Eleştiri (Tenkid) Nedir Günümüzde eleştiri eleştirme denilen bu türe eskiden tenkit, eleştiri yazan kimseye de “münekkit†denilirdi. Bug...
Eleştiri (Tenkid) Nedir
Günümüzde eleştiri eleştirme denilen bu türe eskiden tenkit, eleştiri yazan
kimseye de “münekkit†denilirdi. Bugün eleştiri yazan kimseye; eleştirmen,
eleştirici denilmektedir.
Tenkid sanat eserlerini konu almasına rağmen kendisi sanat eseri değildir. Ele
aldığı her türün bir sistemi ve kuralları olduğundan eleştirmen bunları bilmek
zorundadır. Bununla birlikte doğuşları büyük ölçüde edebiyat akımlarına bağlı
olan başlıca eleştiri yöntemleri şunlardır.
Tarihi Eleştiri: Bu yöntem; edebi eseri, yazarın hayatına, yetişme şartlarını ve
devrin özelliklerine göre inceleme esasına dayanır. Burada eserden çok sanatçı
önemlidir. Eser, buna bağlı olarak açıklanmaya çalışılır.
Sosyolojik Eleştiri: Bu görüş, edebiyatın kendi başına var olmadığı toplumla var
olduğu ve toplumun bir ifadesi olduğu ilkesinden hareket eder. Buna göre
eleştirmen; eseri ve okuyucuyu sosyal koşullardan soyutlamadan değerlendirme
yapacaktır.
İzafî Eleştiri: Bu anlayışa göre eleştiriye sınır koymak mümkün değildir. Herkes
kişisel zevkine ve düşüncesine göre eseri değerlendirir.
İzlenimci eleştiri: Bu anlayışa göre eleştiri “kitaplardan zevk almak, onlarla
duyguları inceltmek ve zenginleştirmek sanatıâ€dır. Bu anlayışın belli bir
yöntemi yoktur. Eserlerin ve türlerin sınıflaması da yoktur. Eseri okurken
alınan zevk, eserin tek ölçüsüdür.
Yapısal eleştiri: Bu görüş eserin bağımsız bir yapı, bir bütün olduğu
anlayışından hareket eder ve eserin açıklanmasının ancak kendi yapısıyla mümkün
olduğu görüşünü benimser. Buna göre her eserin kendine has bir yapısı vardır ve
bu yapı çeşitli parçaların organik bir biçimde birleştirilmesiyle oluşur.
Eleştiri en çok makaleye benzer. Her ikisinde de inceleme ve araştırmaya yani
belgelere dayanarak değerlendirme yapılır. Makalede yazar bir fikri, bir görüşü
açıklar, bildirir veya bir iddiayı kanıtlarken eleştirmen bir eseri veya
sanatçıyı inceler, tanıtır, onlar hakkında okuyucuları bilgilendirir ya da eser
veya sanatçıyla ilgili görüşler ileri sürer ve kanıtlar. Eleştiri ve makale
türlerinin dilleri resmi, anlatım ciddi ve bilimseldir.
Eleştirinin planı da makale gibi giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur.
Giriş: Eser tanıtılır ve eserle ilgili kişisel veya ortak görüşler belirtilir.
Eserin bağlı bulunduğu alana getirdiği yenilikler, orijinaliteler incelenir,
zamana göre açıklaması yapılır. Ayrıntıları göz önüne serilir.
Gelişme: Eserin ortak zevklerine, bağlı bulunduğu ortam ve alana uygun olup
olmadığı araştırılır. Bu araştırma yapılırken yavaş yavaş bir değerlendirmeye
doğru gidilir. Bu değerlendirmenin ilmî ve tarafsız olması için eserin diğer
eserlerle karşılaştırması yapılır, ekoller ve akımlarla ilgisi üzerinde durulur.
Bu alanda eserin konusuna uygun belgesel açıklamalara başvurulur.
Sonuç: Eser üzerinde kesin bir yargıya varılır.
Bugünkü anlamda ilk eleştiri örneğine Tanzimat Edebiyatında rastlanır. Şžinasi,
Namık Kemal, Ziya Paşa bu türde eser1er vermişlerdir. Daha sonra, Recaizade ile
Muallim Naci arasında şiir Üzerine yapılan tartışmalar eleştiri türünün
gelişmesine hizmet etmiştir.
Servet-i Fünûn döneminde de eleştiri türünde eserler verilmiştir. Hüseyin Cahit
Cenap Şžahabettin ve Ahmet Şžuayip özellikle dikkat çeken isimlerdir. Millî
Edebiyat döneminde milli bir edebiyat ve sade Türkçe üzerinde yoğunlaşan
eleştiri yazıları ile Fuat Köprülü, Ali Canip vb. önemli isimlerdir.
Cumhuriyet döneminde ve sonrasında eleştiri türü diğer sanat dallarına da
yönelerek gelişmiştir. Ahmet Hamdi Tanpınar, Nurullah Ataç, Refik Ahmet
Sevengil, Mehmet Kaplan, Metin And, Rauf Mutluay, Fethi Naci, Doğan Hızlan gibi
yazarlar eleştiri türünde örnekler vermişlerdir.
YORUMLAR