Yeryüzü Şekilleri - Dağlar Temel Britannica Dağ, genellikle dik yamaçlı, çevresindeki topraklardan minimum 500 metre daha yüksek,...
Yeryüzü Şekilleri - Dağlar
Temel Britannica
Dağ, genellikle dik yamaçlı, çevresindeki topraklardan minimum 500 metre daha yüksek, yuvarlak ya da sivri tepeleri olan bir kaya kütlesidir. Dağlar tek tek olduğu şeklinde birbiriyÂle bağlantılı olarak da dağ zincirleri, sıradağÂlar ya da dağ kütleleri oluşturur. Zincir, sıradağ ve kütlelerin bir araya gelmesinden dağ sistemleri oluşur. Yeryüzünde iki büyük dağ sistemi vardır:
Yanardağların haricinde dağlar çoğu zaman ırÂmakların ve buzulların yerkabuğundaki kaÂbartıları yarması ve hareketlendirmesi sonucu oluşmuştur.
Dünyanın en yüksek dağlarından bazıları yanardağlardır. Bunların pek çok sıradağlar ya da yüksek yaylalar üzerindedir. Cenup ABD'daki And Dağları'nda yer edinen Cotopaxi (5.948 metre) ve Chimborazo (6.272 metre); Afrika'da Kilimanjaro (5.895 metre) ve Kenya (5.199 metre) yeryüzünün en yüksek yanardağlardır. Cotopaxi bununla beraber, dünÂyadaki etkin yanardağların en yükseğidir. Yeryüzünün en yüksek yanardağ zinciri ise Büyük Okyanus tabanından 9.000 metre yükÂselerek Hawaii Adaları'nı oluşturan lav birikintisidir.
Sıradağlar oluşum biçimlerine nazaran iki kısma ayrılır:
Yağmur ve eriyen kar sularının oluşturduğu akarsular, kırılma ve çatlama izleri süresince akarak, vadileri oluşturdu. Buzullar ise iki ya da üç taraftan dağları kemirerek kendilerine yol açtı. Akaçlama sisteminin niçin olduğu yarılmalar sonucunda, sert şekilde yükselen sarp doruklar ortaya çıktı. İsviçre Alpleri'ndeki Matterhorn Tepesi (4.478 metre) bu şekilde oluşmuştur.
Yeryüzünün en yüksek tepeleri Asya'daki Himalayalar'da ve Cenup ABD'daki And Dağları'ndadır. Himalayalar ve And Dağları yüksekliği 4.000 metreyi aşan çıplak, uçsuz bucaksız yaylaların çevresinde yer alır. Bolivya'da Titicaca Gölü'nün bulunmuş olduğu yüksek yayla ile Himalayalar'daki Tibet YayÂlası yeryüzünün malum en yüksek yaylalarıÂdır.
Sıradağlar yol yapımını zorlaştıran tabii engellerdir. Ama yapımı güç ve masraflı tünellerle aşılabilirler. Bununla birlikte iki yanlarında yaşayan insan topluluklarını böldükleri için, pek çok kez ülkeler içinde sınır oluştururlar.
Dağlık yörelerde yaşam zor olsa gerek. YükseklerÂde toprak verimsiz ve nebat örtüsü sıska olduÂğundan, bu bölgelerde ziraat yapılamaz. İnÂsanlar çoğu zaman hayvancılıkla geçinirler. BuÂnunla beraber, pek çok dağlık bölge, kayak ve dağ sporlarının yapıldığı dinlenme yörelerine dönüştürülmüştür.
Temel Britannica
- Büyük Okyanus Dağ Sistemi
- İspanya'dan Şark Hint Adaları'na kadar uzanan Akdeniz-Himalaya Dağ SisteÂmi
Yanardağların haricinde dağlar çoğu zaman ırÂmakların ve buzulların yerkabuğundaki kaÂbartıları yarması ve hareketlendirmesi sonucu oluşmuştur.
Dünyanın en yüksek dağlarından bazıları yanardağlardır. Bunların pek çok sıradağlar ya da yüksek yaylalar üzerindedir. Cenup ABD'daki And Dağları'nda yer edinen Cotopaxi (5.948 metre) ve Chimborazo (6.272 metre); Afrika'da Kilimanjaro (5.895 metre) ve Kenya (5.199 metre) yeryüzünün en yüksek yanardağlardır. Cotopaxi bununla beraber, dünÂyadaki etkin yanardağların en yükseğidir. Yeryüzünün en yüksek yanardağ zinciri ise Büyük Okyanus tabanından 9.000 metre yükÂselerek Hawaii Adaları'nı oluşturan lav birikintisidir.
