SEYYAR SATICILAR Eskiden ayak esnafı da denilen gezici satıcılar, Anadolu’nun değişik bölgelerinden para kazanmak gayesiyle İstanbul’a gelmi...
SEYYAR SATICILAR
Eskiden ayak esnafı da denilen gezici satıcılar, Anadolu’nun değişik bölgelerinden para kazanmak gayesiyle İstanbul’a gelmişler, mahallelerin ve sokakların olmazsa olmaz unsurlarından olmuşlardır. Bunların büyük kısımı, yiyecek maddeleri satar, giyeceklerle günlük hayatta kullanılan küçücük eşya da çeşitlerinden bazılarını oluştururdu.
Eskiden bu zamana kadar İstanbullular, günlerinin her saatini gezici satıcılarla beraber yaşamaya alışmışlardır. Bu sesler, eğlencesi kıt yoksul semtlerin belirgin başlı zevklerinden, renklerinden biri olmuştur.
Eskiden sabah küfesine yüklediği meyve ve sebzelerle satıcılar, sokakların ve mahallelerin ilk ziyaretçilerinden olurdu. Gene sabah vakti kahvaltı için börekçiler, poğaçacılar, simitçiler birbirleriyle yarışırdı. Öğleye doğru omzundaki sırığa geçirilmiş ciğerler ve arkasında büyük bir kedi sürüsüyle ciğerciler, avaz avaz bağırışlarıyla eskiciler ekmek paraları için yollara dökülürdü. Öğleden sonrasında, evlatların yolunu gözlediği macuncu, helvacı, şekerci eski yangın yerlerinde, okul önlerinde mallarını satmak için uğraşırlardı. Akşam vakti ise yoğurtçu ve turşucunun yolu gözlenirdi. Karanlığın basmasıyla beraber yazları dondurmacı, kış aylarında ise salepçi ve bozacılar ortaya çıkardı.
Memleketlerinden kalkarak İstanbul’a gelmiş olan bu satıcıları Osmanlı döneminde yeniçeriler himaye ederdi. Yapacakları minik ölçekli ticaretin sermayesini yeniçerilerden alan satıcılar, elde ettikleri kârın belli başlı bir oranını da yeniçerilere bırakırlardı. Belirgin bir mekanda bulunmayışları, şehrin içinde her gün pek çok vakaya karışmaları bazen sert önlemler alınmasına yol açmıştır. 1594’te piyasaya sürülen bir fermanda da gezici satıcıların sokaklarda dolaşarak mal satmamaları, emre uymayanların katledilmesi buyurulmuştur. Her türlü eşyanın satış fiyatım kontrol altında tutan devlet, başka esnafla beraber gezici satıcılar için de narh uygulaması yapmıştır. 1640 tarihindeki Es’âr Defteri’nde gezici satıcılar dükkân sahibi esnaftan ayrılmış ve mallarını daha ucuza satacakları belirtilmiştir.
Halkın başlıca gıdası olan ekmek, yakın zamanlara kadar mahalle aralarında gezici, atlı ekmekçiler tarafınca dağıtılırdı. Bir takım ekmekçiler de sırtlarına aldıkları küfelerle sabah ve akşam vakitlerinde kapıları sertçe vurarak ekmekleri verirdi.
Galata Limanı ve Mısır Çarşısı’nın çevresinde da en fazlaca gezici aşçılara rastlanırdı. Gezici aşçılar başlarında taşıdıkları tablanın ortasına bir mangal ve onun üstüne de yiyecek tenceresini yerleştirerek taşırlardı. Gezici aşçıların müşterilerinin bolca olduğu başka bir semt ise Bayezid Camii’nin avlusunun önüydü. Uygun bir yer bulduktan sonrasında buraya minik bir tente kurarlar, etrafına da masa ve sandalyeler koyarak yoldan geçenlerin yiyecek ihtiyacını karşılarlardı. Derhal etrafta bulunan gezici berberler de yiyecek yiyenleri tıraş edebilmek için aşçıların yanında dolaşırlardı.
Evlatların yolunu beklediği satıcılar içinde elma şekerciler başta gelirdi. Kâğıthelvası, çoğu zaman Arnavutlar tarafınca satılırdı. Kağıthelvası, bahar mevsiminde satılmaya başlanır ve sonbaharda ortadan kalkardı. Kağıthelvacılar, türlü desenlerle bezenmiş kutularının içinde bulunan helvaları çoğu zaman Kadıköy yakasında satarlardı.
Güz gelip havalar serinlemeye başladığında kestaneciler, Bahçekapı. Divanyolu, Şehzadebaşı şeklinde kalabalık caddelerin köşe başlarında alçak bir ocakta pişirdikleri kestaneleri minik kesekâğıtlarına koyarak satarlardı. Kışa rastlayan ramazan ayında pek çok gezici satıcı şeklinde kestaneciler de Direkler arasındaki yerlerini alırlardı.
Akşam vakitlerinde meyhaneleri dolaşan esnafın başlangıcında gelen midyecilerin büyük bölümü Ermeniydi. Kimi zaman midye dolması kimi zaman de minik çubuklara takılarak kızartılmış midye tavası satarlardı.
Turşucular, mallarını sırtlarında ve ellerinde bulunan minik fıçılarda satarlardı. İstanbullular, bilhassa lahana turşusuna çokça saygınlık ederdi. Çocuklar içinse içinde bir çok parça turşu bulunan turşu suyu sevilen bir içecekti.
Yoğurtçular, akşamın yaklaşmakta bulunduğunu da haber veren zillerini çala çala sokak başlarında gelmiş olduklarını bildirirlerdi. Omuzlarında asılı olan çubuğun iki ucuna iple bağlanmış yuvarlak tablalarıyla yoğurtlarını satmaya çalışırlardı. Sütçüler, sabah ve ikindi zamanı faaliyete geçerlerdi. Sütçülerin belli başlı muhitleri ve müşterileri bulunurdu. Güğümlerini omuzlarında taşırlar, bazıları ise atlı olurdu. Satıcıların dışındaki gezici esnaf da halka türlü hizmetler sunardı. Günümüzde sayıları çok azalan gezici fotoğrafçılar bunlara garip bir örnektir.
Yoğurtçular, akşamın yaklaşmakta bulunduğunu da haber veren zillerini çala çala sokak başlarında gelmiş olduklarını bildirirlerdi. Omuzlarında asılı olan çubuğun iki ucuna iple bağlanmış yuvarlak tablalarıyla yoğurtlarını satmaya çalışırlardı. Sütçüler, sabah ve ikindi zamanı faaliyete geçerlerdi. Sütçülerin belli başlı muhitleri ve müşterileri bulunurdu. Güğümlerini omuzlarında taşırlar, bazıları ise atlı olurdu. Satıcıların dışındaki gezici esnaf da halka türlü hizmetler sunardı. Günümüzde sayıları çok azalan gezici fotoğrafçılar bunlara garip bir örnektir.
Baharda sobaların kalkacağı ya da sonbaharda kurulacağı zamanlarda baca temizleyicileri, ellerinde süpürgeleri ve başka malzemeleriyle mahalle aralarında “bacacı” diye bağırarak dolaşırlardı. Buharalı ya da Karadenizli olan bileyciler, daha çok Kurban Bayramına yakın günlerde ortaya çıkarlardı. Karadenizli olan hallaçlar, yaz aylarının gezici esnaflardandı.
19. yy’ın sonlarında Eminönü’nde ve Galata Köprüsü üstünde gezici şemsiyeciler bulunurdu. Pek çok Yahudi olan bu esnaf şemsiyelerin saplarım kollarına takarak satış yapardı. Bir takım kimseler kısa sürecek olan yağmurda ıslanmamak için şemsiye almayı pahalı bulduklarında uyanık Yahudi satıcılar o vakit şemsiyeyi kiralarlardı.
Elektriğin yaygınlaşmadığı yıllarda lamba satıcıları, her gün ikindiden sonrasında sırtlarındaki bir sepetin içine doldurulmuş lambalarla sokaklarda dolaşırlardı. Lamba kelimesinin ilk hecesini, balon şeklinde ağızlarında şişirdikten sonrasında ‘*ci” ekini de bir hamlede söylerlerdi.
Eskiden gezici olarak satılan pek çok araç-gereç günümüzde bundan böyle çarşı ve dükkânlarda satılmış olduğu için gezici satıcıların sahası oldukça daralmıştır. Günümüzde sebze, meyve ve plastikten yapılmış malzemeler, gezici satıcıların başlıca türlerini oluşturmaktadır.
Uğur Göktaş
YORUMLAR