SUVERME a. Metalürj. 1. Yüksek sıcaklıkta göstereceği emin yapıyı (ya da bundan türetilen bir başka yapı) çevre sıcaklığında da sür...
SUVERME a. Metalürj.
1. Yüksek sıcaklıkta göstereceği emin yapıyı (ya da bundan türetilen bir başka yapı) çevre sıcaklığında da sürdürebilmesi için bir metalürji ürününe ani soğutma yöntemiyle uygulanan ısıl işlem. (Suverme çeliklerde mesela sertleşme şeklinde bir özellik değişimine neden olur.) [Bk. ansikl. böl.]
2. Suverme derinliği, metal bir parçanın çeşitli noktalarında bilhassa yüzeyi ile aslı içinde suverme işleminden etkilenen kalınlık. || Suverme sıvısı, suverme işleminin uygulanmış olduğu sıvı. || Suverme suyu, suverme işleminde soğutucu olarak kullanılan su. || Suverme süresi, austenitleme işleminden başlayarak parçanın suverme ortamından çıkarılmasına dek geçen süre. || Suverme yağı, suverme işleminde kullanılan hususi karışımlı sıvı yağ. || Sıfıraltı suverme, bir metalürji ürününe çok düşük sıcaklıkta uygulanan suverme işlemi. (Sıfıraltı suverme işleminde genellikte kuru buz kullanılır [-79 °Cj. Kimi durumlarda, özellikte takım çeliklerinde aşınmaya karşı dayanımı artırmak için daha düşük sıcaklıkta [sıvı azot, -195 °C] uzun devam eden bir işlemden yararlanılır.) || Ters suverme, gri dökme demirden bir parçanın içinde sementit oluşumu (beyaz ya da benekli yapı). || Tekrardan suverme, bir metal ya da alaşıma tekrardan suvermek eylemi; bu parçalara ikinci kez uygulanan suverme işlemi.
*ANSİKL. Metalürj. Bir metal ya da bir alaşıma suverme işlemi uygulayabilmek için bu metal ya da alaşımın metalografik bileşenlerinin sıcaklığın yükselmesine bağlı olarak kalite ve oran bakımından belli bir değişime uğraması gerekir. Bundan dolayı suverilecek ürün, yapısal bir değişime denk düşen bir dönüşüm sıcaklığının üstünde ısıtılır, işlenecek parçanın her noktasında belli bir sıcaklığa erişmek gerektiğinden, gerçek anlamda bir suverme, uygun bir ortamda ani bir soğutma işlemiyle gerçekleştirilir; böylece sadece yüksek sıcaklıkta emin olan bir yapının ortam sıcaklığında da bu kararlılığını koruması sağlanır. Kimi süre soğutma ne denli süratli olursa olsun sıcakta emin olan bir yapıyı korumak mümkün olmaz ve dolayısıyla yarıkararlı ya da ara yapı denen bir yapı elde edilir: mesela çeliklerin durumu böyledir. Suverme işlemiyle değiştirilmek istenen en temel özellik sertliktir. Suverme çeliklerde yüksek bir sertliğe yol açsa da (mesela karbon oranı % 6 olan bir çelikte tavlanmış durumda Brinell sertliği 200, suverilmiş durumda 700'dür), kimi bakır alaşımları ite kimi hafifçe alaşımlarda tavlanmış duruma gore suverilmiş durumda daha düşük sertlikler elde edilebilir.