Sıradağlar oluşum biçimlerine nazaran iki kısma ayrılır:
- Bu grupta yer edinen Alpler-Himalayalar sistemi ile Şimal ve Cenup ABD süresince uzanan Cordilleralar (And Dağları ile Kayalık Dağlar) yerkabuğu katmanlarının kırılma ve kıvrılmasıyla oluşmuş genç "kıvrım dağları'dır.
- Şark Afrika'daki dağlar, Almanya'daki Karaorman Dağlan ve Şimal ABD'daki Kayalık Dağların daha yüksek olan cenup böÂlümüyle, Orta Asya'daki Tanrı Dağları (Tien Şan) ise yerkabuğunun, çatlama ve kırılma sonucu yükselmesiyle oluşmuş "blok dağlar"dır.
Yağmur ve eriyen kar sularının oluşturduğu akarsular, kırılma ve çatlama izleri süresince akarak, vadileri oluşturdu. Buzullar ise iki ya da üç taraftan dağları kemirerek kendilerine yol açtı. Akaçlama sisteminin niçin olduğu yarılmalar sonucunda, sert şekilde yükselen sarp doruklar ortaya çıktı. İsviçre Alpleri'ndeki Matterhorn Tepesi (4.478 metre) bu şekilde oluşmuştur.
Yeryüzünün en yüksek tepeleri Asya'daki Himalayalar'da ve Cenup ABD'daki And Dağları'ndadır. Himalayalar ve And Dağları yüksekliği 4.000 metreyi aşan çıplak, uçsuz bucaksız yaylaların çevresinde yer alır. Bolivya'da Titicaca Gölü'nün bulunmuş olduğu yüksek yayla ile Himalayalar'daki Tibet YayÂlası yeryüzünün malum en yüksek yaylalarıÂdır.
Sıradağlar yol yapımını zorlaştıran tabii engellerdir. Ama yapımı güç ve masraflı tünellerle aşılabilirler. Bununla birlikte iki yanlarında yaşayan insan topluluklarını böldükleri için, pek çok kez ülkeler içinde sınır oluştururlar.
Dağlık yörelerde yaşam zor olsa gerek. YükseklerÂde toprak verimsiz ve nebat örtüsü sıska olduÂğundan, bu bölgelerde ziraat yapılamaz. İnÂsanlar çoğu zaman hayvancılıkla geçinirler. BuÂnunla beraber, pek çok dağlık bölge, kayak ve dağ sporlarının yapıldığı dinlenme yörelerine dönüştürülmüştür.
Yeryüzü şekilleri nedir, neye yeryüzü şekli denir?
Yeryüzü Şekilleri - Vadi
Yeryüzü Şekilleri - Yarımada
Dağlar çoğu zaman tepelerden daha yüksek olmakla birlikte, tepeler ve dağları yükseklikleriyle birbirlerinden ayırmak için evrensel olarak kabul edilmiş standart bir tanımlama yoktur.
Bütün ülkelerce pek çok dağ olup bunların ortaya çıkış sebebi farklıdır. Bir takım dağlar yerin sıkışmasıyla oluşken bir takım dağlar lavların yeryüzüne çıkıp donmasıyla oluşur. Yanardağların lavlarının membaı, magma denen çok sıcak kütledir.
Tüm dağlar yalnızca bütün ülkelerce değildir. Başka gezegenlerde de dağlar vardır. Bunlara örnek olarak Venüs'te Gila Dağı (3km) ve Türkiye'nin yarısına yakın bir alan kaplayan, Güneş Sisteminin en yüksek dağı Mars'taki Olympus Mons (25km) örnek verilebilir. Bunların dışıda Ay'da 8 km ve gene Mars'ta 18 km yüksekliğindeki dağlar verilebilir fakat bu dağların yükseliklerinin ölçümü gezegenin yüzeyinden itibaren yapılmaktadır ve Mars'taki dağlar sönmüş birer volkandır. Dünyanın en yüksek dağları olan Himalaya Dağları'ndaki en yüksek tepe Everest Tepesi ise 8850 metre yüksekliktedir.
Yeryüzü Şekilleri - Dağ
Çevrelerindeki araziye nazaran pek yüksek olan, inişli çıkışlı kabartılardan oluşan kaya kütleleri.
