Sondaj TDK, Türk Dil Kurumu isim Fransızca sondage 1 . Sonda ile yoklama, sondalama. 2 . mecaz Bir durum, bir fikir ile il...
Sondaj
TDK, Türk Dil Kurumu
isim Fransızca sondage
1 . Sonda ile yoklama, sondalama.
2 . mecaz Bir durum, bir fikir ile ilgili olarak meydana getirilen yoklama, araştırma:
TDK, Türk Dil Kurumu
1 . Sonda ile yoklama, sondalama.
2 . mecaz Bir durum, bir fikir ile ilgili olarak meydana getirilen yoklama, araştırma:
"Bu konudaki sondajları iyi oldu."- .
Atasözü, deyim ve birleşik fiiller
- sondaj yapmak
Birleşik Sözler
- sondaj kuyusu
Sondaj Nedir? Su Sondajı ve Kuyu Sondajı Hakkında
Sondaj kuyusundan otomatik su pompalamak için iyi mi bir sistem yapılabilir?
SONDAJ a. (fr. sondage).
1. Herhangi bir yeri, bir çukuru, bir suyu, bir toprağı sondalamak eylemi.
2. Bir topluluktaki eğilimler, düşünceler vb. hakkında genel bir kanı edinmek için meydana getirilen yoklama, araştırma. ( KAMUOYU YOKLAMA'SI.)
3. Sondaj yapmak, bir düşünceyle, bir durumla ya da mevzuyla ilgili olarak bilgi edinmeye çalışmak.
*Denizbil. - DERİNLİKÛLÇüMü. || Deniz sondajı, deniz dibinde bir hidrokarbon yatağının araştırılıp işletilmesi ya da deniz dibi yapılarının korunması amacıyla makinelerle kazılmış kuyu. (Denizlerde bilimsel yollarla kuyu açma emek harcamaları, 1966' dan bu yana Glomar Challenger gemisiyle yürütülmektedir.)
*Ger. day. YOKLAMA'nın eşanlamlısı.
*Istat. Azca sayıda veriye dayanarak bir hiç kimseye ya da bir gruba ilişkin çabuk bilgi edinme. || Bir gruba sondaj yapmak, o gruba sondaj yöntemiyle anket yapmak: Bir mağazanın müşterileri içinde sondaj yapmak için bir sual kâğıdı hazırlamak.
*Jeofiz. Sismik sondaj, deniz dibinin altında bulunan katmanların konumunu belirleme; çeşitli arazilerde ve bu tarz şeyleri ayıran yansıtıcılar üstünde yansıyan ve/ya da kırılan sismik sinyallerin yayınlanmasıyla geri dönüşü arasındaki süre ölçülerek konumlama gerçekleştirilir. (Noktasal [sismik istasyon] ya da bir vapur tarafınca aşılan yol süresince kayıt yapıldığında kortvansi- yonel ya da devamlı sismik sondajdan söz edilir. Toprak altına girişin azca ya da çok olmasına bakılırsa, sondaj hafit ya da ağır'dır.)
*Kuyuc. ve Petr. san. Bilhassa petrol, organik gaz ve su sözkonusu olduğunda çok derinlere kadar inerek bir kuyu (sondaj kuyusu) kazmayı elde eden tekniklerin tümü. (Bk. ansikl. böl. Kuyuc. ve Petr. san.). || Herhangi bir yerde, bir çukurda, suda ya da arazide sondaj yapmak eylemi. || Sondaj ikmal gemisi, deniz dibinde sondaj kuyuları açmada kullanılan donanımlan ve malzemeleri taşımayı ve depolamayı elde eden vapur. || Sondaj yapmak, sondaj kuyusu açmak. || Göç eder sondaj aygıtı, bir kamyon ya da römork üstüne yerleştirilen ve sığ sondaj kuyuları açmada kullanılan hafifçe aygıt.
*Delme işleminde kullanılan makine.
*Mad. oc. ve Petr. san. Kayaç numunesi almak ya da fizyolojik bir ölçüm yapmak için kesici bir uç yardımıyla arazide delik açmak işlemi. (Bk. ansikl. böl.) || Sondaj deliği, bu amaç için oluşturulan ufak çaplı (200 ya da 300 mm) delik. || Sondaj kuyusu, sondaj çalışmalarının yapıldığı kuyu. || Sondaj makinesi, derinliği birkaç yüz metreyi geçmeyen sondaj delikleri açmada kullanılan, kendinden motorlu ya da bir römorkla taşınan makine (Bk. ansikl. böl.) || Darbeii ya da döner darbeii sondaj, yöntemi, bir darbe hareketi icra eden kesici bir uçla oluşturulan sondaj yöntemi. (Darbe hareketi, kesici ucun, her seferinde değişik konumlarda vuruş yapması için bir dönme hareketiyle beraber gerçekleşir.) || Döner sondaj yöntemi, bir dönme hareketi icra eden bir matkapla oluşturulan sondaj. (Bu yönteme "rotary" sondaj yöntemi de denir.) || Karot sondajı, çoğu zaman elmas uçlu matkaplarla meydana gelen ve yapılarını bozmadan kayaç parçalarını çıkarmaya olanak veren sondaj yöntemi. || Tahrip sondajı, kazı bölgesindeki sert bir kayacı parçalamak için uygulanan sondaj.
