Telli çalgılar, tellerine vurulduğunda ya da tellere yay sürtüldüğünde oluşan titreşimler sayesinde ses çıkarırlar. Çıkan sesin yüksekliği i...
Telli çalgılar, tellerine vurulduğunda ya da tellere yay sürtüldüğünde oluşan titreşimler sayesinde ses çıkarırlar. Çıkan sesin yüksekliği ise tellerin titreşmesi sonucu titreşen gövde boşluğunun oluşturduğu rezonansla olur.
Telli Çalgılara Örnekler:
Çello, gitar, arp, kanun, tambur, mandolin, viyola, kemençe, kemane, balalayka, bas gitar, kontrabas, saz, elektrosaz, kopuz, cura, yaren, elektrogitar, ukulele, banjo, sitar, bağlama.
Telli Çalgı Çeşitleri
1 - Tenezeli Çalgılar:
Tellerin mızrap, pena vb. aletler yardımı ile çekip bırakılarak titreştirilmesi ile çalışır. Salt parmak(lar) da kullanılabilir. Bu tip çalgılara örnek olarak gitar, bağlama, ud, tambur, cümbüş, mandolin, harp gösterilebilir.
2 - Yaylı Telli Çalgılar:
Çalgının telleri ile onu çalmakta kullanılan yayın tellerinin birbirine sürtünerek çekilmesi sonucu ses üretilir. Yaylı çalgılara örnek olarak keman ve kemençe gösterilebilir.
3 - Vurmalı Telli Çalgılar:
Tellerin üzerine bir çekiç ile vurularak titreşim ve ses oluşturulur. Bu tip çalgıların en bilinen örneği piyanodur. (Piyano perküsyon sınıfına da dahil edilebilir.)
Telli Çalgıların Özellikleri
Bu çalgılar Batı müziği orkestrasının birinci bölümü içinde yer alır. Genellikle bağırsaktan (kiriş) ya da metalden yapılmış telleri parmaklarla çekilerek, mızraplanarak veya bir yay kullanılarak titreştirilir. Batı'daki en yaygın telli çalgılar keman ailesi ile gitar ve arptır. Günümüzde kemanın öncüsü olan viyol ile rebek ve lavta gibi ortaçağ çalgılarına yeniden ilgi uyanmıştır. Bu kategorilerin ve Batı çalgılarının yanı sıra gitar ve lavtadan yola çıkılarak gerçekleştirilmiş çalgı çeşitleri de vardır. Bunların en tanınmışı zihter ve sitardır.
Keman ailesi keman, viyola, viyolonsel ve kontrbastan oluşur. Bu grubun en küçük çalgısı kemandır, böyle olmakla birlikte dört oktavlık bir ses alanı vardır ve viyola gibi çene altına alınarak çalınır. Viyolonsel diz ve ayaklar arasına alınır ve bir dayama çubuğu ile yere dayanır. Konrtbas ise ya ayakta durularak veya yüksek bir tabureye oturularak çalınır. Kontrbas düşük omuzları, beşliler yerine dörtlülerle akort düzenini koruması ve keman ailesinin dışbükey yay kullanılan son üyesi olması bakımından viyolün en yakın akrabasıdır. Viyolün tel sayısı altıdır, dipkapağı kubbeli değil düzdür ve sapında perdeleri vardır. Viyola da gamba olarak bilinen bas viyol, bugün en çok çalınan viyoldür. Viyoola d'amore, viyol ailesinden olmasına karşılık, perdeliğinin altında birçok ahenk telinin bulunmasıyla diğerlerinden ayrılır.
Altı telli, perdeli ve teknesi ortada daralan bir çalgı olan gitar, dizlerin üstüne alınır ve telleri parmaklarla çekilerek ve tırnaklarla ya da pena ile mızraplanarak çalınır. 19. yüzyılda Heitor Villa-Lobos ve Isaac Albenz'in çok büyük katkıda bulundukları geniş solo repertuarı varsa da, günümüzde daha çok flamenko müziğinde kullanılmaktadır. 20. yüzyılda Andres Segovia, klasik parçaların büyük bir bölümünü gitara aktarmıştır. Gitarın sesi çok kuvvetlidir ve anlatım gücü yüksektir. Tasarımı bakımından gitarla benzerlikler taşıyan lavta da onun gibi tutulur ve mızraplanarak çalınır. Lavta 16. yüzyılda madrigallere eşlik etmede, daha önce de ortaçağ trubadur ve minstrelleri tarafından çok kullanılmış bir çalgıdır. Lavtaya benzeyen ama sırtı daha yuvarlak olan bir çalgı da mandolindir. Mandolin perdelidir ve penayla çalınır. Mızraplanarak çalınan bir başka çalgı da Eski Yunan'dan gelen lirdir. Bir elde mızrap olmak üzere iki elle çalınır.
Arpın diğer telli çalgılarla pek az ilgisi vardır. İlk bakışta göze çok basitmiş gibi gelen arp, notaları bir ya da yarım ton değiştiren yedi pedalın eklenmesiyle karmaşıklaştırılmıştır. Kökeni bakımından çok eski bir çalgıdır. Bir kaide üstünde durur ve arkaya doğru eğilip omza dayanarak çalınır. Romantik dönemin orkestra repertuarında önemli bir yer tuttuğu gibi küçük bir solo repertuarı da vardır.
Dünyadaki çeşitli toplulukların telli çalgıları içinde en ilginci pek çok değişik biçimleri olmakla birlikte belki de zihterdir. Telli çalgı çeşitleri içinde Batı'nın dulcimer'i, Çin'in ch'in'i (qin), Japonların koto'su ile samisen'i vardır. Diğer halk çalgıları arasında perdeli ve ahenk telleri olan Fars kökenli sitar, yayla çalınan ve birçok ahenk teli bulunan Hint kökenli sarangi bulunur.
Klasik Türk Müziğinde Kullanılan telli çalgılar
Tambur, ut, lavta, kanun, çeng, sinekeman, kemençe, rebab ve santurdur.
Türk Halk Müziğinde Kullanılan Telli Çalgılar
Bağlama ailesi olmak üzere kemençe, kabak kemane, tar, ruzba ve çarta gibi telli çalgılar kullanılır.
YORUMLAR