Dağları tepelerden farklı kılan, kapladıkları yerin büyüklüğü ile bulunmuş olduğu yerden olan yüksekliğinin çok oluşudur. Dağlar, tek tek kabartılar hâlinde bulunabileceği şeklinde, çoklukla yan yana ve birbiri arkasından sıralanmış dağlar olarak da bulunurlar. Dağlar ya deniz kıyısı uzunluğunda uzanır ya da çevrelerindeki ovalar ve tepeler içinde yükselmiş mevcuttur. Oluşları ve şekil alışları bakımından dağlar; kırık dağlar, kıvrım dağlar ve volkanik dağlar olarak üçe ayrılırlar. Kırık dağlar; iyice sertleşmiş ve bundan böyle kırılgan bir özellik almış bulunan yerkabuğu bölümlerinin türlü hareketler yüzünden kırılarak, kırık çizgilerinin (fay) belirmesiyle ilgili bir biçimde, kimi yerlerinin yükselmesi ve kimi yerlerinin çökmesiyle oluşmuştur.
Garp Anadolu'daki bir takım dağlar, Orta Avrupa'nın ve Orta Asya'nın bir takım dağları söz konusu oluşumun örnekleridir. Kıvrım dağlar; yeryüzünde uzun sıralar şeklinde uzanan, çoklukla birbirine paralel olan yüksek dağlardır. Bu dağlar kuşağı, yerleşmiş eski yığınlar arasındaki oynak ve kıvrılabilen kısmının taraftan olan hareketleri sonucu sıkışması ve kıvrılmasından doğmuştur. Pireneler'den Himalayalar'a kadar uzanan yüksek sıradağlar ve ABD'nın garp bölümündeki dağlar ile Türkiye'nin şimal ve güneyini çeviren dağlar, kıvrım dağlardır. Volkanik dağlar ise, yerkabuğunun dayanıksız yerlerinden dışarıya doğru çıkan yanardağ püskürmelerinden doğmuş, taşları ve yapısı, yüksekliği ve şekli, bu püskürme vakasına bağlı dağlardır. Türkiye'de Erciyeş, Süphan, Nemrut ve Ağrı-sancı dağları, birer yüksek volkanik dağdır. Volkanik dağlar en fazla Atlas-Hint kuşağı ile Pasifik çevresinde oluşmuştur.
Morpa Genel Kültür Ansiklopedisi
DAĞ OLUŞUMU (Orojenez)
Akarsu, rüzgar, buzul, dalga ve deniz akıntıları şeklinde enerjisini Güneş'ten alan dış kuvvetler yer şekillerini aşındırırlar...Yüzeyden kopardıkları malzemeleri taşıyarak göl, deniz ve okyanus çukurluklarında (jeosenklinal) biriktirirler...Çukurluklarda milyonlarca yıl süresince biriken malzemeler kalınca tortul tabakalarını oluşturur...
Levhalar hareketlenir, bu tortul alanlarını taraftan sıkıştırarak kıvrılmasına ve yükselmesine niçin olurlar...Böyle kıvrım dağları meydana gelir...
Kıvrım dağlarının kubbemsi kısımlarına antiklinal, oluk kısımlarına senklinal ismi verilir...Çukurlarda biriken tortul tabakaların bir takım kısımları sert yapıdadır...Bu sert yapılı kısımlar taraftan gelen güçlerle kıvrılamayarak, kırılırlar...Oluşan bu kırıklara fay ismi verilir...Bir fay hattında kırılma sonucu yukarıda kalan kısma horst, alçakta kalan kısma graben denir...
Bir okyanus ve bir kıt'a levhası birbirine çarpışırsa birisi ötekinin altına girer...Bunun sonucunda levhaların arasındaki çukurluklarda biriken tortullar kıvrılarak ya da kırılarak sıradağları oluşturur...
Dağ Nedir ?
Yüksek tepe. Dağ, genellikle dik yamaçlı, çevresindeki topraklardan minimum 500 metre daha yüksek, yuvarlak ya da sivri tepeleri olan bir kaya kütlesidir. Dağlar tek tek olduğu şeklinde birbiriyle bağlantılı olarak da dağ zincirleri, sıradağlar ya da dağ kütleleri oluşturur. Zincir, sıradağ ve kütlelerin bir araya gelmesinden dağ sistemleri oluşur.
Plaka tektoniği teorisine nazaran, iki plakanın birbiriyle çarpışması sonucu, karadaki dağlar oluşur.
Dağlar, genel olarak üç ana sınıfa ayrılır:
1-Volkanik dağlar
2-Kırık dağlar
3-Kıvrım dağlar
Volkanik dağlar, bir volkanik püskürme sonucunda oluşmaktadır. Bu tür durumlar karada ya da okyanus tabanında, oluşabilir. And Dağları, bunun bir örneğidir.