*Meteorol. Atmosferi düşey doğrultuda araştırma. (Bk. ansikl. böl.)|| Sondaj balonu, toplamış olduğu detayları-bilgileri radyo dalgalarıyla yere ulaştıran ölçme aygıtlarıyla donatılmış özgür balon.
*Yerbil. Sondaj yapmak, çeşitli katmanların türünü saptamak ya da su, cevherler vb. bulmak amacıyla, sondajla delerek derinlikleri araştırmak: inşaattan ilkin bir araziye sondaj yapmak.
*ANSİKL. Kuyuc. ve Petr. san. Bir hidrolik türbinle uygulanan türbosondaj ve bir elektrik motoruyla uygulanan elektrikli sondaj tekniklerinin gösterdiği gelişmeye rağmen, sert topraklar üstünde petrol yatakları araştırmada ve işletmede kullanılan temel yöntem, çamurlu döner (rotary) sondaj yöntemidir.
Darbeii sondaj yönteminde, ağır ve kesici bir aygıt birkaç santimetre yükseklikten belli bir hızla kayaç üstüne düşürülür ve bu işlem yinelenerek kayaç parçalanır. Kesintiler, kuyu altına azca oranda su püskürtüldükten sonrasında bir kovayla toplanır. Bu yöntem sığ sondaj kuyuları açmada kullanılır.
Döner sondaj yöntemi, iyi teknik koşullarda ve güvenlik içinde çok derinlere ulaşmayı sağlar. Çoğu zaman dişli merdanelerle donatılmış bir aygıt olan matkap, kuyunun dibinde, sondaj çubukları tarafınca döndürülür; bu çubuklar kuyu dibinden toprak yüzeyine kadar gelen birbirine vidalanmış içi boş, çelik silindirlerdir. Yüzeyde vidalanan köşeli çubuk'un dış kesiti kare biçimindedir ve döner tabla'yla döndürülür. Köşeli çubuğun kendisi de, hareketli makara'ya bağlı kaldırma kancasr'na bir kulpla asılı bulunan püskürtme kafası'na vidalıdır. Kuyu açma kulesi'nin ya da sondaj kulesi'nin üst bölümünde taç makara vardır. Bir halat birçok kolanla iki makarayı birleştirir; bu halatın çeken kolanı çıkrık tamburu'na sarılmış olur; çok sağlam olan bu çıkrıkta, halatın değişik hızlarda sarılmasını elde eden bir vites kutusu bulunur; bu kutu, aşınan ve oeğiştirilmesi ihtiyaç duyulan matkabı hızla yukarı çekmeyi sağlar. Çıkrık, bir ya da birbirine bağlanabilen birçok motorla devindirilir. Bu motorlardan biri de döner tablayı çalıştırır. Bağımsız ya da kimi kez çıkrığın arkasına yerleştirilmiş motorlarla çalıştırılan balçık pompaları, matkap tarafınca ilerleme oranında koparılan kesintileri boşaltmak için, sondaj kuyusuna devamlı olarak balçık püskürtür. Su, kil ve kimi kimyasal ürünlerin karışımı olan balçık, kesintilerin yukarı çıkmasını sağlar, yapmış olduğu hidrostatik basınçla kuyu çeperlerini korur ve kimi oluşumlarda karşılaşılan basınçlı akışkanları meblağ ve matkabı soğutur; ek olarak, kuyu çeperlerine bir kil tortusu ya da balçık pastası çökeltme özelliğine haizdir; bu da, çeperlerin sağlamlaşmasını sağlar. Balçık, pompalarda, basma borularında, yükselme kolonunda, püskürtme hortumunda, püskürtme kafasında, sondaj çubuklarının içinde devamlı olarak dolaşır; matkap üstündeki hususi boşaltma deliklerinden dışarı çıkar ve çubuklar ile kuyu çeperleri içinde yer edinen halka biçimindeki boşluktan yukarı çıkarken toplamış olduğu kesintileri bununla beraber götürür. Yüzeye ulaştığında bir olukla, kesintileri tutan titreşimli elek'e doğru gönderilir; son olarak, balçık havuzlarına geri döner ve burada, elekten geçen çok ince taneler dibe çöker.
Havalı sondaj yönteminde, balçık yerine hava kullanılır; bu yöntem, balçık hazırlamak için kafi oranda su bulunmayan çöl bölgelerinde ya da sondaj kuyusu oluşturulan arazinin yapısı, sızma sebebiyle mühim balçık yitirilmesine yol açtığında uygulanır.
Matkabın etkili çalışmasını sağlamak için, çubukların matkaba ilettiği dönme hareketinin haricinde (arazi yapısına bakılırsa, 40 ile 150 dev/dk), kuyu altına belli bir ağırlıkla bastırmak gerekir (kimi arazilerde 20 t'a kadar). Bu ağırlık, düzgüsel sondaj çubuklarından daha ağır ve daha dayanıklı hususi çubuklarla matkap üstüne bastırılarak sağlanır; ağırlık çubukları denilen bu çubuklar, ortalama 100 m yüksekliğindeki bir çubuk dizinin içine, matkabın tam üstüne bağlanır.
Kuyunun belli bir kısmı delindiğinde, çelik borulardan oluşan bir koruma sütunu indirilerek kuyunun çeperleri kaplanır; casing adında olan bu işlem sondaj süresince kuyu çeperlerini korur. Bu tip bir sütunun tamamı ya da yüksekliğinin bir kısmı, koruma sütunu ile kuyu çeperleri içinde kalan boşluğun sızdırmazlığını sağlamak için çoğu zaman çimentolanır.
Su içinde, gitgide büyüyen derinliklerde meydana getirilen sondaj çalışmalarında kullanılan yöntemlerin ve gereçlerin, deniz dibi (ya da deniz) sondaj'larında yararlanılan çok hususi tekniklere erişmesi için büyük bir gelişme göstermesi gerekmiştir. Bu sondaj yönteminde kullanılan tesisin belli bir devinimsizlikte olması zorunludur. Meteoroloji ve okyanusbilim, rüzgârlarla ilgili temel verileri sağlar. Gereç hesabında mahalli gelgit, akıntı ve soluğan koşulları da göz önüne alınmalıdır: bundan dolayı, deniz üstündeki platformların yüksekliği, dalga sırtı platformlara zarar veremeyecek halde hesaplanır.
Denizde sondaj işlemlerinde (off shore) kullanılan yapıların başlıca üç tipi vardır:
1. 100 m'yi pek aşmayan diplerde, sondaj yerine yedekte çekilerek getirilen yükselebilir yüzer platformlar kullanılır. Teknenin ayakları (minimum üç) krikolarla ya da kre- mayerlerle indirilip kaldırılabilir. Sondaj yerinin üstüne gelindiğinde ayaklar deniz altına kadar indirilir. Dipten almış olduğu destekle platform deniz üstünde en yüksek dalgaların ulaşamayacağı bir yüksekliğe çıkar. Bu konumda, sondaj kuyusu açmaya, karada kuyu açma koşullarında olduğu şeklinde başlanır. Sondaj işlemi sona erdiğinde, platform krikolarla ya da kremayer- lerle yüzer konuma getirilir, sonrasında ayaklar, yeni bir yere kadar yedekte çekilebilmesi için yukarı alınır.
2. Derinliği 300 m'ye ulaşan diplerde yarıdalgıç platformlar kullanılır; havada duran platform, şamandıra görevi icra eden içi boş sandıklara gene içi boş büyük ayaklarla bağlıdır. Platform sondaj bölgesine diple hiçbir mekanik bağlantı gerektirmeyen dinamik konumlandırma sistemleriyle donatılır. Ek olarak bu gemilerde teknenin her yerine dağılmış ve tüm yönlerde hareket eden pervaneler bulunur. Bu pervaneleri harekete geçiren motorlara bilgisayarla kumanda edilir. Geminin her türlü yer değiştirmesi akustik bir sistemle bilgisayara iletilir ve bilgisayar bu yer değiştirmeyi dengelemek için bir ya da birçok pervaneyi harekete geçirir. Demirlemenin yerini alan bu kararlılaştırma sisteminin haricinde, başvurulan sondaj teknikleri demirli yapılarda kullanılanlarla özdeştir. Sondaj gemileri ve dinamik konumlandırmak yarıdalgıç platformlar, derinliği 1 000 m'yi götürülürken sandıklar ya boştur ya da kısmen suyla doludur. Sondaj yerine gelindiğinde, sandıkları, soluğan ve akıntı etkilerinden korumak ve en yüksek dalgaların tekneye ulaşamayacağı bir halde platform ile deniz yüzeyi içinde belli bir uzaklık bırakmak için, sandıklar deniz düzeyinin altına, belli bir derinliğe inecek halde suyla doldurulur. Platform, demirlerle (5 ile 12) sondaj yerinin düşey doğrultusunda dengede tutulur. Bu demirlerin zincirleri ya da kabloları platform üstünde yer edinen değişmez gerilimli çıkrıklara sarılmış olur. Bu demirleme sistemi, yatay yer değiştirmeleri, sondaj işlemiyle uyuşan değerlere kadar küçültür, sadece soluğana bağlı düşey hareket (vuruntulama) azami derecede düşürülmelidir, bundan dolayı sondajda kullanılan çelik borular bir "vuruntu denkleştirici†ile platforma bağlanmalıdır.
3. Hareketli bir araçtan yararlanarak denizde kuyu açmanın en süratli yolu, sondaj gemileridir; sadece kablolu klasik demirlemenin ağırlığı ve karinanın sondaj yapmayı engellemiş olan hareketi, uzun süre bu gemilerin sondaj işlemlerinde kullanılmasını sınırlamıştır. Günümüzde bu gemiler, “Pelican†sondaj gemisi
Matkap arazide ilerledikçe çıkan kesin- ve dinamik konumlandırma tiler yerbilimcilerce incelenir. Araziden Hkesl rot adında olan silindirsel bir örnek almak için kuyu altına, çoğu zaman hususi bir ekip indirilir; alınan örnek yerbilimcilerin daha kati saptamalar yapmasını sağlar.
Sıvı ya da gaz hidrokarbon üretimini amaçlayan petrol kuyuları açmada, sondaj işlemleri, kazılmış oluşumları değerlendirme ve örnek alma işlemleriyle beraber gerçekleştirilir: karot alma, diyagrafi ve üretim denemeleri.
*Mad. oc. Sondaj bir cevher yatağını aramada ve tanımada kullanılan en yaygın tekniktir. Arama sondajları çoğu zaman arazi yüzeyinden başlayarak aranan yapıya azca çok dik doğrultuda açılır (yatay bir katmanda, düşey sondajlar, bir damar düşeyinde oldukça eğimli sondajlar). Bu sondajlar çoğunlukla karot almaya yöneliktir. Bir cevher yatağına ilişkin detaylı bilgi edinebilmek için, galeri çevresinden yelpaze biçiminde darbeli sondajlar yapılır.
Kimi cevher yatakları, yeraltına insan indirilmeden yerüstünden meydana getirilen sondajlarla da işletilebilir: sıvı ya da gaz halindeki maddeleri (su, petrol, organik gaz) pompalama; su püskürterek tuzu çözündürme ve tuz çözeltisini dışarı alma (so- lution mining); kuyu altına basınçlı su vererek bağdaşık olmayan malzemeleri mekanik yıkama, kesintileri dışarı almafslurry mining); kimyasal bir çözücüyle kolayca etkilenen cevherlerin yerinde liçing'ı (çözücü bir sondajla püskürtülür ve çözelti başka bir sondajla dışarı alınır); kömürü yerinde gazlaştırma.
Sondajlar, hem de kayaç hacmi içinde meydana gelen çeşitli işlemlerde de kullanılır: löbmür üretimine geçmeden ilkin katmanlardaki grizuyu dışarı almak için uygulanan gaz yok etme sondajları; kazı yapmadan ilkin araziyi pekiştirmek için uygulanan çimentolama sondajları; kayacı gevşetmeye ve kazı esnasında meydana gelebilecek tozu azaltmaya dayanan su püskürtme sondajları (kömür üretiminde "çiseleme'1 adında olan teknik). Sondaj delikleri genel anlamda içlerine patlayıcı madde yerleştirmek amacıyla açılmaz. Bununla beraber açık işletmelerde, çoğu zaman bir sondaj makinesiyle açıldıkları için lağım deliklerine bir çok süre sondaj delikleri adı verilir.
*Sondaj makinesi. Sondaj makinesi motoru, delik delme için lüzumlu hareketi kesici uca, şu demek oluyor ki matkaba bir çubuk dizisiyle iletir; kesintinin su püskürtülerek ya da basınçlı havayla dışarı atılabilmesi için bu çubuklar içleri boş olarak yapılmıştır. Bir dönme ya da darbeli dönme hareketi yapabilen bu makine kayacı yalnızca darbe hareketiyle parçalar.
*Meteorol. Atmosfer sondajları yerden ya da uydulardan, yerinde ya da uzaktan meydana getirilen ölçümlerle gerçekleştirilir. Yerinde ölçümlerle meydana getirilen sondajlar, meteoroloji balonları ya da yukarı atmosfer için füzesondalarla taşınan radyosondalar ya da radyo-rüzgâr sondaları yardımıyla gerçekleştirilir.
Dünya meteoroloji ağını oluşturan çok sayıdaki meteoroloji istasyonunda balonlar ya da füzelerle meydana getirilen düşey doğrultudaki sondajlar günde iki ya da dört kez sinoptik saatlerde (00.00, 6.00, 12.00, 18.00, evrensel saat) yapılır.
Uzaktan meydana getirilen sondajlarda, atmosferin fizyolojik özellikleriyle ilgili bilgiler elde etmek için yerden optik araçlar (lidar), akustik araçlar (sodar), radyoelektriksel araçlar (radar) ya da radyometre araçları (spektroradyometre) kullanılır.
Düşey ısı ve rutubet profillerini elde etmek için, meteoroloji uydularında çok- kanallı radyometrelerden yararlanılır.
1. Herhangi bir yeri, bir çukuru, bir suyu, bir toprağı sondalamak eylemi.
2. Bir topluluktaki eğilimler, düşünceler vb. hakkında genel bir kanı edinmek için meydana getirilen yoklama, araştırma. ( KAMUOYU YOKLAMA'SI.)
3. Sondaj yapmak, bir düşünceyle, bir durumla ya da mevzuyla ilgili olarak bilgi edinmeye çalışmak.
*Denizbil. - DERİNLİKÛLÇüMü. || Deniz sondajı, deniz dibinde bir hidrokarbon yatağının araştırılıp işletilmesi ya da deniz dibi yapılarının korunması amacıyla makinelerle kazılmış kuyu. (Denizlerde bilimsel yollarla kuyu açma emek harcamaları, 1966' dan bu yana Glomar Challenger gemisiyle yürütülmektedir.)
*Ger. day. YOKLAMA'nın eşanlamlısı.
*Istat. Azca sayıda veriye dayanarak bir hiç kimseye ya da bir gruba ilişkin çabuk bilgi edinme. || Bir gruba sondaj yapmak, o gruba sondaj yöntemiyle anket yapmak: Bir mağazanın müşterileri içinde sondaj yapmak için bir sual kâğıdı hazırlamak.
*Jeofiz. Sismik sondaj, deniz dibinin altında bulunan katmanların konumunu belirleme; çeşitli arazilerde ve bu tarz şeyleri ayıran yansıtıcılar üstünde yansıyan ve/ya da kırılan sismik sinyallerin yayınlanmasıyla geri dönüşü arasındaki süre ölçülerek konumlama gerçekleştirilir. (Noktasal [sismik istasyon] ya da bir vapur tarafınca aşılan yol süresince kayıt yapıldığında kortvansi- yonel ya da devamlı sismik sondajdan söz edilir. Toprak altına girişin azca ya da çok olmasına bakılırsa, sondaj hafit ya da ağır'dır.)
*Kuyuc. ve Petr. san. Bilhassa petrol, organik gaz ve su sözkonusu olduğunda çok derinlere kadar inerek bir kuyu (sondaj kuyusu) kazmayı elde eden tekniklerin tümü. (Bk. ansikl. böl. Kuyuc. ve Petr. san.). || Herhangi bir yerde, bir çukurda, suda ya da arazide sondaj yapmak eylemi. || Sondaj ikmal gemisi, deniz dibinde sondaj kuyuları açmada kullanılan donanımlan ve malzemeleri taşımayı ve depolamayı elde eden vapur. || Sondaj yapmak, sondaj kuyusu açmak. || Göç eder sondaj aygıtı, bir kamyon ya da römork üstüne yerleştirilen ve sığ sondaj kuyuları açmada kullanılan hafifçe aygıt.
*Delme işleminde kullanılan makine.
*Mad. oc. ve Petr. san. Kayaç numunesi almak ya da fizyolojik bir ölçüm yapmak için kesici bir uç yardımıyla arazide delik açmak işlemi. (Bk. ansikl. böl.) || Sondaj deliği, bu amaç için oluşturulan ufak çaplı (200 ya da 300 mm) delik. || Sondaj kuyusu, sondaj çalışmalarının yapıldığı kuyu. || Sondaj makinesi, derinliği birkaç yüz metreyi geçmeyen sondaj delikleri açmada kullanılan, kendinden motorlu ya da bir römorkla taşınan makine (Bk. ansikl. böl.) || Darbeii ya da döner darbeii sondaj, yöntemi, bir darbe hareketi icra eden kesici bir uçla oluşturulan sondaj yöntemi. (Darbe hareketi, kesici ucun, her seferinde değişik konumlarda vuruş yapması için bir dönme hareketiyle beraber gerçekleşir.) || Döner sondaj yöntemi, bir dönme hareketi icra eden bir matkapla oluşturulan sondaj. (Bu yönteme "rotary" sondaj yöntemi de denir.) || Karot sondajı, çoğu zaman elmas uçlu matkaplarla meydana gelen ve yapılarını bozmadan kayaç parçalarını çıkarmaya olanak veren sondaj yöntemi. || Tahrip sondajı, kazı bölgesindeki sert bir kayacı parçalamak için uygulanan sondaj.
*Meteorol. Atmosferi düşey doğrultuda araştırma. (Bk. ansikl. böl.)|| Sondaj balonu, toplamış olduğu detayları-bilgileri radyo dalgalarıyla yere ulaştıran ölçme aygıtlarıyla donatılmış özgür balon.
*Yerbil. Sondaj yapmak, çeşitli katmanların türünü saptamak ya da su, cevherler vb. bulmak amacıyla, sondajla delerek derinlikleri araştırmak: inşaattan ilkin bir araziye sondaj yapmak.
*ANSİKL. Kuyuc. ve Petr. san. Bir hidrolik türbinle uygulanan türbosondaj ve bir elektrik motoruyla uygulanan elektrikli sondaj tekniklerinin gösterdiği gelişmeye rağmen, sert topraklar üstünde petrol yatakları araştırmada ve işletmede kullanılan temel yöntem, çamurlu döner (rotary) sondaj yöntemidir.
Darbeii sondaj yönteminde, ağır ve kesici bir aygıt birkaç santimetre yükseklikten belli bir hızla kayaç üstüne düşürülür ve bu işlem yinelenerek kayaç parçalanır. Kesintiler, kuyu altına azca oranda su püskürtüldükten sonrasında bir kovayla toplanır. Bu yöntem sığ sondaj kuyuları açmada kullanılır.
Döner sondaj yöntemi, iyi teknik koşullarda ve güvenlik içinde çok derinlere ulaşmayı sağlar. Çoğu zaman dişli merdanelerle donatılmış bir aygıt olan matkap, kuyunun dibinde, sondaj çubukları tarafınca döndürülür; bu çubuklar kuyu dibinden toprak yüzeyine kadar gelen birbirine vidalanmış içi boş, çelik silindirlerdir. Yüzeyde vidalanan köşeli çubuk'un dış kesiti kare biçimindedir ve döner tabla'yla döndürülür. Köşeli çubuğun kendisi de, hareketli makara'ya bağlı kaldırma kancasr'na bir kulpla asılı bulunan püskürtme kafası'na vidalıdır. Kuyu açma kulesi'nin ya da sondaj kulesi'nin üst bölümünde taç makara vardır. Bir halat birçok kolanla iki makarayı birleştirir; bu halatın çeken kolanı çıkrık tamburu'na sarılmış olur; çok sağlam olan bu çıkrıkta, halatın değişik hızlarda sarılmasını elde eden bir vites kutusu bulunur; bu kutu, aşınan ve oeğiştirilmesi ihtiyaç duyulan matkabı hızla yukarı çekmeyi sağlar. Çıkrık, bir ya da birbirine bağlanabilen birçok motorla devindirilir. Bu motorlardan biri de döner tablayı çalıştırır. Bağımsız ya da kimi kez çıkrığın arkasına yerleştirilmiş motorlarla çalıştırılan balçık pompaları, matkap tarafınca ilerleme oranında koparılan kesintileri boşaltmak için, sondaj kuyusuna devamlı olarak balçık püskürtür. Su, kil ve kimi kimyasal ürünlerin karışımı olan balçık, kesintilerin yukarı çıkmasını sağlar, yapmış olduğu hidrostatik basınçla kuyu çeperlerini korur ve kimi oluşumlarda karşılaşılan basınçlı akışkanları meblağ ve matkabı soğutur; ek olarak, kuyu çeperlerine bir kil tortusu ya da balçık pastası çökeltme özelliğine haizdir; bu da, çeperlerin sağlamlaşmasını sağlar. Balçık, pompalarda, basma borularında, yükselme kolonunda, püskürtme hortumunda, püskürtme kafasında, sondaj çubuklarının içinde devamlı olarak dolaşır; matkap üstündeki hususi boşaltma deliklerinden dışarı çıkar ve çubuklar ile kuyu çeperleri içinde yer edinen halka biçimindeki boşluktan yukarı çıkarken toplamış olduğu kesintileri bununla beraber götürür. Yüzeye ulaştığında bir olukla, kesintileri tutan titreşimli elek'e doğru gönderilir; son olarak, balçık havuzlarına geri döner ve burada, elekten geçen çok ince taneler dibe çöker.
Havalı sondaj yönteminde, balçık yerine hava kullanılır; bu yöntem, balçık hazırlamak için kafi oranda su bulunmayan çöl bölgelerinde ya da sondaj kuyusu oluşturulan arazinin yapısı, sızma sebebiyle mühim balçık yitirilmesine yol açtığında uygulanır.
Matkabın etkili çalışmasını sağlamak için, çubukların matkaba ilettiği dönme hareketinin haricinde (arazi yapısına bakılırsa, 40 ile 150 dev/dk), kuyu altına belli bir ağırlıkla bastırmak gerekir (kimi arazilerde 20 t'a kadar). Bu ağırlık, düzgüsel sondaj çubuklarından daha ağır ve daha dayanıklı hususi çubuklarla matkap üstüne bastırılarak sağlanır; ağırlık çubukları denilen bu çubuklar, ortalama 100 m yüksekliğindeki bir çubuk dizinin içine, matkabın tam üstüne bağlanır.
Kuyunun belli bir kısmı delindiğinde, çelik borulardan oluşan bir koruma sütunu indirilerek kuyunun çeperleri kaplanır; casing adında olan bu işlem sondaj süresince kuyu çeperlerini korur. Bu tip bir sütunun tamamı ya da yüksekliğinin bir kısmı, koruma sütunu ile kuyu çeperleri içinde kalan boşluğun sızdırmazlığını sağlamak için çoğu zaman çimentolanır.
Su içinde, gitgide büyüyen derinliklerde meydana getirilen sondaj çalışmalarında kullanılan yöntemlerin ve gereçlerin, deniz dibi (ya da deniz) sondaj'larında yararlanılan çok hususi tekniklere erişmesi için büyük bir gelişme göstermesi gerekmiştir. Bu sondaj yönteminde kullanılan tesisin belli bir devinimsizlikte olması zorunludur. Meteoroloji ve okyanusbilim, rüzgârlarla ilgili temel verileri sağlar. Gereç hesabında mahalli gelgit, akıntı ve soluğan koşulları da göz önüne alınmalıdır: bundan dolayı, deniz üstündeki platformların yüksekliği, dalga sırtı platformlara zarar veremeyecek halde hesaplanır.
Denizde sondaj işlemlerinde (off shore) kullanılan yapıların başlıca üç tipi vardır:
1. 100 m'yi pek aşmayan diplerde, sondaj yerine yedekte çekilerek getirilen yükselebilir yüzer platformlar kullanılır. Teknenin ayakları (minimum üç) krikolarla ya da kre- mayerlerle indirilip kaldırılabilir. Sondaj yerinin üstüne gelindiğinde ayaklar deniz altına kadar indirilir. Dipten almış olduğu destekle platform deniz üstünde en yüksek dalgaların ulaşamayacağı bir yüksekliğe çıkar. Bu konumda, sondaj kuyusu açmaya, karada kuyu açma koşullarında olduğu şeklinde başlanır. Sondaj işlemi sona erdiğinde, platform krikolarla ya da kremayer- lerle yüzer konuma getirilir, sonrasında ayaklar, yeni bir yere kadar yedekte çekilebilmesi için yukarı alınır.
2. Derinliği 300 m'ye ulaşan diplerde yarıdalgıç platformlar kullanılır; havada duran platform, şamandıra görevi icra eden içi boş sandıklara gene içi boş büyük ayaklarla bağlıdır. Platform sondaj bölgesine diple hiçbir mekanik bağlantı gerektirmeyen dinamik konumlandırma sistemleriyle donatılır. Ek olarak bu gemilerde teknenin her yerine dağılmış ve tüm yönlerde hareket eden pervaneler bulunur. Bu pervaneleri harekete geçiren motorlara bilgisayarla kumanda edilir. Geminin her türlü yer değiştirmesi akustik bir sistemle bilgisayara iletilir ve bilgisayar bu yer değiştirmeyi dengelemek için bir ya da birçok pervaneyi harekete geçirir. Demirlemenin yerini alan bu kararlılaştırma sisteminin haricinde, başvurulan sondaj teknikleri demirli yapılarda kullanılanlarla özdeştir. Sondaj gemileri ve dinamik konumlandırmak yarıdalgıç platformlar, derinliği 1 000 m'yi götürülürken sandıklar ya boştur ya da kısmen suyla doludur. Sondaj yerine gelindiğinde, sandıkları, soluğan ve akıntı etkilerinden korumak ve en yüksek dalgaların tekneye ulaşamayacağı bir halde platform ile deniz yüzeyi içinde belli bir uzaklık bırakmak için, sandıklar deniz düzeyinin altına, belli bir derinliğe inecek halde suyla doldurulur. Platform, demirlerle (5 ile 12) sondaj yerinin düşey doğrultusunda dengede tutulur. Bu demirlerin zincirleri ya da kabloları platform üstünde yer edinen değişmez gerilimli çıkrıklara sarılmış olur. Bu demirleme sistemi, yatay yer değiştirmeleri, sondaj işlemiyle uyuşan değerlere kadar küçültür, sadece soluğana bağlı düşey hareket (vuruntulama) azami derecede düşürülmelidir, bundan dolayı sondajda kullanılan çelik borular bir "vuruntu denkleştirici†ile platforma bağlanmalıdır.
3. Hareketli bir araçtan yararlanarak denizde kuyu açmanın en süratli yolu, sondaj gemileridir; sadece kablolu klasik demirlemenin ağırlığı ve karinanın sondaj yapmayı engellemiş olan hareketi, uzun süre bu gemilerin sondaj işlemlerinde kullanılmasını sınırlamıştır. Günümüzde bu gemiler, “Pelican†sondaj gemisi
Matkap arazide ilerledikçe çıkan kesin- ve dinamik konumlandırma tiler yerbilimcilerce incelenir. Araziden Hkesl rot adında olan silindirsel bir örnek almak için kuyu altına, çoğu zaman hususi bir ekip indirilir; alınan örnek yerbilimcilerin daha kati saptamalar yapmasını sağlar.
Sıvı ya da gaz hidrokarbon üretimini amaçlayan petrol kuyuları açmada, sondaj işlemleri, kazılmış oluşumları değerlendirme ve örnek alma işlemleriyle beraber gerçekleştirilir: karot alma, diyagrafi ve üretim denemeleri.
*Mad. oc. Sondaj bir cevher yatağını aramada ve tanımada kullanılan en yaygın tekniktir. Arama sondajları çoğu zaman arazi yüzeyinden başlayarak aranan yapıya azca çok dik doğrultuda açılır (yatay bir katmanda, düşey sondajlar, bir damar düşeyinde oldukça eğimli sondajlar). Bu sondajlar çoğunlukla karot almaya yöneliktir. Bir cevher yatağına ilişkin detaylı bilgi edinebilmek için, galeri çevresinden yelpaze biçiminde darbeli sondajlar yapılır.
Kimi cevher yatakları, yeraltına insan indirilmeden yerüstünden meydana getirilen sondajlarla da işletilebilir: sıvı ya da gaz halindeki maddeleri (su, petrol, organik gaz) pompalama; su püskürterek tuzu çözündürme ve tuz çözeltisini dışarı alma (so- lution mining); kuyu altına basınçlı su vererek bağdaşık olmayan malzemeleri mekanik yıkama, kesintileri dışarı almafslurry mining); kimyasal bir çözücüyle kolayca etkilenen cevherlerin yerinde liçing'ı (çözücü bir sondajla püskürtülür ve çözelti başka bir sondajla dışarı alınır); kömürü yerinde gazlaştırma.
Sondajlar, hem de kayaç hacmi içinde meydana gelen çeşitli işlemlerde de kullanılır: löbmür üretimine geçmeden ilkin katmanlardaki grizuyu dışarı almak için uygulanan gaz yok etme sondajları; kazı yapmadan ilkin araziyi pekiştirmek için uygulanan çimentolama sondajları; kayacı gevşetmeye ve kazı esnasında meydana gelebilecek tozu azaltmaya dayanan su püskürtme sondajları (kömür üretiminde "çiseleme'1 adında olan teknik). Sondaj delikleri genel anlamda içlerine patlayıcı madde yerleştirmek amacıyla açılmaz. Bununla beraber açık işletmelerde, çoğu zaman bir sondaj makinesiyle açıldıkları için lağım deliklerine bir çok süre sondaj delikleri adı verilir.
*Sondaj makinesi. Sondaj makinesi motoru, delik delme için lüzumlu hareketi kesici uca, şu demek oluyor ki matkaba bir çubuk dizisiyle iletir; kesintinin su püskürtülerek ya da basınçlı havayla dışarı atılabilmesi için bu çubuklar içleri boş olarak yapılmıştır. Bir dönme ya da darbeli dönme hareketi yapabilen bu makine kayacı yalnızca darbe hareketiyle parçalar.
*Meteorol. Atmosfer sondajları yerden ya da uydulardan, yerinde ya da uzaktan meydana getirilen ölçümlerle gerçekleştirilir. Yerinde ölçümlerle meydana getirilen sondajlar, meteoroloji balonları ya da yukarı atmosfer için füzesondalarla taşınan radyosondalar ya da radyo-rüzgâr sondaları yardımıyla gerçekleştirilir.
Dünya meteoroloji ağını oluşturan çok sayıdaki meteoroloji istasyonunda balonlar ya da füzelerle meydana getirilen düşey doğrultudaki sondajlar günde iki ya da dört kez sinoptik saatlerde (00.00, 6.00, 12.00, 18.00, evrensel saat) yapılır.
Uzaktan meydana getirilen sondajlarda, atmosferin fizyolojik özellikleriyle ilgili bilgiler elde etmek için yerden optik araçlar (lidar), akustik araçlar (sodar), radyoelektriksel araçlar (radar) ya da radyometre araçları (spektroradyometre) kullanılır.
Düşey ısı ve rutubet profillerini elde etmek için, meteoroloji uydularında çok- kanallı radyometrelerden yararlanılır.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR