Ses Olayı Nedir ? Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir. ...
Ses Olayı Nedir ?
Kelimelerde zamana ve sahaya bağlı olarak sürekli değişmelerin, gelişmelerin olması dilin canlılığının bir göstergesidir. Dil durağan değil, dinamik bir yapıya sahiptir. Dilin söz varlığını oluşturan kelimelerdeki sesler, heceleri ve kelimeleri oluştururken tarihî süreç içerisinde düşerler, yer değiştirirler, türerler, başka seslere benzerler. İşte bütün bunlar, ses bilgisi başlığı altında incelenir. Dilde ses olayları, çeşitli sebeplerden kaynaklanır. Bunlardan başlıcaları aşağıda özetlenmiştir:
Ses olaylarının sebepleri :
A) Dilin ses özellikleri: Türkçede kelime sonunda b, c, d, g sesleri olmadığı için Arapça kitâb kelimesi Türkçeye kitap şeklinde geçmiştir. Uzun ünlü olmadığı için de â ünlüsü kısalarak normal a’ya dönüşmüştür.
B) Başka seslerin etkisi: Bazı sesler, yanlarındaki diğer seslere etki ederek onları kendilerine benzetirler, değiştirirler. Meselâ, anbar kelimesindeki b sesi, yanındaki n’ye etki ederek onu, kendisi gibi dudak ünsüzü olan (m) yapmıştır. Böylece kelime, ambar şekline dönüşmüştür.
Yaşıl kelimesinin yeşil’e dönüşmesinin sebebi, y ve ş seslerinin inceltici etkisidir.
C) Vurgu: Türkçede orta hece vurgusu genellikle zayıf olduğu için bu hecedeki ünlüler bazen daralır bazen de düşerler: Tasarıla> tasarla, besileme> besleme, yalınız > yalnız vb. gibi.
D) Zayıf sesler: ğ, h, ı, l, n, r, y, z sesleri zayıf sesler olduğu için bazı ses olaylarına sebep olurlar: ağabey > âbi, hastahane > hastane, pek iyi > peki, bir daha> bi daha, soğan> soan, uğur> uur, ınanmak > inanmak.
E) Söyleyiş güçlüğü ve kakofoni: Bazı seslerin yan yana gelmesi söyleyiş güçlüğüne veya kakofoniye sebep olur. Bu durumda bazı ses olayları olur: büyükcek > büyücek, küçükçük > küçücük, ufakcık > ufacık.
Ses olaylarının sebebini, dildeki en az emek yasasına bağlamak mümkündür.
DİLİMİZDEKİ BAZI SES OLAYLARI
Daha önce gördüğümüz yumuşama ve sertleşme ses olaylarındandır. Bunlardan başka şu ses olayları vardır:
1- Kaynaşma
Ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirilince, araya bir ünsüz girer. Bu ses olayına kaynaşma, araya giren seslere de kaynaşÂtırma harfleri denir. Kaynaştırma harfleri dört tanedir: y s ş n (Kolaylık: Yaşasın)
Örnek: Bahçe-n-in, iki-ş-er, kapı-s-ı, oda-y-a ...
2- Hece (ses) (ünlü) Düşmesi
İki heceli bazı kelimeler, ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında, ikinci hecedeki dar ünlülerini yitirirler. Bu olaya ünlü düşmesi denir.
Örnek: Burun - bur-u-nu - burnu (Düşen ses -u-)
Emir - em-i-ri - emri (Düşen ses -i-)
Fikir - fik-i-ri - fikri (Düşen ses -i-)
İçeri - içer-i-si - içersi (Düşen ses -i-)
Ne + için - niçin (Düşen ses -e-)
Ne + asıl - nasıl (Düşen ses -e-)
Nerede - nerde (Düşen ses -e-)
3- Ses Türemesi
Bazı kelimeler bir ek veya yardımcı fiille birleşirken yeni bir ses türetirler.
Örnek: Az-cık - azıcık (Türeyen ses -ı-)
Zan-etmek - zannetmek (Türeyen ses -n-)
Öp-cük - öpücük (Türeyen ses -ü-)
4- Ses Değişmesi
Bazen bir ses başka bir sese dönüşebilir.
Örnek: İyi-idi - iyiydi (i - y oldu.)
Saygı-ile - saygıyla (i - y oldu.)
Kayıp-oldu kayboldu (p - b oldu, ayrıca ses düşmesi var.)
YORUMLAR