*Suverme etkenleri. En mühim suverme etkenleri şunlardır:
1. suverme sıcaklığı, bölüme uygulanması ihtiyaç duyulan en yüksek sıcaklıktır ve alaşımın dönüşüm sıcaklığından 50 °C daha yüksektir. Çeliklerde bu ısı demir-kar- bon alaşımlarının denge diyagramıyla tanımlanır; bu diyagram, gama demir'de katı bir karbon çözeltisi olan austenit fazının sıcakta emin bölgesini verir;
2. soğutma hızı, suverme ortamının sıcaklığına ve türüne göre değişiklik gösterir. En fazla kullanılan suverme ortamları ya da banyoları su, sıvı yağ, petrol, salamura, tuz banyoları, erimiş kurşun, durgun ya da üflenmiş hava, sıvılaştırılmış gazlardır. Suverme ortamının soğutma tesiri, ortamın ısıl iletkenliğinin yüksekliğine, hacminin yeterliliğine, parçanın çeşitli bölümlerinin yenilenen ortamla temasını kolaylaştıran devamlı çalkalanmaya bağlı olarak daha da artar. Soğutma hızı dönüşüm noktalarının sıcaklığını değiştirerek bu bölgelerde hususi bir bileşenin ortaya çıkmasına neden olur; her çelik için ayrı bir tehlikeli sonuç suverme hızı tanımlanabilir;
3. alaşımın kimyasal bileşimi. Suverilecek alaşımın kimyasal bileşimi, tehlikeli sonuç suverme hızını etkisinde bırakır. Krom, nikel, manganez şeklinde kimi elementler, suverme anında çeliklerin davranışını değiştirir. Katılma elementlerinin uygun bir bileşimine bağlı olarak havada düzgüsel soğutma kanalıyla marten- sitli bir suverme yapısı elde edilebilir; bu tür çeliklere, havada kendi kendine sertleşen çelik ya da "hava çeliği" denir
Katılma elementleri çeliklerde ek olarak suverme derinliği'ni artırır. Bu olayın, özellikte büyük boyutlu parçalarda büyük önemi vardır: katılma elementleri, suverme tesirini derinlemesine homojenleştirir;böylece parçanın içinde ve yüzeyinde, kısaca aynı parçanın değişik kalınlıktaki bölümleri içinde özdeş bir yapının oluşmasını sağlar. Bu tesir bilhassa nikel, krom, manganez ya da molibden katılarak daha da artırılır.
• Suverme şekilleri. Belli başlı dört çeşit suverme yöntemi vardır:
1. düzgüsel suverme; bu yöntemde öncesinden ısıtılan parça, hızla suverme teknesine daldırılır ve soğuma süresince çalkalanır;
2. izoterm suverme; kademeli, aşamalı ya da kesikli de denen izoterm suverme yönteminde, parça ilkin düzgüsel suverme sıcaklığına dek ısıtılır; sonrasında 200-700 °C arasındaki bir sıcaklıkta bir banyoda belli bir süre soğutulur; bu süre içinde austenit, azca ya da çok tam bir ayrışmaya uğrayarak “beynit" denen hususi bir bileşene dönüşür. Parça sonrasında su içinde ya da havada soğutulur, izoterm denen bu işlem, düzgüsel suverme yöntemiyle elde edilmiş yapılardan daha üstün mekanik özellikler taşıyan yapıların elde edilmesini sağlar (sertliğin artırılması, kırılganlığın en aza indirilmesi). Kademeli soğutma ek olarak iç gerilme, soğuma çatlakları ve şekil değiştirmelerin niçin olduğu suverme özürlerini azaltır. Patent tavı, sert çelik tellere uygulanan izoterm bir suverme yöntemidir;
3. hamlaçla suverme; bu yöntemde işlenecek parçanın ilgili kısmı hamlaç aleviyle ısıtıldıktan sonrasında su serpilerek ani bir soğutma işlemine uğratılır; dişli çarklarının dişlerine, mil üstüne monte edilen kamlara, ekip tezgâhlarının sürtünme yüzeylerine bu yolla suverilir;
4. indükleme kanalıyla ısıtarak suverme ya da yüzeysel suverme; bu yöntem çoğu zaman dönel profilli ufak boyutlu parçalara uygulanır. Parça, yüksek frekanslı bir akım geçirilen bir indükleyici içine doldurularak ısıtılır istenilen sıcaklığa erişildiğinde akım kesilir; parça indükleyici süresince açılmış deliklerden fışkıran su jetiyle ya da bir su teknesine daldırılarak soğutulur.
Kimi izoterm suverme usûlleri haricinde, direkt ham suverme parçalarının kullanılması çok enderdir: bu durumda suverme uygulamasından doğan iç gerilmeleri gidermek ya da suverilmiş ürünün kimi mekanik özelliklerini azaltarak geliştirmek için tamamlayıcı bir menevişleme işlemi uygulanır.
1. Yüksek sıcaklıkta göstereceği emin yapıyı (ya da bundan türetilen bir başka yapı) çevre sıcaklığında da sürdürebilmesi için bir metalürji ürününe ani soğutma yöntemiyle uygulanan ısıl işlem. (Suverme çeliklerde mesela sertleşme şeklinde bir özellik değişimine neden olur.) [Bk. ansikl. böl.]
2. Suverme derinliği, metal bir parçanın çeşitli noktalarında bilhassa yüzeyi ile aslı içinde suverme işleminden etkilenen kalınlık. || Suverme sıvısı, suverme işleminin uygulanmış olduğu sıvı. || Suverme suyu, suverme işleminde soğutucu olarak kullanılan su. || Suverme süresi, austenitleme işleminden başlayarak parçanın suverme ortamından çıkarılmasına dek geçen süre. || Suverme yağı, suverme işleminde kullanılan hususi karışımlı sıvı yağ. || Sıfıraltı suverme, bir metalürji ürününe çok düşük sıcaklıkta uygulanan suverme işlemi. (Sıfıraltı suverme işleminde genellikte kuru buz kullanılır [-79 °Cj. Kimi durumlarda, özellikte takım çeliklerinde aşınmaya karşı dayanımı artırmak için daha düşük sıcaklıkta [sıvı azot, -195 °C] uzun devam eden bir işlemden yararlanılır.) || Ters suverme, gri dökme demirden bir parçanın içinde sementit oluşumu (beyaz ya da benekli yapı). || Tekrardan suverme, bir metal ya da alaşıma tekrardan suvermek eylemi; bu parçalara ikinci kez uygulanan suverme işlemi.
*ANSİKL. Metalürj. Bir metal ya da bir alaşıma suverme işlemi uygulayabilmek için bu metal ya da alaşımın metalografik bileşenlerinin sıcaklığın yükselmesine bağlı olarak kalite ve oran bakımından belli bir değişime uğraması gerekir. Bundan dolayı suverilecek ürün, yapısal bir değişime denk düşen bir dönüşüm sıcaklığının üstünde ısıtılır, işlenecek parçanın her noktasında belli bir sıcaklığa erişmek gerektiğinden, gerçek anlamda bir suverme, uygun bir ortamda ani bir soğutma işlemiyle gerçekleştirilir; böylece sadece yüksek sıcaklıkta emin olan bir yapının ortam sıcaklığında da bu kararlılığını koruması sağlanır. Kimi süre soğutma ne denli süratli olursa olsun sıcakta emin olan bir yapıyı korumak mümkün olmaz ve dolayısıyla yarıkararlı ya da ara yapı denen bir yapı elde edilir: mesela çeliklerin durumu böyledir. Suverme işlemiyle değiştirilmek istenen en temel özellik sertliktir. Suverme çeliklerde yüksek bir sertliğe yol açsa da (mesela karbon oranı % 6 olan bir çelikte tavlanmış durumda Brinell sertliği 200, suverilmiş durumda 700'dür), kimi bakır alaşımları ite kimi hafifçe alaşımlarda tavlanmış duruma gore suverilmiş durumda daha düşük sertlikler elde edilebilir.
*Suverme etkenleri. En mühim suverme etkenleri şunlardır:
1. suverme sıcaklığı, bölüme uygulanması ihtiyaç duyulan en yüksek sıcaklıktır ve alaşımın dönüşüm sıcaklığından 50 °C daha yüksektir. Çeliklerde bu ısı demir-kar- bon alaşımlarının denge diyagramıyla tanımlanır; bu diyagram, gama demir'de katı bir karbon çözeltisi olan austenit fazının sıcakta emin bölgesini verir;
2. soğutma hızı, suverme ortamının sıcaklığına ve türüne göre değişiklik gösterir. En fazla kullanılan suverme ortamları ya da banyoları su, sıvı yağ, petrol, salamura, tuz banyoları, erimiş kurşun, durgun ya da üflenmiş hava, sıvılaştırılmış gazlardır. Suverme ortamının soğutma tesiri, ortamın ısıl iletkenliğinin yüksekliğine, hacminin yeterliliğine, parçanın çeşitli bölümlerinin yenilenen ortamla temasını kolaylaştıran devamlı çalkalanmaya bağlı olarak daha da artar. Soğutma hızı dönüşüm noktalarının sıcaklığını değiştirerek bu bölgelerde hususi bir bileşenin ortaya çıkmasına neden olur; her çelik için ayrı bir tehlikeli sonuç suverme hızı tanımlanabilir;
3. alaşımın kimyasal bileşimi. Suverilecek alaşımın kimyasal bileşimi, tehlikeli sonuç suverme hızını etkisinde bırakır. Krom, nikel, manganez şeklinde kimi elementler, suverme anında çeliklerin davranışını değiştirir. Katılma elementlerinin uygun bir bileşimine bağlı olarak havada düzgüsel soğutma kanalıyla marten- sitli bir suverme yapısı elde edilebilir; bu tür çeliklere, havada kendi kendine sertleşen çelik ya da "hava çeliği" denir
Katılma elementleri çeliklerde ek olarak suverme derinliği'ni artırır. Bu olayın, özellikte büyük boyutlu parçalarda büyük önemi vardır: katılma elementleri, suverme tesirini derinlemesine homojenleştirir;böylece parçanın içinde ve yüzeyinde, kısaca aynı parçanın değişik kalınlıktaki bölümleri içinde özdeş bir yapının oluşmasını sağlar. Bu tesir bilhassa nikel, krom, manganez ya da molibden katılarak daha da artırılır.
• Suverme şekilleri. Belli başlı dört çeşit suverme yöntemi vardır:
1. düzgüsel suverme; bu yöntemde öncesinden ısıtılan parça, hızla suverme teknesine daldırılır ve soğuma süresince çalkalanır;
2. izoterm suverme; kademeli, aşamalı ya da kesikli de denen izoterm suverme yönteminde, parça ilkin düzgüsel suverme sıcaklığına dek ısıtılır; sonrasında 200-700 °C arasındaki bir sıcaklıkta bir banyoda belli bir süre soğutulur; bu süre içinde austenit, azca ya da çok tam bir ayrışmaya uğrayarak “beynit" denen hususi bir bileşene dönüşür. Parça sonrasında su içinde ya da havada soğutulur, izoterm denen bu işlem, düzgüsel suverme yöntemiyle elde edilmiş yapılardan daha üstün mekanik özellikler taşıyan yapıların elde edilmesini sağlar (sertliğin artırılması, kırılganlığın en aza indirilmesi). Kademeli soğutma ek olarak iç gerilme, soğuma çatlakları ve şekil değiştirmelerin niçin olduğu suverme özürlerini azaltır. Patent tavı, sert çelik tellere uygulanan izoterm bir suverme yöntemidir;
3. hamlaçla suverme; bu yöntemde işlenecek parçanın ilgili kısmı hamlaç aleviyle ısıtıldıktan sonrasında su serpilerek ani bir soğutma işlemine uğratılır; dişli çarklarının dişlerine, mil üstüne monte edilen kamlara, ekip tezgâhlarının sürtünme yüzeylerine bu yolla suverilir;
4. indükleme kanalıyla ısıtarak suverme ya da yüzeysel suverme; bu yöntem çoğu zaman dönel profilli ufak boyutlu parçalara uygulanır. Parça, yüksek frekanslı bir akım geçirilen bir indükleyici içine doldurularak ısıtılır istenilen sıcaklığa erişildiğinde akım kesilir; parça indükleyici süresince açılmış deliklerden fışkıran su jetiyle ya da bir su teknesine daldırılarak soğutulur.
Kimi izoterm suverme usûlleri haricinde, direkt ham suverme parçalarının kullanılması çok enderdir: bu durumda suverme uygulamasından doğan iç gerilmeleri gidermek ya da suverilmiş ürünün kimi mekanik özelliklerini azaltarak geliştirmek için tamamlayıcı bir menevişleme işlemi uygulanır.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR