Çağlayan (Çavlan) Temel Britannica Şelale ya da çavlan, bir nehrin yatağındaki büyük bir yükseklik fark sebebiyle suyun yüksekten d...
Çağlayan (Çavlan)
Temel Britannica
Şelale ya da çavlan, bir nehrin yatağındaki büyük bir yükseklik fark sebebiyle suyun yüksekten düşmüş olduğu yerdir. Büyük çağlayan olarak da anılır.Şelaler görsel güzellikleriyle görülmeye kıymet yerlerdir. Bundan dolayı şelaler gezim sektöründe, yerli ve yabancı turistlerin hep görmek istedikleri bölgeler olmuştur.
Yosemite Şelaleleri, Kalifornia, ABD
Bir akarsu dik bir yamaçtan aşağıya dökülürken, bir süre sonrasında bir çağlaÂyan ya da daha büyük olan çavlana dönüşebilir. Irmak sert kayaçları aşındıramadığı zaÂman, bu sert katmanın kenarı raf benzer biçimde bir çıkıntı oluşturur; su bu çıkıntıdan aşağıya hızla akmaya başlar.
Bir "kasket" biçimini alan bu sert kayaç çıkıntısının alt kısmındaki daha yumuşak katmanÂların aşınması sürdükçe, altı oyulan bu çıkıntı sonunda koparak düşer. Bu şekilde çağlayan yavaş yavaş akarsu membaı yönünde geriler. ABD ile Kanada içinde, Niagara Irmağı üstündeki Niagara Çavlanı oluşumundan bu yana 11 km geri kaymıştır.
Çağlayanların güzel ve görkemli bir görüÂnümü vardır. Ne var ki, vapur ve teknelerin ulaşımına olanak vermezler. Çağlayan engeliÂni aşmak için kanallardan yararlanılır. GemiÂlerin Niagara Irmağı'nı kullanmadan Erie ve Ontario gölleri içinde gidip gelmeleri için, 1829'da ırmağın batısında 19 km uzunluğunda Welland Kanalı açılmıştır.
Eğer su, çağlayandan döküleceğine, boruÂlarla bir enerji santraline gönderilirse, elekÂtrik üretimi için türbinlerin çalıştırılmasında kullanılabilir. ÇağÂlayana gelen suyun tümü bu yoldan türbinlere taşınırsa, çağlayan gittikçe küçülerek ortadan kalkar. İsviçre'deki Reichenbach ÇağlayaÂnında bu şekilde olmuştur.
Niagara Çavlanı ile Zimbabve'deki VictoÂria Çağlayanı haricinde dünyanın görülmeye kıymet diğer çağlayanlarının büyük bölümü uzak ve ulaşımı zor bölgelerdedir. Bir çağlayanın güÂzelliği, akan suyun miktarından çok, yüksekÂliğine, genişliğine ve çevresindeki tabii oluşumlara bağlıdır. Brezilya ile Paraguay içinde, Parana Irmağı üstündeki Guaira Çağlayanı ile Laos'taki Mekong Irmağı üzeÂrindeki Khone Çağlayanı'ndan dökülen su miktarı kim bilir diğer çağlayanların tümünden daha çoktur. Güneydoğu Venezuela'daki son aşama yüksek Auyân Tepuı Dağı'ndan döküÂlen Angel dünyanın en yüksek çavlanıdır, ama buraya yalnızca uçakla ulaşıldığından ve tepesi çoğu zaman bulutlarla kaplı olduğundan tam yüksekliği bilinmez.
Türkiye'de çok sayıda çağlayan vardır. Ekranda görülen pencereden Erzurum'un kuzeyindeki, Tortum Çayı'nın 50 metre yükseklikten dökülmesiyle oluşan Tortum Çağlayanı, hidroelektrik sanÂtrali kurulmazdan ilkin, Türkiye'nin en gür çağlayanıydı. Antalya'da 40 metre yükseklikÂten dökülen Düden, Manavgat Çayı üzerindeÂki Manavgat, Tarsus Çayı üstündeki Tarsus ve Konya dolaylarındaki Yerköprü çağlayanÂları Türkiye'nin en güzel çağlayanlarındandır.
Yeryüzü şekilleri nedir, neye yeryüzü şekli denir?
Yeryüzü Şekilleri - Çanak
Yeryüzü Şekilleri - Karst
Morpa Genel Kültür AnsiklopedisiMsXLabs
Çağlayan
Suyun yatağındaki dikey bir eğim sebebiyle yüksekten döküldüğü yer, çavlan, çağlar. Bir ırmağın, yatağını aşındırıp kuvvetli bir kaya dizisiyle karşılaşmasıyla oluşan çağlayan, bu aşındırmayı kaya hacminin aşağı kesimlerinde de sürdürür. Bununla birlikte toprak çökmesi, lav akıntısıyla oluşan engeller ve depremler de çağlayanın oluşumuna neden olur. Yüksek bir diklikten düşmüş olduğu benzer biçimde, basamak şeklinde de düşmüş olduğu olur. Angel (1.000 m.), Tugela (914 m.), Cuquenan (610 m.), Sutnerland (580 m.), Vibbon (491 m.), Gavernie (422 m.) dünyanın en yüksek çağlayanlarındandır. Türkiye'de, Tortum (200 m.), Gürlevik, Sızır, Bünyan ve Defne çavlanları önde gelen çağlayanlardır.
Çağlayan (Çavlan)
Çağlayanlar tabiat güzelliği ve gezim yönünden yararlı olduğu benzer biçimde kolay elektrik elde edilebilen tabii enerji membaı olmaları bakımından da Önemlidir. Bütün ülkelerce binlerce çağlayan vardır ve bunların bir bölümü fazlaca yüksektir. Bir çağlayanın önemi yalnız yüksekliğine değildir; düşürdüğü suyun hacmine, yatak genişliğine, bir ya da birden fazla yerden eğik ya da dik düşmesine de bağlıdır.
Düşürdüğü su bakımından dünyanın en büyük çavlanı Sete Kuedas'tır. Bir ismi da Guayara olan bu çavlan saniyede ortalama olarak 13.000 m3 su düşürür. Onu su verimi bakımından izleyen başka mühim çavlanlar da şunlardır:
***
1. Meydan-Larusse Gençlik Ansiklopedisi, 1.Ten, Sy: 318
Çağlayanlar tabiat güzelliği ve gezim yönünden yararlı olduğu benzer biçimde kolay elektrik elde edilebilen tabii enerji membaı olmaları bakımından da Önemlidir. Bütün ülkelerce binlerce çağlayan vardır ve bunların bir bölümü fazlaca yüksektir. Bir çağlayanın önemi yalnız yüksekliğine değildir; düşürdüğü suyun hacmine, yatak genişliğine, bir ya da birden fazla yerden eğik ya da dik düşmesine de bağlıdır.
Düşürdüğü su bakımından dünyanın en büyük çavlanı Sete Kuedas'tır. Bir ismi da Guayara olan bu çavlan saniyede ortalama olarak 13.000 m3 su düşürür. Onu su verimi bakımından izleyen başka mühim çavlanlar da şunlardır:
- Paulo Alfonso (2.800 m3)
- ürubupunga (2.700 m3)
- Tguazu (1.725 m3)
- Patos-Maribondo (1.400 m3)
- Churchill (1.100 m3)
- Viktorya (1.000 m3)
- Kaieteur (650 m3)
- Tortum (Erzurum)
- Gürlevik (Erzincan)
- Sızır (Yozgat)
- Bünyan (Kayseri)
- Defne (Hatay) çağlayanlarıdır.
***
1. Meydan-Larusse Gençlik Ansiklopedisi, 1.Ten, Sy: 318
Çavlan nedir, Çavlanların özellikleri hakkında bilgi
Gösterim: 474
Boyut: 110.1 KB" style="max-width:100%;margin: 2px;"/>
Çavlan, şelale olarak da bilinir, akarsu yatağının, suların dike yakın bir biçimde ansızın düşmüş olduğu kesimine verilen isimdir. Çavlanlar, akarsu akıntıları içindeki en büyük kesintileri oluşÂturur. Akarsular genellikle akışları sırasınÂda, aşındırma ve biriktirme kanalıyla tabii yapıyı değiştirir ve araziyi yavaş yavaş düzleştirir. Zaman içinde akarsuların profili (eğim gradyanı) yumuşak bir eğri şekli alır; bu eğri, akarsuyun kaynağına doğru daha dik, ağız kısmına doğru ise daha yumuşak eğimlidir. Bu eğriyi kesintiye uğÂratan çavlanlar, bununla birlikte aşınmanın gelişme düzeyini gösteren ölçütleri oluştuÂrurlar. Çavlanlar kimi vakit çağlayan olaÂrak da adlandırılır; ama çağlayanlar esas olarak, düşen su miktarının ve düşme eğiminin daha az olduğu çavlan türleridir. Daha az eğimli olmalarına karşılık, yatak gradyanında görülen bölgesel eğim artışınÂdan dolayı suları burgaçlı ve ak renkte düşen akarsu dökülmelerine ise ivinti denir.Gösterim: 474Boyut: 110.1 KB" style="max-width:100%;margin: 2px;"/>
Çavlanların en mühim özelliklerinden biriÂsi çok büyük aşındırma gücüne haiz olmalarıdır. Aşınmanın hızı, suyun düşme yükÂsekliğine, düşen suyun hacmine, aşağıya taşımış olduğu kayaçların yapısına ve diğeri etmenÂlere bağlıdır. Pek çok durumda çavlanların düşme hattı aşınarak, akarsu kaynağına doğru geriye kayar. Kimi vakit da aşındırÂmanın yönü aşağıya yöneliktir ve bu şekilde suların düşmüş olduğu ağız kısımı aşınarak daha yumuşak bir eğim kazanır. Her iki durumda da, çavların profili vakit içinde mühim değişikliklere uğrar. Kayaç döküntüleri taşımasalar dahi çavlanların, döküldükleri taÂban kısmını aşındırma enerjileri çok büyüktür. Bu kesimlerde çavlanlar geniş ve derin çukurlar oluşturur. Kimi durumlarda bu çukurların derinliği, düşme yüksekliği kadar olabilir.
Yüzey şekillerinin kalıcı olmaması çavlanÂların bir başka özelliğidir. Niyagara Çavlanı benzer biçimde büyük bölümü çavlan, bundan 12 bin yıl ilkin, son büyük buz örtülerinin de orta enlemlerÂden çekilmiş olduğu dönemde ortaya çıkmıştır. En eski çavlanlar ise, Afrika ve Cenup ABD'daki büyük platolara ve dikliklere neden olan yükselmelerin yer almış olduğu Tersiyer (üçüncü) Devrin (y. 65-2,5 milyon yıl ilkin) son dönemlerinde oluşmuştur. Tan- ganika Gölü civarlarındaki Kalambo ÇavÂlanı, Cenup Afrika'daki Tugela Çavlanı, Etiyopya Platosu üstünde, Mavi Nil IrmaÂğının yukarı bölümündeki Tisisat Çavlanı ve Venezuela'daki Angel Çağlayanı, Pleyistosen Bölüm (y. 2,5 milyon-10 bin yıl ilkin) öncesinde oluşan çavlanlara örnektir.
Çavlanların yüksekliği ile döktükleri su miktarı içinde daima direkt bir bağıntı bulunmaz. 300 m'nin üstündeki çavlanların çoğunda, dökülen su miktarı görece azdır. Öyleki ki, taban kısmına su fakat bir çiğ benzer biçimde çevreye yayılır. Buna karşılık, Laos'un güneyinde yer edinen Mekong Irmağmdaki Khone Çavlanı yalnızca 22 m yüksekliğindedir, ama burada dökülen su miktarı saniyede 11.330 m3‘tür. YüksekÂlik ve su hacmi ölçütleri beraber alındığında, Victoria, Niyagara, Paulo Afonso ve Guairâ çavlanları, dünyanın en büyük çavlanları olarak kabul edilir.
Çavlanların yeryüzündeki dağılımı düzenÂsizdir ve büyük bölümü yerde söz konusu oluşumlara asla rastlanmaz. Çünkü yeryüzeyinin pek çok böÂlümü çöllerle ve yarı kurak arazilerle kaplıÂdır ve buralarda iklim değişikliklerinin etkiÂsiyle oluşan çağlayanlar ya da çavlanlar görülmez. Buzlarla örtülü kutup bölgeleri ile görece kırılmamış, alçak düzlükler ve platolar da çavlan oluşumu için elverişli değildir.
Çavlanlar temel olarak üç tür bölümde toplanmıştır. Bu tür durumlar, yüksek platoların keÂnar kısımları ile buraları kesen büyük çatlak hatları, karaların iç bölümlerinde bulunan kristalin kayaçlar ile kıyı bölgeleÂrinde yer edinen gevşek tortul oluşuklar içinde uzanan çavlan hattı kuşakları ve bilhassa ilk dönemlerdeki buzullaşmanın tesiri altında kalan yüksek dağlık bölgeÂlerdir.
Çavlan Türleri
Türlü çavlan türleri, oluşum süreçlerine bakılarak üç temel grup altında toplanır. Ekranda görülen pencereden birincisi, akarsu profillerinin, kırılma, buzullaşma ya da başka süreçler sonucunda değişikliğe uğramasıyla oluşan çavlanlardır. Yerkabuğunun pek çok bölüÂmü, deniz dibi yayılması, kıta kayması ve genel dağoluşumu süreçleri sebebiyle hareÂket halindedir. Bu tür geniş ölçekli hareketÂler, yüzeyin belli başlı derinliklerindeki yerkabuğu kayaçlarında gerinimlerin oluşmasına neden olur. Kayaçlar bu gerinimden kurtulÂmak için akarlar ya da kayarlar ve gelişmeÂler birdenbire bir şekilde ortaya çıktığında depÂremler oluşur. Bu şekilde Yer yüzeyinde tepeÂler ya da bir dönem halinde tepe dizileri ve eğimli mıntıkalar ortaya çıkar. Aynı kuşakta ya da çizgide birbirini izleyen kırılmalar, oldukça kısa bir jeolojik vakit dilimi içinde yüzlerce metre yüksekliğe ulaşan kırık basamaklarına neden olur. Bu kırıklar, bölümde bulunan akaçlama sistemlerini kestiğinde de çavlanlar oluşur. Buzullaşma süreci de benzer bir sonuca neden olur. Daha önceleri buzullaşmaya uğramış dağ sıralaÂrındaki buzyalaklarının (sirk) ağız bölümleÂrinde, buz birikiminin ve bu birikimin âna kayaç üstündeki aşındırıcı tesirinin neÂden olduğu çavlanlara rastlanır. Bununla birlikte asılı vadilerin bulunmuş olduğu yörelerde de çavlanlar yaygındır. Söz konusu vadiler genellikle buzul buzların'ın ana vadiyi aşındırarak, vadi tabaÂnının üst bölümlerinde asılı benzer biçimde duran pek çok minik vadinin oluşumuna yol açmış olduğu durumlarda görülür. Akarsu profillerinde değişikliğe neden olan bir başka süreç de, kireçtaşlarının ve diğeri karbonatlı kayaçların çözünerek, kuyuların, düdenlerin, maÂğaraların ve birbiriyle bağıntılı in dizilerinin oluşmasıdır. Söz konusu bir karst yapısında genellikle su bulunduğundan, bu sular akmaya ve çavlanlar ya da çağlayanlar meydana getirmeye başlayabilir.
İkinci ana grup altında sınıflandırılan çavÂlan türleri, değişik aşınma süreci sonucunda oluşanlardır. Değişik kayaçların, akarsu aşınÂdırmasına karşı dirençleri de farklıdır. Mesela başkalaşım kayaçları, tortul kayaçlara oranla daha dirençlidir. Tortul kayaçlar da aşındırmaya karşı dirençleri açısından, çimentolarıma derecelerine ve içerdikleri kaÂyaç yapılarına bağlı olarak değişik türlere ayrılır. Çavlanlar ya da çağlayanlar ise, bu değişik türden kayaçların üç temel jeolojik düzenlenişi durumunda oluşur.
Bu tür durumlar:
1) Daha dirençli kayaçların görece zayıf kayaçÂların üstünde yer almış olduğu ve bu şekilde koruyucu bir takke oluşturdukları yatay ya da derhal derhal yatay katmanlaşma,
2) dirençli ve zayıf yatakların birbirini izlediği eğimli katÂmanlaşma ve
3) sert kristalin kayaç dayklarının ya da damarlarının daha zayıf kayaçlarla yan yana konumlandığı, tortul kökenli olmaÂyan kayaç düzenidir. Her üç durumda da, akış halindeki su zayıf kayaçları daha kolay ve süratli aşındırır ve bu şekilde daha dirençli kayaçlar yüksekte kalmış olarak çavlan oluşumuna yol açarlar.
üçüncü tür çavlanlar, yapılanma süreci esnasında oluşanlardır. Setlerin ve bu şekilde de çavlanların .oluşumuna neden olan dört temel yapılanma süreci vardır. Bu tür durumlar:
1) Çözeltilerden kalsiyum karbonat çökelÂmesi,
2) lav akıntılarının ya da volkan küllerinin ve diğeri piroklastik tortulların birikmesinin etkisiyle akaçlamanın bozulÂması,
3) buz setlerinin oluşması ve daha önceki buzulların çevrede bıraktıkları buzultaş yığınlarının birikmesi,
4) yer kayması ve çığ molozlarının birikmesidir.
Çavlan nedir, çavlan türleri hakkında bilgi ve özelliklerini aktardık.
Yeryüzü şekilleri nedir, neye yeryüzü şekli denir?
Yeryüzü Şekilleri - Çanak
Yeryüzü Şekilleri - Karst
Kaynak:msxlabs.org sitesidir.
YORUMLAR