878, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (beşinci kez, 1878, azil); Mehmet Esat Saffet Paşa (1878, azil); Tunuslu Hayrettin Paşa (1878-1879, azil); Ahmet Arifi Paşa (1879, azil); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak, 1879-1880, azil); Cenanizade Mehmet Kadri Paşa (başvekil olarak, 1880, azil); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak ikinci kfez, 1880-1882, azil); Abdurrah- man Nurettin Paşa (başvekil olarak, 1882, çekilme); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak üçüncü kez, 1882, azil); Ahmet Vefik Paşa (başvekil olarak ikinci kez, 1882, iki gün sonrasında çekilme); Ufak Sait Paşa (dördüncü kez, 1882-1885, azil); Mehmet Kâmil Paşa (1885-1891, azil); Kabaağaçlızade Ahmet Cevat Paşa (1891-1895, azil); Ufak Sait Paşa (beşinci kez, 1895, azil); Mehmet Kâmil Paşa (ikinci kez, 1895, azil); Halil Rıfat Paşa (1895-1901, ölüm); Ufak Sait Paşa (altıncı kez, 1901-1903, azil), Mehmet Ferit Paşa (1903-1908, azil); Ufak Sait Paşa (yedinci kez, 1908, azil); Mehmet Kâmil Paşa (üçüncü kez, 1908 -1909, çekilme); Hüseyin Hilmi Paşa (1909, çekilme)
* Abdülhamit II ve Mehmet (Reşat) V periyodu: Ahmet Tevfik Paşa (1909, çekilme),
* Mehmet (Reşat) Vdönemi: Hüseyin Hilmi Paşa (ikinci kez, 1909, çekilme); İbrahim Hakkı Paşa (1910-1911, çekilme); Ufak Sait Paşa (sekizinci kez, 1911, çekilme); Ufak Sait Paşa (istifasının ertesi günü dokuzuncu kez, 1911-1912, çekilme); Katırcıoğlu Gazi Ahmet Muhtar Paşa (1912, çekilme); Mehmet Kâmil Paşa (dördüncü kez, 1912-1913, BabIâli baskınında zorlanarak çekilme); Mahmut Şevket Paşa (1913, öldürüldü); Mısırlı Sait Halim Paşa (1913-1917, çekilme)
* Mehmet (Reşat) V ve Mehmet (Vahdettin) VI periyodu: Talat Paşa (1917-1918, çekilme)
* Mehmet (Vahdettin) VI periyodu: Ahmet izzet Paşa (1918, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (ikinci kez, 1918-1919, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (istifasının ertesi günü üçüncü kez, 1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasından 3 gün sonrasında ikinci kez, 1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasının ertesi günü üçüncü kez, 1919, çekilme); Ali Rıza Paşa (1919-1920, çekilme); Salih Hulusi Paşa (1920, çekilme); Damat Ferit Paşa (dördüncü kez, 1920, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasının ertesi günü beşinci kez, 1920, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (dördüncü kez, 1920-1922, osmanlı yönetiminin sona ermesi üstüne çekilme).
Osmanlı tarihinde yinelemeler haricinde en uzun süre aralıksız (19 yıl) sadrazamlık icra eden Çandarlı Ali Paşa'dır (1387-1406). Zurnazen Mustafa Paşa'nınki (1656) de en kısa sürelisidir (4 saat). Öte taraftan, yinelenen sadrazamlık sayısı açısından Abdül- hamit II ve Mehmet (Reşat) V döneminde sıkça işbaşına gelmiş olan Ufak Sait Paşa, 9 sadrazamlığı ile bu mevzuda rakipsizdir. Böylece Osmanlı devletinde Alaet- tin Paşa (1323) ile süregelen 599 senelik sadrazamlık zamanı, Ahmet Tevfik Paşa hükümetinin istifasıyla (1922) son bulmuştur.
1. Kur. tar. OsmanlI devletinde hükümet başkanının resmi unvanı. (Bk. ansikl. böl.)
2. Sadrazam arzı, sadrazamın padişaha yazdığı resmi yazı. (Sadrazam, merkez dairelerden, taşra eyaletlerinden ya da dış ülkelerden gönderilen ve “telhis†ya da "takrir" denen resmi yazıları, kenarına kimden ve nereden geldiğini, hangi mevzuya ilişkin bulunduğunu özet olarak yazıp padişaha sunardı. Telhis ya da takrir üstüne lüzumlu görüşlerini yazan padişah da bunu sadrazama geri verirdi. Tanzimat'tan sonrasında sadrazamlar “arz†denen bu maruzatlarını direkt değil de mabeyin başkâtibi vasıtasıyla halletmeye başladılar.) || Sadrazam divanı, sadrazamın yönetime ilişkin mevzuları görüşmek suretiyle ikindi vakti düzenlemiş olduğu toplantı. (DİVAN'I ASAFİ.) || Sadrazam ruznamçecisi, sadrazamlık dairesinin hesaplarını tutan görevli. (Cenk esnasında ruznamçeci de diğeri devlet erkânı benzer biçimde hükümet merkezinde kendi yerine bir vekil bırakarak serdarıekrem [başkomutan] sıfatıyla askeri harekâtı yöneten sadrazamla beraber sefere çıkar ve ihtiyaç duyulan kayıtlarla hesapları tutardı. Bu vazife Tanzimat'tan sonrasında kaldırıldı.) || Sadrazam telhisçisi, sadrazamlıktan yazılan tezkireleri saraya götürmüş olan ve mabeyin tarafınca padişahın görüşü derkenar edildikten sonrasında bunu BabIâli'ye geri getiren görevli.
*ANSİKL. Sadarazam yerine, önceleri, OsmanlI devletinde "vezirâ€, vezirler çoğalınca da bir süre "veziriazam†unvanı kullanıldı. Sadrazam unvanının kullanılması, büyük olasılıkla Kanuni döneminde padişaha yakınlıklarıyla saygınlık kazanan Makbul İbrahim ve Rüstem paşalarla başlamış olmalıdır. Tüm vezirlerle devlet erkânının başı olan sadrazam, yönetimde padişahın mutlak vekiliydi. Padişahtan sonrasında devletin en büyük kişisi olarak yönetim işlerini diğeri vezirler ve defterdarla görüşürdü. Tüm devlet işlerinin yürütülmesi için buyrultusu kesinlikle lüzumlu olan sadrazam, bazı tımarları padişaha bildirmeden verebilir, mali işlerde bağımsız karar verme yetkisi bulunan baş defterdardan bile hesap sorabilirdi. Buna rağmen, padişahın vekili sıfatıyla haiz olduğu geniş yetki, sadece devletin genel yönetimi için geçerliydi. Topkapı sarayı'ndaki Ortakapı'dan Enderun'a ayak basınca, bu yetkinin hiçbir hükmü kalmaz, tüm yetkiler padişahla onun bendeleri olan Enderun görevlilerine geçerdi. Sadrazama padişahın vekili bulunduğunun emaresi olarak "mührü hümayun" verilirdi. Önceleri yüzük biçiminde olan mührü hümayunu sadrazamlar parmaklarına takarlardı. Sonraları bunu ince zincire bağlı bir altın kese içinde boyunlarına takıp ceplerinde taşımak gelenekleşti. Divanı hümayun sarayda Fatih'e kadar padişahların başkanlığında toplanırken, padişahların perde arkasına çekilmeleri üstüne divan başkanlığı sadrazamlara geçti. Divana törenle gelen sadrazam, sabah namazından sonrasında görüşmeleri başlatırdı. Görülecek işler tamamlanınca çavuşbaşı mührü hümayunu sadrazamdan alır, ruzname kesesini, Maliye defterhanesi'ni, gömü ve defter- haneyi mühürledikten sonrasında geri verirdi. Divan toplantısının arkasından sadrazamla diğeri devlet erkânı huzura kabul olunur, Babüssaade içinde sadrazam biri kürklü, biri de mütevazi olmak suretiyle iki hilat giyerdi. Eğer padişah divan toplantısını perde arkasından izlemediyse, huzurda sadrazam ona görüşülen problemler hakkında bilgi verir ve düşünce alışverişinde bulunurdu. Sonrasında izin alınıp etek öpülür ve vezirler sadrazamın ardı sıra arz odasından çıkarak divanhaneye giderler, sonrasında da sadrazam geldiği benzer biçimde törenle konağına uğurlanırdı. XVIII. yy.'ın ikinci yarısından başlayarak Divanı hümayun önemini yitirince, tüm devlet işleri Paşakapı'sında (sonradan Babıâli) görüşülür oldu. Divan günlerinde sadrazam, başına “kallavi†denen yarım endazeden uzun ve dört köşeli bir külah giyer, üstüne ince hint tülbent! sarıp soldan sağa doğru dört parmak genişliğinde sırma işleme şerit bağlardı. Sırtına “üst" diye anılan dört kollu ağır sırma işleme kaplı samur kürk giyer, beline de kıymetli taşlarla bezenmiş hançer takardı. Mahmut II döneminde piyasaya sürülen Giyim nizamnamesinde (1829) merasim ve bayramlarda sadrazamların kenarı sırma işlemeli fes, yakası som sırmalı beyaz çuhadan pamuklu ya da yün elbise giyecekleri açıklandı. Tanzimat'tan sonrasında sadrazamlar istanbulin, redingot ve başlarına da bayağı fes giymeye başladılar. Sadrazam, elçileri divanhanede kabul ederdi. Divanhaneye giren elçi, kendisini kabul eden sadrazamın eteğini öptükten sonrasında nişancının oturmuş olduğu sofanın bir kenarına ilişirdi. Elçilere saray mutfağından yiyecek çıkarılır, İslam ya da hıristiyan devletlerin elçileri içinde fark gözetilmez, bunlar iskemleye oturtulur ve sadrazamla beraber aynı sofrada yiyecek yerlerdi. Elçi kabul günlerinde nişancı ile defterdar sadrazamın sofrasına oturmaz, onlar için ayrı bir sofra hazırlanırdı. Elçilerin padişah tarafınca kabulleri esnasında sadrazamla vezirler de huzurda hazır bulunurlardı. Rikabı hümayun ağalarının koltuklayarak arz odasına getirdikleri elçiye yer öptürülür, getirmiş olduğu mektup sadrazam tarafınca tahtın yanına bırakılırdı. Elçi huzurdan çıktıktan sonrasında sadrazam mektubu bıraktığı yerden alıı; çevrilmiş suretini padişaha sunardı. Sadrazam kimi süre kol dolaşır (denetime çıkar), narhı yoklar, Tersane'nin gelir ve harcamalarını denetlerdi. Sadrazamlar muayede (bayramlaşma) törenlerine ve mevlit alaylarına çok görkemli bir halde katılırlar, bayramlarda padişaha kıymetli armağanlar verirlerdi. Sadrazamın saraya, Babı fetva'ya, Tersane'ye gittiğinde ya da tebdile çıktığında çevredekilere avuç dolusu altın dağıtması bir görenekti. Sadrazam dairesi 300-500 kişiden oluşur; ek olarak amedci, mektupçu, teşrifatçı ve kethüda kalemleri halifeleri benzer biçimde buyruğunda çalışan görevlilere kendi kilerinden erzak verdirirdi. Önceleri padişahlar sefere giderlerken, sonraları bundan vazgeçilerek sadrazamların serdarlıkla gönderilmeleri yönteminin getirilmesi üstüne sadrazam ek olarak başkomutan sıfatını da taşımaya başladı. Padişahların seferlere çıktıkları dönemlerde bir ay öncesinden çıkarılan Sancakı şerif, Babüssaade önüne sadrazam tarafınca törenle dikilirdi. Sefer için düzenlenen alay esnasında padişah zırh giyerse, vezirlerle beraber sadrazam da zırh kuşanırdı. Alayla otağa varıldığında, sadrazam başta olmak suretiyle devlet erkânı, padişahı selamladıktan sonrasında vezirlerle ulema hep beraber çadırına gittikleri sadrazamı, sefer dolayısıyla kutlama ederlerdi. Padişah gitmeyip de yerine, “serdarıekrem†sıfatını alan sadrazam sefere çıktığında, İstanbul'dan hareketinden 40 gün ilkin huzura kabul olunur, aynı gün ordugâh kurulmaya başlanır, her sınıftan askerin çadırları sadrazam çadırının çevresine, tuğiarı da önüne dikilirdi. Sadrazam görkemli bir törenle ordugâha ulaştığında dualar okunarak kurbanlar kesilir, kendisine kürklü ve mütevazi iki hilat giydirilir, padişahtan teslim almış olduğu Sancakı şerifi çadırının önüne dikilmek suretiyle sancaktara verirdi. Sadrazamın maiyetinde askeri erkândan oluşan bir harp meclisi bulunur ve bunlar gerektiğinde harp durumunu görüşüp bir karar vermek suretiyle sadrazam çadırında toplanırlardı; kimi süre da ateşkes, geri çekilme benzer biçimde mühim mevzularda divana çağrılarak oylarına başvurulurdu. Sadrazamın bir görevi de nezaretine bırakılmış olan vakıflara bakmaktı. Evkafı, sadrazam, reisülküttap vasıtasıyla yönetirdi. İlk kez Fatih Sultan Mehmet tarafınca Mahmut Paşa'ya verilmesiyle (1464) sadrazamlara geçen bu ek yetki, Evkaf nezareti kumlana kadar (1827) sürdü. Fatih kanunnamesi'ne nazaran sadrazamlara 1 milyon 200 bin akçe özgü verildiği benzer biçimde, senelik haraç ve pişkeşlerden de hisse alırlardı. Böylece çok varlıklı haslar ve yasal rüşvetlerle geçinen sadrazamlara Tanzimat'tan sonrasında (1843) hâzineden bin altın lira aylık bağlandı. Tanzimat sadrazamları Heyeti vükela'ya (vekiller kurulu) başkanlık etmelerine rağmen, nazırları atama ve azil yetkisi direkt padişaha, aitti. Sadrazamlar sadece ikinci meşrutiyet' ten (1908) sonrasında kabine kurma yetkisini elde ettiler. Sadrazam buyrultuları “emri sami†ya da “iradei âliye†adıyla anılırdı. Padişah sadrazamı azledebilir, sürebilir, hatta öldürtebilirdi; sadece onun arzını ya da buyrultusunu mührü koynunda taşımış olduğu sürece geri çeviremezdi. Gene Fatih kanunnamesine nazaran emekliliğini isteyen sadrazama 150 bin akçe emekli maaşı bağlanırdı. Ek olarak, sadrazam oğullarının 60 akçe ile müteferrika olmaları da kanun gereğiydi. Fatih kanunnamesinde belirtildiği suretiyle, sadrazamlara yazışmalarda ve protokol esnasında ek olarak "sadr-ı âli", "sahib-i devlet", “vekil-i mutlakâ€, “dûstur-i ekrem", “nizam ül-âlem", "celis üs-sal- tanat'', "zat-ı âsafi" benzer biçimde unvanlarla da ses- lenilirdi. Sadrazam unvanı üç kez (1838; 1878; 1879) başvekil olarak değiştirildi. Bu değişiklik ilkinde 440 gün, İkincisinde 114 gün, üçüncüsünde de ortalama 3,5 yıl sürdükten sonrasında tekrardan sadrazam unvan- na dönüldü. OsmanlI devletinde 111 türk, 33 arnavut, 24 kafkasyalı, 20 slav, 5 rum, 3 arap, 2 latin, 2 ermeni kökenli ve 15 de milliyeti belirsiz devşirme olarak 215 şahıs sadrazamlığa getirilirken, bu makama 292 kez atama yapılmış oldu. Bazı kişilerin birkaç kez sadrazamlığa atanmaları, iki toplam içinde 77'yi gören bir fark yarattı. Sadrazamlardan 153'ü eceliyle ölürken, 44'ü padişah buyruğuyla, 11'i de ayaklanmalarda öldürüldü, 7'si şehit düştü. Sadrazam unvanı, OsmanlI devletiyle beraber ortadan kalkarak tarihe karıştı (1922).
Baştan sona Osmanlı devleti sadrazamları.
* Osman I ve Orhan Gazi periyodu: Alaettin Paşa (1323-1331, ölüm).
* Orhan Gazi periyodu: Mahmutoğlu Nizamettin Ahmet Paşa (1331-1348, ölüm); Hacı Paşa (1348-1360, ölüm).
* Orhan Gazi ve Murat I periyodu: Sinanettin Yusuf Paşa (1360-1368, ölüm).
* Murat I periyodu: Çandarlı Hayrettin Kara Halil Paşa (1368-1387, ölüm).
* Murat I, Bayezit I ve Fetret periyodu: Çandarlı Ali Paşa (1387-1406, ölüm).
* Mehmet I periyodu: Osmancıklı Imamzade Halil Paşa (1406-1418, ölüm).
* Mehmet I ve Murat II periyodu: AmasyalI Bayezit Paşa (1418-1421, şehit).
* Murat II periyodu: Çandarlı İbrahim Paşa (1421-1429, ölüm); AmasyalI Hızırda- nişmentoğlu Koca Mehmet Nizamettin Paşa (1429-1439, azil).
* Murat II ve Mehmet II periyodu: Çandarlı Halil Paşa (1439-1453, idam).
* Mehmet II periyodu: Mahmut Paşa (1453 -1466, azil); Rum Mehmet Paşa (1466 -1469, azil ve idam); İshak Paşa (1469 -1472, azil); Mahmut Paşa (ikinci kez, 1472-1474, idam); Gedik Ahmet Paşa (1474-1477, azil); Karamani Mehmet Paşa (1477-1481, yeniçeri ayaklanmasında öldürüldü).
* Bayezit II periyodu: ishak Paşa (ikinci kez, 1481-1482, azil); Davut Paşa (1482-1497, azil); Hersekzade Ahmet Paşa (1497 -1498, azil); Çandarlı "ikinci†İbrahim Paşa (1498-1499, ölüm); Mesih Paşa (1499 -1501, ölüm); Hadım Ali Paşa (1501-1503, azil); Hersekzade Ahmet Paşa (ikinci kez, 1503-1506, azil); Hadım Ali Paşa (ikinci kez, 1506-1511, şehit); Hersekâde Ahmet Paşa (üçüncü kez, 1511, azil).
* Bayezit II ve Selim I periyodu: Koca Mustafa Paşa (1511-1512, idam).
* Selim I periyodu: Hersekzade Amet Paşa (dördüncü kez, 1512-1514, azil); Duka- kinoğlu Ahmet Paşa (1514-1515, İdam); Hersekzade Ahmet Paşa (beşinci kez, 1515-1516, azil); Hadım Sinan Paşa (1516 -1517, şehit); Yunus Paşa (1517, idam).
* Selim I ve Süleyman I periyodu: Piri Mehmet Paşa (1518-1523, emekli).
* Süleyman I periyodu: Makbul ya da Maktul Frenk İbrahim Paşa (1523-1536, İdam); Ayaş Mehmet Paşa (1536-1539, ölüm); üütfi Paşa (1539-1541, azil); Hadım Süleyman Paşa (1541-1544, azil); Kehleiikbal Rüstem Paşa (1544-1553, azil); Kara Ahmet Paşa (1553-1555, İdam); Kehleiikbal Rüstem Paşa (ikinci kez, 1555-1561, ölüm); Semiz Ali Paşa (1561-1565, ölüm).
* Süleyman I, Selim II ve Murat III periyodu: Sokullu Mehmet Paşa (1565-1579, şehit)
* Murat III periyodu: Semiz Ahmet Paşa (1579-1580, ölüm); Murat lll'ün sadrazamlık makamını kaldırması üstüne sadrazamlar çizelgesinde yer almayan Lala Mustafa Paşa'nın “vekili saltanat" unvanıyla sadaret kaymakamlığına getirilmesi (1580) ve 99 gün sonrasında ölmesi; sadrazamlık makamının tekrardan kurulması sonucu Koca Sinan Paşa (1580-1582, azil); Kanijeli Siyavuş Paşa (1582-1584, azil); Ûzde- miroğlu Osman Paşa (1584-1585, ölüm); Hadım Mesih Paşa (1585-1586, çekilme); Kanijeii Siyavuş Paşa (ikinci kez, 1586-1589, azil); Koca Sinan Paşa (ikinci kez, 1589 -1591 azıt), Ferhat Paşa (1591-1592, azil); Kanijeii Siyavuş Paşa (üçüncü kez, 1592 -1593, azil).
* Murat III ve Mehmet III periyodu: Koca Sinan Paşa (üçüncü kez, 1593-1595, azil).
* Mehmet III periyodu: Ferhat Paşa (ikinci kez, 1595, azil ve idam); Koca Sinan Paşa (dördüncü kez, 1595, azil); Lala Mehmet Paşa (1595, dokuz gün sonrasında ölüm); Koca Sinan Paşa (beşinci kez, 1595-1596, ölüm); Damat İbrahim Paşa (1596, azil); Cağaloğlu ya da Cağalazade Yusuf Sinan Paşa (1596, azil); Damat İbrahim Paşa (ikinci kez, 1596-1597, azil); Hadım Haşan Paşa (1597-1598, idam); Cerrah Mehmet Paşa (1598-1599, azil); Damat İbrahim Paşa (üçüncü kez, 1599-1601, ölüm); Yemişçi Haşan Paşa (1601-1603, azil ve idam).
* Mehmet İti ve Ahmet I periyodu: Malkoç Ali Paşa (1603-1604, ölüm).
* Ahmet I periyodu: BosnalI Lala Mehmet Paşa (1604-1606, ölüm); Derviş Mehmet Paşa (1606, idam); Kuyucu Murat Paşa (1606-1611, ölüm); Nasuh Paşa (1611-1614, idam); Öküz Kara Mehmet Paşa (1614 -1616, azil).
* Ahmet I, Mustafa I ve Osman II periyodu: Halil Paşa (1616-1619, azil).
* Osman II periyodu: Öküz Kara Mehmet Paşa (ikinci kez, 1619, azil); Çelebi Güzelce Ali Paşa (1619-1621, ölüm); Ohrili Hüseyin Paşa (1621, azil); Dilaver Paşa (1621 -1622, yeniçeriler tarafınca öldürüldü).
* Mustafa f in ikinci saltanat periyodu: Kara Davut Paşa (1622, azil ve idam); Mere Hüseyin Paşa (1622, azil); Lefkeli Mustafa Paşa (1622, azil); Hadım Mehmet Paşa (1622-1623, çekilme); Mere Hüseyin Paşa (ikinci kez, 1623, azil ve idam).
* Mustafa I ve Murat IV periyodu: Kemankeş Kara Ali Paşa (1623-1624, idam).
* Murat IV periyodu: Çerkez Mehmet Paşa (1624-1625, ölüm); Müezzinzade Hafız Ahmet Paşa (1625-1626, azil); Halil Paşa (ikinci kez, 16261628, azil); Hüsrev Paşa (1628 -1631, azil); Müezzinzade Hafız Ahmet Paşa (ikinci kez, 1631-1632, yeniçeriler tarafınca öldürüldü); Topal Recep Paşa (1632, idam); Tabanıyassı Mehmet Paşa (1632 -1637, azil); Bayram Paşa (1637-1638, ölüm); Tayyar Mehmet Paşa (1638, şehit).
* Murat IV ve İbrahim periyodu: Kemankeş Kara Mustafa Paşa (1638-1644, idam).
* İbrahim periyodu: Sultanzade Semin Mehmet Paşa (1644-1645, azil); Salih Paşa (1645-1647, idam); Kara Musa Paşa (1647, beş gün sonrasında azil); Hezarpare Ahmet Paşa (1647-1648, idam).
* İbrahim ve Mehmet IV periyodu: Sofu Mehmet Paşa (1648-1649, azil ve idam).
* Mehmet IV periyodu: Kara Murat Paşa (1649-1650, çekilme); Melek Ahmet Paşa (1650-1651, azil); Siyavuş Paşa (1651, azil); Gürcü Mehmet Paşa (1651-1652, azil); Tarhuncu Ahmet Paşa (1652-1653, idam); Derviş Mehmet Paşa (1653-1654, azil); ipşir Mustafa Paşa (1654-1655, idam); Kara Murat Paşa (ikinci kez, 1655, çekilme); Ermeni Süleyman Paşa (1655 -1656, azil); Deli Hüseyin Paşa (1656, altı gün sonrasında azil); Zurnazen Mustafa Paşa (1656, dört saat sonrasında azil); Siyavuş Paşa (ikinci kez, 1656, ölüm); Boynueğri Mehmet Paşa (1656, azil); Köprülü Mehmet Paşa (1656-1661, ölüm); Köprülüzade Fazıl Ahmet Paşa (1661-1676, ölüm); Merzifonlu Kara Mustafa Paşa (1676-1683, azil ve idam); Kara İbrahim Paşa (1683 -1685, azil ve idam); Sarı Süleyman Paşa (1685-1687, azil ve idam).
* Mehmet IV ve Süleyman II periyodu: Köprülüdamadı Abaza Siyavuş Paşa (1687-1688, azledildi ve yeniçeriler tarafınca öldürüldü.)
* Süleyman II periyodu: Nişancı İsmail Paşa (1688, azil ve idam); Tekirdağlı Bekri Mustafa Paşa (1688-1689, azil).
* Süleyman II ve Ahmet II periyodu: Köprülüzade Fazıl Mustafa Paşa (1689-1691, şehit).
* Ahmet II periyodu: Arabacı Ali Paşa (1691-1692, azil ve idam); Hacı Ali Paşa (1692-1693, çekilme); Bozoklu Mustafa Paşa (1693-1694, azil).
* Ahmet II ve Mustafa II periyodu: Sürmeli Ali Paşa (1694-1695, azil ve idam).
* Mustafa II periyodu: Elmas Mehmet Paşa (1695-1697, şehit); Amcazade Hüseyin Paşa (1697-1702, çekilme); Daltaban Mustafa Paşa (1702-1703, azil ve idam); Rami Mehmet Paşa (1703, Edirne vakası üstüne çekilme).
* Ahmet III periyodu: Kavanoz Ahmet Paşa (1703, azil); Enişte Haşan Paşa (1703 -1704, azil); Kalaylıkoz Ahmet Paşa (1704, azil); Baltacı Mehmet Paşa (1704-1706, azil); Çorlulu Ali Paşa (1706-1710, azil); Köprülüzade Numan Paşa (1710, azil); Baltacı Mehmet Paşa (ikinci kez, 1710 -1711, azil); Ağa Yusuf Paşa (1711-1712, azil); Silahtar Köle Süleyman Paşa (1712 -1713, azil); Orsapoça İbrahim Paşa (1713, azil ve idam); Damat Ali Paşa (1713-1716, şehit); Hacı Halil Paşa (1716-1717, azil); Nişancı Mehmet Paşa (1717-1718, azil); Nevşehirli Damat İbrahim Paşa (1718-1730, azil ve idam).
* Ahmet III ve Mahmut I periyodu: Silahtar Mehmet Paşa (1730-1731, azil).
* Mahmut I periyodu: Kabakulak İbrahim Paşa (1731, azil); Topal Osman Paşa (1731 -1732, azil); Hekimoğlu Ali Paşa (1732 -1735, azil); Gürcü İsmail Paşa (1735, azil); Silahtar Seyit Mehmet Paşa (1736 -1737, azil); Muhsinzade Arap Abdullah Paşa (1737, azil); Yeğen Mehmet Paşa (1737-1739, azil); Hacı ivaz Mehmet Paşa (1739-1740, azil); Nişancı Hacı Ahmet Paşa (1740-1742, azil); Hekimoğlu Ali Paşa (ikinci kez, 1742-1743, azil); Seyit Haşan Paşa (1743-1746, azil); Tiryaki Hacı Mehmet Paşa (1746-1747, azil); Seyit Abdullah Paşa (1747-1750, azil); Devettar Mehmet Güvenli Paşa (1750-1752, azil).
* Mahmut I ve Osman III periyodu: Köse Bahir Mustafa Paşa (1752-1755, azil).
* Osman III periyodu: Hekimoğlu Ali Paşa (üçüncü kez, 1755, azil); Naili Abdullah Paşa (1755, azil); Bıyıklı Ali Paşa (1755, idam); Yirmisekizçelebizade Mehmet Sait Paşa (1755-1756, azil); Köse Bahir Mustafa Paşa (ikinci kez, 1756-1757, azil).
* Osman III ve Mustafa III periyodu: Koca Ragıp Mehmet Paşa (1757-1763, ölüm).
* Mustafa III periyodu: Tevkii Hamza Hamit Paşa (1763, azil); Köse Bahir Mustafa Paşa (üçüncü kez, 1763-1765, azil ve idam); Muhsinzade Mehmet Paşa (1765 -1768, azil); Silahtar Hamza Mahir Paşa (1768, azil); Yağlıkçızade Hacı Mehmet Güvenli Paşa (1768-1769, azil ve idam); Moldovancı Ali Paşa (1769, azil); ivazzade Halil Paşa (1769-1770, azil); Silahtar Mehmet Paşa (1770-1771, azil).
* Mustafa III ve Abdülhamit I periyodu: Muhsinzade Mehmet Paşa (ikinci kez, 1771-1774, ölüm).
* Abdülhamit I periyodu: izzet Mehmet Paşa (1774-1775, azil); Derviş Mehmet Paşa (1775-1777, azil); Darendeli Cebecizade Mehmet Paşa (1777-1778, azil), Kalafat Mehmet Paşa (1778-1779, azil); Karavezir Seyit Mehmet Paşa (1779-1781, ölüm); izzet Mehmet Paşa (ikinci kez, 1781-1782, azil); Hacı Yeğen Mehmet Paşa (1782, azil); Halil Hamit Paşa (1782 -1785, azil); Hazinedar Şahin Ali Paşa (1785-1786, azil).
* Abdülhamit I ve Selim III periyodu: Koca Yusuf Paşa (1786-1789, azil).
* Selim III periyodu: Cenaze Haşan Paşa (1789, azil); Cezayirli Palabıyık Gazi Haşan Paşa (1789-1790, ölüm); Çelebizade Şerif Haşan Paşa (1790-1791, idam); Ko
ca Yusuf Paşa (ikinci kez, 1791-1792, azil); Damat Melek Mehmet Paşa (1792-1794, azil); Safranbolulu izzet Mehmet Paşa (1794-1798, azil); Kör Yusuf Ziya Paşa (1798-1805, çekilme); Bostancıbaşı Hafız İsmail Paşa (1805-1806, azil).
* Selim III ve Mustafa IV periyodu: Keçiboynuzu Ağa İbrahim Hilmi Paşa (1806 -1807, azil).
* Mustafa IV periyodu: Çelebi Mustafa Paşa (1807-1808, azil).
* Mahmut II periyodu: Alemdar Mustafa Paşa (1808, şehit); Memiş Paşa (1808 -1809, azil); Kör Yusuf Ziya Paşa (ikinci kez, 1809-1811, azil); Laz Ahmet Paşa (1811-1812, azil); Hurşit Ahmet Paşa (1812 -1815, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (1815-1818, azil); Derviş Mehmet Paşa (1818-1820, azil); Seyit Ali Paşa (1820 -1821, azil); Benderli Ali Paşa (1821, azil ve idam); Hacı Salih Paşa (1821-1822, azil); Bostancıbaşı Deli Abdullah Paşa (1822-1823, azil); Silahtar Ali Paşa (1823, azil); Mehmet Sait Galip Paşa (1823-1824, azil); Benderli Mehmet Selim Sırrı Paşa (1824-1828, azil); Darendeli Topal İzzet Mehmet Paşa (1828-1829, azil); Reşit Mehmet Paşa (1829-1833, azil).
* Mahmut II ve Abdülmecit periyodu: Mehmet Güvenli Rauf Paşa (ikinci kez, 1833 -1839, azil; 1838'den azline kadar ilk kez başvekil olarak).
* Abdülmecit periyodu: Koca Hüsrev Mehmet Paşa (1839-1840, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (üçüncü kez, 1840-1841, azil); Topal İzzet Mehmet Paşa (ikinci kez, 1841 -1842, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (dördüncü kez, 1842-1846, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (1846-1848, azil); İbrahim Sarım Paşa (1848, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (ikinci kez, 1848-1852, azil); Mehmet Güvenli Rauf Paşa (beşinci kez, 1852, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (üçüncü kez, 1852, azil); Âli Paşa (1852, azil); Damat Mehmet Ali Paşa (1852-1853, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (1853, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (3 gün sonrasında ikinci kez, 1853-1854, azil); Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (1854, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (dördüncü kez, 1854- 1855, çekilme); Âli Paşa (ikinci kez, 1855- 1856, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (beşinci kez, 1856-1857, azil); Giritli Mustafa Naili Paşa (üçüncü kez, 1857, azil); Koca Mustafa Reşit Paşa (altıncı kez, 1857- 1858, ölüm); Âli Paşa (üçüncü kez, 1858- 1859, azil); Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (ikinci kez, 1859, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (1859-1860, azil).
* Abdülmecit ve Abdülaziz periyodu: Kıbrıslı Mehmet Güvenli Paşa (üçüncü kez, 1860-1861, azil).
* Abdülaziz periyodu: Âli Paşa (dördüncü kez, 1861, azil); Keçecizade Mehmet Fuat Paşa (1861-1863, çekilme); Yusuf Kâmil Paşa (1863, azil); Keçecizade Mehmet Fuat Paşa (ikinci kez, 1863-1866, azil), Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (ikinci kez, 1866- 1867, çekilme); Âli Paşa (beşinci kez, 1867- 1871, ölüm); Mahmut Nedim Paşa (1871-1872, azil); Mithat Paşa (1872, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (üçüncü kez, 1872-1873, azil); Sakızlı Ahmet Esat Paşa (1873, azil); Şirvanizade Mehmet Rüştü Paşa (1873-1874, azil); Hüseyin Avni Paşa (1874-1875, azil); Sakızlı Ahmet Esat Paşa (ikinci kez, 1875, azil); Mahmut Nedim Paşa (ikinci kez, 1875-1876, azil).
* Abdülaziz, Murat V ve Abdülhamit II periyodu: Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (dördüncü kez, 1876, çekilme).
* Abdülhamit II periyodu: Mithat Paşa (ikinci kez, 1876-1877, azil); İbrahim Ethem Paşa (1877-1878, azil); Ahmet Hamdi Paşa (1878, azil); Ahmet Vefik Paşa (başvekil olarak, 1878, azil); Mehmet Sadık Paşa (1878, azil); Çevirmen Mehmet Rüştü Paşa (beşinci kez, 1878, azil); Mehmet Esat Saffet Paşa (1878, azil); Tunuslu Hayrettin Paşa (1878-1879, azil); Ahmet Arifi Paşa (1879, azil); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak, 1879-1880, azil); Cenanizade Mehmet Kadri Paşa (başvekil olarak, 1880, azil); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak ikinci kfez, 1880-1882, azil); Abdurrah- man Nurettin Paşa (başvekil olarak, 1882, çekilme); Ufak Sait Paşa (başvekil olarak üçüncü kez, 1882, azil); Ahmet Vefik Paşa (başvekil olarak ikinci kez, 1882, iki gün sonrasında çekilme); Ufak Sait Paşa (dördüncü kez, 1882-1885, azil); Mehmet Kâmil Paşa (1885-1891, azil); Kabaağaçlızade Ahmet Cevat Paşa (1891-1895, azil); Ufak Sait Paşa (beşinci kez, 1895, azil); Mehmet Kâmil Paşa (ikinci kez, 1895, azil); Halil Rıfat Paşa (1895-1901, ölüm); Ufak Sait Paşa (altıncı kez, 1901-1903, azil), Mehmet Ferit Paşa (1903-1908, azil); Ufak Sait Paşa (yedinci kez, 1908, azil); Mehmet Kâmil Paşa (üçüncü kez, 1908 -1909, çekilme); Hüseyin Hilmi Paşa (1909, çekilme)
* Abdülhamit II ve Mehmet (Reşat) V periyodu: Ahmet Tevfik Paşa (1909, çekilme),
* Mehmet (Reşat) Vdönemi: Hüseyin Hilmi Paşa (ikinci kez, 1909, çekilme); İbrahim Hakkı Paşa (1910-1911, çekilme); Ufak Sait Paşa (sekizinci kez, 1911, çekilme); Ufak Sait Paşa (istifasının ertesi günü dokuzuncu kez, 1911-1912, çekilme); Katırcıoğlu Gazi Ahmet Muhtar Paşa (1912, çekilme); Mehmet Kâmil Paşa (dördüncü kez, 1912-1913, BabIâli baskınında zorlanarak çekilme); Mahmut Şevket Paşa (1913, öldürüldü); Mısırlı Sait Halim Paşa (1913-1917, çekilme)
* Mehmet (Reşat) V ve Mehmet (Vahdettin) VI periyodu: Talat Paşa (1917-1918, çekilme)
* Mehmet (Vahdettin) VI periyodu: Ahmet izzet Paşa (1918, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (ikinci kez, 1918-1919, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (istifasının ertesi günü üçüncü kez, 1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasından 3 gün sonrasında ikinci kez, 1919, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasının ertesi günü üçüncü kez, 1919, çekilme); Ali Rıza Paşa (1919-1920, çekilme); Salih Hulusi Paşa (1920, çekilme); Damat Ferit Paşa (dördüncü kez, 1920, çekilme); Damat Ferit Paşa (istifasının ertesi günü beşinci kez, 1920, çekilme); Ahmet Tevfik Paşa (dördüncü kez, 1920-1922, osmanlı yönetiminin sona ermesi üstüne çekilme).
Osmanlı tarihinde yinelemeler haricinde en uzun süre aralıksız (19 yıl) sadrazamlık icra eden Çandarlı Ali Paşa'dır (1387-1406). Zurnazen Mustafa Paşa'nınki (1656) de en kısa sürelisidir (4 saat). Öte taraftan, yinelenen sadrazamlık sayısı açısından Abdül- hamit II ve Mehmet (Reşat) V döneminde sıkça işbaşına gelmiş olan Ufak Sait Paşa, 9 sadrazamlığı ile bu mevzuda rakipsizdir. Böylece Osmanlı devletinde Alaet- tin Paşa (1323) ile süregelen 599 senelik sadrazamlık zamanı, Ahmet Tevfik Paşa hükümetinin istifasıyla (1922) son bulmuştur.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR