Daha çok gezici satıcılarla pazar ve panayır esnafının söylediği bu sözler, satılan malın türüne nazaran farklılık göstermekte, kimi zaman m...
Daha çok gezici satıcılarla pazar ve panayır esnafının söylediği bu sözler, satılan malın türüne nazaran farklılık göstermekte, kimi zaman mıntıkalar içinde da farklar görülebilmektedir. Satılan malın tanıtımını yapmak, malın türünü müşterilere duyurmak başlıca amaçtır. Bu iş yapılırken ses tonu üst perdededir ve bilhassa malın isminde yer edinen “a”, “e”, “i”, “ü” şeklinde ünlüler uzatılarak söylenir. Satıcı sözlerinin kalıplaşmasında devamlı olarak aynı ürünü satan kimselerin doğup yetiştikleri yörenin tesiri ile bir sözcüğü çok sık tekrarlamaktan meydana gelen aşınmalar da görülür.
Bu sözlerin taşımış olduğu özelliklerin başlangıcında geleneğe bağlı olmaları gelir. Nitekim Ahmed Rasim’in tespit etmiş olduğu satıcı sözleri bugünün İstanbul’unda da tıpkı söylenilmektedir. Bazıları ise hazırlıksız olarak, hemen söylenilen sözlerdir. Bir takım ünlülerin çok fazla derecede uzatılması, hecelerin ayrı birer kelime şeklinde söylenmesi, satılan malın ya da meydana getirilen işin ne olduğu mevzusunda bir düşünce vermeyebilir. “Eskici” diye bağıran bir alıcının sözü, onun ağzında “Eys-ki-cin…” şekline girerken ne demek istediği sözlerden değildir, bu kelimenin bağırılması esnasında almış olduğu yeni şekilden anlaşılmaktadır.
Satıcı sözlerinin içinde çoğu zaman fiyata da yer verilir. Bu, bir takım hallerde satılan malın aniden fazla ya da bir çok kilo olması halinde ortaya çıkacak ucuzluğu vurgulamayı da maksatlar. Bilhassa pazar yerlerinde “Beşi elliye” (beş kilosu elliye) vb sözlerin durmaksızın olarak tekrarlanması, ucuzluğun kıymetini belirtmeye yaramaktadır.
Daha çok yiyeceklerde, kimi zaman de giyeceklerde görülen il, ilçe ve bölge ismi da satıcı sözlerinin başlıca özellikleridir. Amasya’nınkiler şöhretli olduğundan, Tokat’tan da gönderilen bir çok elma derhal her yerde “Amasya bunlarrr…” diye satılmaktadır. Bursa’nın kestanesi ve şeftalisi, Değirmendere’nin fındığı, Adapazarı’nın kabağı, Yedikule’nin marulu satılırken; Şile ve Buldan’ın bezleri pazarlanırken kesinlikle yer isimleri anılır.
Ahmed Rasim, bir çok satıcının çıkardığı sesi, devrinin özellikleriyle vermiştir. Bunların bazıları günümüzde de işitilmektedir. Günümüzde de türlü imkanlardan faydalanarak türlü sözler uydurabilmektedir. Sutyen için “ikizlere takke” söyleyişi güzel bir örnektir. A. Rasim’in tespit etmiş olduğu sözler çoğu zaman az heceli kelimelerdir, ama bu kelime bir çok kelime uzunluğunda söylenebilmektedir: “Gada…yıf!”, “Re-va…nü”, “Şek…ker!”, “Ma…cu…n!”. Bu sözler, söylenilme özellikleriyle beraber verilmiştir: “Yakalar!” (kesik ve dik), “Kalaycı!” (cıyak cıyak). “Simitçi!” (yıvışık yıvışık)”, “Ketenhelvam!” (yanık yanık).
Bir takım sözler ise rahat birer şiir gibidir. Bunlarda esas olan söylenilmek istenilen şeyin basit kafiyeli bir beyte ya da dörtlüğe sıkıştırılmasıdır: Fistanikosu şekil şekil / Ölüyorum senin için. Dağların başı duman /Ne atlıdır, ne yürüyerek (sıvacı).
Bir takım kelimelerin söylenişi hususi olarak değiştirilir. Bu şekilde söyleyişlerde bir takım seslerin üstüne fazlasıyla basılır: “Boya…cis!”, “Leblebuuu!”. Satılan nesneyi övücü ya da yüceltici vasıfların eklendiği de olur: “Haysiyetlidir dondurmam”. “Zarif dantelalar” vb.
Satıcıların da kendilerine özgü bir söz sanatı anlayışı vardı: onlar da kendi dünyalarına nazaran bir takım sanatlı söyleyişlerle mallarını satmaya çalışırlardı: “Derya kuzusu bu tür şeyler” (balık için). “Ne ak, ne çiçek” (ketenhelvası için).
Bir takım satıcıların kendilerini belirgin edecek boruları, zilleri ya da çıngırakları da bulunurdu. Mahalleli, bu sese nazaran gelenin yoğurtçu mu, sebzeci mi bulunduğunu anlardı.
Çıkarılan sesler kimi zaman, evde iyileştirilmeye çalışılan bir hastanın, uyuklamakta olan bir ihtiyarın ya da uyutulmaya çalışılan bir çocuğun irkilmesine yol açabilirdi, bunlara karşı gösterilen tepkiler de olurdu. Örneğin, uyutulmakta olan bir çocuk söz mevzusu ise söylenilen ninni şu şekle sokulabilirdi: Hu, hu, illallah / Sesin kısılsın inşallah / Geçmez olasın maşallah /Nenni bana ait gülüme nenni. Satıcı sözlerine evlerden verilen yanıtlar içinde beddualar da bulunurdu: “Sesin batsın derim, başka bir şeycikler demem” vb.
Satıcılar içinde Müslüman olmayanlar da bulunurdu. Ekranda görülen pencereden Yahudi asıllı eskicilerin, “Eskiler alayim” söyleyişi bugün dahi basında gülmece unsuru olarak görülmektedir.
SAİM SAKAOĞLU
SAİM SAKAOĞLU
YORUMLAR