Kırık dağlar, Büyük bir iç gerilim, yerkabuğunun dev parçalarını kırar ve büker. Bu şekilde dağlar, bir yanda keskin olarak yükselir ve başka yanda merdiven benzeri bir yapıya haizdir.
Kıvrım dağlar, iki plakanın karşı karşıya geldiği vakit oluşur. Plaka kırıklarının, çarpışma olmayan türüdür. Bu şekilde dağların tepeleri eğridir. Alp ve Himalaya dağları, kıvrım dağlardır. Kıvrılan tabakaların, aşağı doğru çanaklaşan kısımlarına senklinal, kubbeleşen kısımlarına antiklinal denir. Kıvrılmayla yükselen yerlerde, sıradağlar oluşur.
Volkan, yerkabuğundaki bir açıklıktan, magmanın yüzeye ulaşmasıdır. Sıcak magmanın geçmiş olduğu yola, volkanik baca denir. Magmaya yüzeye ulaştığında lav denir. Volkanın tepesindeki açıklığa krater denir.
Bir takım volkanlar, tepede çok büyük bir çukura haizdir. Buna kaldera denir. Kaldera, bir volkanın tepesinden fışkıran lavların çökmesinin bir sonucudur. Kimi zaman bir kaldera, bir çökmeden çok, şiddetli patlama ile oluşur. Bir volkanın lavı, dışarı aktığında, sıcaklığı 10000 °C' dir. Hızla soğur ve katılaşır. Lav, soğuduktan sonrasında, etrafındaki açıklığa toplanan malzemelere, volkanın konisi denir.
Dağ Türleri
Dağlar yolla karakterize edilebilir. Dağların bazıları volkanlardır ve püskürme zamanı ve lav tipiyle karakterize edililebilirler. Başka dağlar buzlanma süreciyle şekillenddirilmiş olabilir ve buzlanma özellikleriyle tanım edebilirler. Bununla birlikte, fayları ve Dünya kabuğundaki katlanmalarıyla ya da tektonik katmanların kıtasal çarpışmalarıyla da (mesela Himalayalar) örneklendirilebilirler.
Karaların baştan başa biçim ve yerleşimi de dağları ve dağlık yapıları bununla birlikte tanımlar. Sonuçta bir takım dağlar bileşenlerini oluşturan kayaların tipine nazaran karakterize edilebilirler.
Dağları genel olarak şu iki gruba ayırabiliriz:
1 - Tektonik dağlar
2 - Volkanik dağlar
Ya da dağlar şu şekilde de gruplandırılabilir:
1 - Tek dağlar
2 - Sıra dağlar
Dağ Sitemleri
Yeryüzünde iki büyük dağ sistemi vardır:
1 - Büyük Okyanus Dağ Sistemi
2 - İspanya'dan Şark Hint Adaları'na kadar uzanan Akdeniz-Himalaya Dağ Sistemi
Okyanus tabanından yükselen dağ sistemlerinin bir takım yüksek tepeleri de adaları oluşturur. Yanardağların haricinde dağlar çoğu zaman ırmakların ve buzulların yerkabuğundaki kabartıları yarması ve hareketlendirmesi sonucu oluşmuştur.
Dünyanın en yüksek dağlarından bazıları yanardağlardır. Bunların pek çok sıradağlar ya da yüksek yaylalar üzerindedir. Cenup ABD'daki And Dağları'nda yer edinen Cotopaxi (5.948 metre) ve Chimborazo (6.272 metre); Afrika'da Kilimanjaro (5.895 metre) ve Kenya (5.199 metre) yeryüzünün en yüksek yanardağlardır. Cotopaxi bununla beraber, dünÂyadaki etkin yanardağların en yükseğidir. Yeryüzünün en yüksek yanardağ zinciri ise Büyük Okyanus tabanından 9.000 metre yükÂselerek Hawaii Adaları'nı oluşturan lav birikintisidir.
Oluşum Biçimlerine Bakılırsa Sıradağlar
1 - Bu grupta yer edinen Alpler-Himalayalar sistemi ile Şimal ve Cenup ABD süresince uzanan Cordilleralar (And Dağları ile Kayalık Dağlar) yerkabuğu katmanlarının kırılma ve kıvrılmasıyla oluşmuş genç kıvrım dağları'dır.
2 - Şark Afrika'daki dağlar, Almanya'daki Karaorman Dağlan ve Şimal ABD'daki Kayalık Dağların daha yüksek olan cenup bölümüyle, Orta Asya'daki Tanrı Dağları (Tien Şan) ise yerkabuğunun, çatlama ve kırılma sonucu yükselmesiyle oluşmuş blok dağlar/kırıklı dağlardır.
Kıvrım dağları, tortul kayaç katmanlarının kayarak battaniye şeklinde birbiri üzerine katlanmasıyla oluşur. Tabandan doruğa kilometrelerce uzayan bu katmanlar ilk oluştukları yerden koparak sürüklenmiş ve milyonlarca yıl sonrasında bambaşka yerlerde üst üste gelmiş olarak yükselmişlerdir. Yükseltiye yol açan bir başka etmen de yerkabuğunun alt katmanlarının üst katmanlarını sıkıştırmasıdır. And Dağları'nın Bolivya'daki kesimi bu şekilde oluşmuştur. Genç kıvrım dağlarının yer almış olduğu mıntıkalar şiddetli deprem merkezleridir.
Yağmur ve eriyen kar sularının oluşturduğu akarsular, kırılma ve çatlama izleri süresince akarak, vadileri oluşturdu. Buzullar ise iki ya da üç taraftan dağları kemirerek kendilerine yol açtı. Akaçlama sisteminin niçin olduğu yarılmalar sonucunda, sert şekilde yükselen sarp doruklar ortaya çıktı. İsviçre Alpleri'ndeki Matterhorn Tepesi (4.478 metre) bu şekilde oluşmuştur.
Yeryüzünün en yüksek tepeleri Asya'daki Himalayalar'da ve Cenup ABD'daki And Dağları'ndadır. Himalayalar ve And Dağları yüksekliği 4.000 metreyi aşan çıplak, uçsuz bucaksız yaylaların çevresinde yer alır. Bolivya'da Titicaca Gölü'nün bulunmuş olduğu yüksek yayla ile Himalayalar'daki Tibet Yaylası yeryüzünün malum en yüksek yaylalarıdır.
Sıradağlar yol yapımını zorlaştıran tabii engellerdir. Ama yapımı güç ve masraflı tünellerle aşılabilirler. Bununla birlikte iki yanlarında yaşayan insan topluluklarını böldükleri için, pek çok kez ülkeler içinde sınır oluştururlar.
Dağlık yörelerde yaşam zor olsa gerek. Yükseklerde toprak verimsiz ve nebat örtüsü sıska olduğundan, bu bölgelerde ziraat yapılamaz. İnsanlar çoğu zaman hayvancılıkla geçinirler. Bununla beraber, pek çok dağlık bölge, kayak ve dağ sporlarının yapıldığı dinlenme yörelerine dönüştürülmüştür.
Dağların Özellikleri
Dünyanın en yüksek dağları
1 - Everest
2 - K2
3 - Kançencanga
4 - Lhotse
5 - Makalu
6 - Ço Oyu
7 - Dhaulagiri
8 - Manaslu
Türkiyede Dağlar
Genel olarak iç kuvvetlerin eseri olan dağlar ülkemizin değişik bölgelerinde değişik biçimlerde karşımıza çıkarlar. Bu bakımdan bir takım bölgelerimizde yan basınçlar neticesinde Alp sistemine bağlı sıradağlar oluşurken, kimi yerde de sert kütlelerin kıvrılamayıp eprojenik hareketlerle yükselmesi neticesinde ortaya çıkan yüksek kütleler dağları meydana getirmiştir. Bir takım bölgelerimizde ise kırıklar süresince yüzeye çıkan lavların birikmesi ile dağlar ortaya çıkmıştır. Buna nazaran devletimizde değişik bölgelerde değişik şekilde görülen dağlar sıradağlar, tekdağlar, kütlesel dağlar olmak suretiyle üç grupta incelenebilir.
1. Türkiyedeki Sıradağlar
Genel olarak Alpin hareketler neticesinde meydana gelen bu dağlar devletimizde en geniş alanı kaplarlar. Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde Şimal Anadolu (Karadeniz dağları); ve Toroslar ismi altında dizi teşkil edecek şekilde uzanan bu dağlar kıyıdan itibaren aniden yükselirler. Şimal Anadolu "Karadeniz Sıradağları" dağları kıyıya paralel sıra halinde uzanır. Kıyı dağları ve iç sıralar şeklinde uzanan bu sıralar birbirlerinden oluk şekilli vadiler ile ayrılmıştır. Garp ve Şark Bölümde yüksek olan dağlar orta bölümde (Yeşilırmak-Kızılırmak) içinde alçalırlar. Garp Karadeniz Bölgesinde kıyıdan içeriye doğru Küre "İsfendiyar" dağları, Bolu-Ilgaz dağları, Köroğlu dağları ve Sündikenler olmak suretiyle üç dağlık alan dikkati çeker. Bu tür durumlar içinde 2550 m.'yi bulan yükseltisi ile Ilgaz dağları en yüksek kesimi oluşturur. Orta bölümde kıyı kesimde yer edinen dağlar, Ordu ile Kızılırmağın aşağı keseminde Canik dağları olarak adlanır. Bunların yükseltisi yer yer 1000-1500 m.'ler içinde değişiyor.
Garp Toroslar Antalya körfezinin kıyıları süresince yay şeklinde uzanırlar. Kuzeyde Göller Yöresinde ise bu yaylar birbirlerine yaklaşırlar. Garp Toroslar Avrupada Teke ve Menteşe Yöresinin Güneyine kadar Beydağları, Elmalı Dağları, Katrancık ve Boncuk Dağları dizisi halinde devam ederken Doğuda ise Akçalı, Geyik, Dedegöl, Kuyucak, Erenler sırası yer alır. Antalya körfezinin iki kıyısında uzanan bu dağlar tamamen kalker kayaçlardan meydana geldiklerinden çok sayıda karstik biçim (Dolin, polye, uvala, düden, mağara, yer altı deresi vb.) ihtiva ederler. Bu dağlar içinde Beydağlar'daki Akdağ zirvesi 3086 m. ile en yüksek noktadır.
İç kesimde ise Deveci ve Çamlıbel dağları daha ufak diziler halinde görülürler.Şark kısmına görülen dağlar yüksek ve sarp oluşları ile dikkat çekerler. Kıyı kesimde Giresun dağları ve şark Karadeniz dağları olarak anılan dizinin arkasında "Güneyinde" Gümüşhane, Rize, Yalnızçam kütleleri yükselirken bunların güneyinde Otlukbeli, Mescit, Kargıpazarı, Allahüekber dağları uzanır. Derin vadi olukları ile birbirlerinden ayrılan bu diziler üzerlerinde çok az yerde geçitlere rastlanır. Bunların içinde en mühimleri Rize-Of arası kıyı şeridini Erzurum'a bağlayan Dağbaşıbeli, Sürmene'yi Bayburt'a bağlayan dağ geçidi, Trabzon, Erzurum transit yolu üstünde Zigana geçididir. Güneyde Akdeniz Bölgesinde dikkati çeken sıradağlar Toros Dağları olarak bilinir. Toroslar Şimal Anadolu sıradağları şeklinde kıyıya tam olarak paralel uzanış göstermezler. Garp Toroslar, Orta Toroslar, Güneydoğu Toroslar-Amanus Dağları olmak suretiyle üç bölümde ele alınmaları doğru olur. Orta Toroslar ise Güneybatıda Taşeli platosu ile Kuzeydoğuda uzun yayla içinde uzanırlar. 3000 m.'yi geçen yükseltilere haiz olan bu dizi içinde Bolkar, Aladağ kütleleri ile Binboğa dağları dikkat çeker. Burada 3734 m.'yi bulan yükseltisi ile Aladağ en yüksek nokta olur. Bu dizinin Güneydoğusunda İskenderun körfezinin doğusunda Güneybatı Kuzeydoğu çerçevesinde uzanan sıra Amanuslar'dır. Torosların dış yayını teşkil eden bu sıra Kahramanmaraş civarlarında Doğuya doğru bükülür ve Ahır, Engizek, Malatya, Gördük, Maden, Akdağ, Muş, Aydınlı ve Bitlis Dağlarından oluşan Güneydoğu Toroslar dizinin şark ucunu oluşturan Hakkari Dağlarında son bulur. Bu uzun dış yay üstünde bilhassa şark uçta Hakkari kesiminde yer edinen Cilo Dağı 4168 m. bulan yükseltisi en yüksek noktayı oluşturur. Burada Şemdinli, Şırnak içinde ve Hakkari kuzeyinde dik, eğimli keskin sırtlı birbirine paralel sıralar oluşturan ufak diziler içinde Karadağ, Sat, Sümbül, Samur, Altın, Tantanin şeklinde dağlar dikkati çeker.
2. Türkiyedeki Tek Dağlar
Bu tipe giren dağlar genel anlamda ülkemizin iç bölgelerinde dikkati çekerler. Bu dağların teşekküllerinde volkanizma vakaları kadar epirojenik hareketler sonucunda kütlesel yükselmeler ile ortaya çıkanlar yanında bununla birlikte aşınmaya direnç gösteren eski temele ait kayaçların yükseltilerini korumaları neticesinde görülen kütleleri de sayabiliriz.
Bu tür durumlar içinde çatlaklar süresince mağmanın yüzeye çıkması neticesinde ortaya çıkan volkaniklere örnek olarak İç Anadolu'nun Güneybatısındaki Erciyes, Melendiz, Hasandağı ile Şark Anadolu Bölgemizde dikkati çeken Tendürek, Süphan, Büyük ve Ufak Ağrı-sancı ile Nemrut Dağları sayılabilir. devletimizde volkanik yapıda olmayan başlıca tekdağlar ise İç Anadolu'da Şimal kesimde Elmadağ, İdris Dağı, İçbatı Anadolu eşiği üstündeki Türkmen dağı, Akdağ, Simav Dağı ile Uludağ, Şaphane, Murat, Honaz Dağları ve Marmara Bölgesinin Güneybatı kesimindeki Kazdağı olarak belirlenir.
3. Türkiyedeki Kütlesel Dağlar
Bu dağlar Şark Anadolu Bölgemizde çoğunluktadır. Teşekküllerinde Alpin hareketlerinin görevi büyüktür. Bu tür durumlar yan basınçlar kıvrılma ve kırılmalar ile şekillenmiş kütlelerdir. Şerafettin Dağları, Şakşak Dağları, Karasu-Aras Dağları bu tipe örnek olarak gösterilebilir. Bu dağlara bununla birlikte Ege Bölgesinde dikkati çeken Madra, Kozak kütleleri ile Aydın Dağları, Bozdağlar ve Manisa Dağı kütleleri ilave edilebilir. Bu kütleler bölgenin yapı hatlarına uygunluk gösterip yükselmiş blokları horstları oluştururlar. Bununla birlikte İçbatı anadolu eşiği üstünde Cenup kesimde görülen Sultan Dağları da kütlesel dağlara örnek olarak gösterilebilir.
Dağ tepenin daha büyük olanıdır. Bütün ülkelerce pek çok dağ olup bunların ortaya çıkış sebebi farklıdır. Örneğin bir takım dağlar yerin sıkışmasıyla oluşur. Dünya'nın en yüksek yeri everest'in etrafı çok dağlık bir alandır. Aslına bakarsan everest'in bulunmuş olduğu nepal dağlık bir ülkedir. Yanardağların lavlarının membaı magma denen çok sıcak kütledir. Tüm dağlar yalnızca dünya'da değildir. Diğer gezegenlerde de dağlar vardır. Himalaya dağlarındaki en yüksek tepe olan everest tepesi 8850 metre yüksekliğindedir.
Yüksek tepe. Dağ, genellikle dik yamaçlı, çevresindeki topraklardan minimum 500 metre daha yüksek, yuvarlak ya da sivri tepeleri olan bir kaya kütlesidir. Dağlar tek tek olduğu şeklinde birbiriyle bağlantılı olarak da dağ zincirleri, sıradağlar ya da dağ kütleleri oluşturur. Zincir, sıradağ ve kütlelerin bir araya gelmesinden dağ sistemleri oluşur.
Plaka tektoniği teorisine nazaran, iki plakanın birbiriyle çarpışması sonucu, karadaki dağlar oluşur.
Dağlar, genel olarak üç ana sınıfa ayrılır:
1-Volkanik dağlar
2-Kırık dağlar
3-Kıvrım dağlar
Volkanik dağlar, bir volkanik püskürme sonucunda oluşmaktadır. Bu tür durumlar karada ya da okyanus tabanında, oluşabilir. And Dağları, bunun bir örneğidir.
Kırık dağlar, Büyük bir iç gerilim, yerkabuğunun dev parçalarını kırar ve büker. Bu şekilde dağlar, bir yanda keskin olarak yükselir ve başka yanda merdiven benzeri bir yapıya haizdir.
Kıvrım dağlar, iki plakanın karşı karşıya geldiği vakit oluşur. Plaka kırıklarının, çarpışma olmayan türüdür. Bu şekilde dağların tepeleri eğridir. Alp ve Himalaya dağları, kıvrım dağlardır. Kıvrılan tabakaların, aşağı doğru çanaklaşan kısımlarına senklinal, kubbeleşen kısımlarına antiklinal denir. Kıvrılmayla yükselen yerlerde, sıradağlar oluşur.
Volkan, yerkabuğundaki bir açıklıktan, magmanın yüzeye ulaşmasıdır. Sıcak magmanın geçmiş olduğu yola, volkanik baca denir. Magmaya yüzeye ulaştığında lav denir. Volkanın tepesindeki açıklığa krater denir.
Bir takım volkanlar, tepede çok büyük bir çukura haizdir. Buna kaldera denir. Kaldera, bir volkanın tepesinden fışkıran lavların çökmesinin bir sonucudur. Kimi zaman bir kaldera, bir çökmeden çok, şiddetli patlama ile oluşur. Bir volkanın lavı, dışarı aktığında, sıcaklığı 10000 °C' dir. Hızla soğur ve katılaşır. Lav, soğuduktan sonrasında, etrafındaki açıklığa toplanan malzemelere, volkanın konisi denir.
Dağ Türleri
Dağlar yolla karakterize edilebilir. Dağların bazıları volkanlardır ve püskürme zamanı ve lav tipiyle karakterize edililebilirler. Başka dağlar buzlanma süreciyle şekillenddirilmiş olabilir ve buzlanma özellikleriyle tanım edebilirler. Bununla birlikte, fayları ve Dünya kabuğundaki katlanmalarıyla ya da tektonik katmanların kıtasal çarpışmalarıyla da (mesela Himalayalar) örneklendirilebilirler.
Karaların baştan başa biçim ve yerleşimi de dağları ve dağlık yapıları bununla birlikte tanımlar. Sonuçta bir takım dağlar bileşenlerini oluşturan kayaların tipine nazaran karakterize edilebilirler.
Dağları genel olarak şu iki gruba ayırabiliriz:
1 - Tektonik dağlar
2 - Volkanik dağlar
Ya da dağlar şu şekilde de gruplandırılabilir:
1 - Tek dağlar
2 - Sıra dağlar
Dağ Sitemleri
Yeryüzünde iki büyük dağ sistemi vardır:
1 - Büyük Okyanus Dağ Sistemi
2 - İspanya'dan Şark Hint Adaları'na kadar uzanan Akdeniz-Himalaya Dağ Sistemi
Okyanus tabanından yükselen dağ sistemlerinin bir takım yüksek tepeleri de adaları oluşturur. Yanardağların haricinde dağlar çoğu zaman ırmakların ve buzulların yerkabuğundaki kabartıları yarması ve hareketlendirmesi sonucu oluşmuştur.
Dünyanın en yüksek dağlarından bazıları yanardağlardır. Bunların pek çok sıradağlar ya da yüksek yaylalar üzerindedir. Cenup ABD'daki And Dağları'nda yer edinen Cotopaxi (5.948 metre) ve Chimborazo (6.272 metre); Afrika'da Kilimanjaro (5.895 metre) ve Kenya (5.199 metre) yeryüzünün en yüksek yanardağlardır. Cotopaxi bununla beraber, dünÂyadaki etkin yanardağların en yükseğidir. Yeryüzünün en yüksek yanardağ zinciri ise Büyük Okyanus tabanından 9.000 metre yükÂselerek Hawaii Adaları'nı oluşturan lav birikintisidir.
Oluşum Biçimlerine Bakılırsa Sıradağlar
1 - Bu grupta yer edinen Alpler-Himalayalar sistemi ile Şimal ve Cenup ABD süresince uzanan Cordilleralar (And Dağları ile Kayalık Dağlar) yerkabuğu katmanlarının kırılma ve kıvrılmasıyla oluşmuş genç kıvrım dağları'dır.
2 - Şark Afrika'daki dağlar, Almanya'daki Karaorman Dağlan ve Şimal ABD'daki Kayalık Dağların daha yüksek olan cenup bölümüyle, Orta Asya'daki Tanrı Dağları (Tien Şan) ise yerkabuğunun, çatlama ve kırılma sonucu yükselmesiyle oluşmuş blok dağlar/kırıklı dağlardır.
Kıvrım dağları, tortul kayaç katmanlarının kayarak battaniye şeklinde birbiri üzerine katlanmasıyla oluşur. Tabandan doruğa kilometrelerce uzayan bu katmanlar ilk oluştukları yerden koparak sürüklenmiş ve milyonlarca yıl sonrasında bambaşka yerlerde üst üste gelmiş olarak yükselmişlerdir. Yükseltiye yol açan bir başka etmen de yerkabuğunun alt katmanlarının üst katmanlarını sıkıştırmasıdır. And Dağları'nın Bolivya'daki kesimi bu şekilde oluşmuştur. Genç kıvrım dağlarının yer almış olduğu mıntıkalar şiddetli deprem merkezleridir.
Yağmur ve eriyen kar sularının oluşturduğu akarsular, kırılma ve çatlama izleri süresince akarak, vadileri oluşturdu. Buzullar ise iki ya da üç taraftan dağları kemirerek kendilerine yol açtı. Akaçlama sisteminin niçin olduğu yarılmalar sonucunda, sert şekilde yükselen sarp doruklar ortaya çıktı. İsviçre Alpleri'ndeki Matterhorn Tepesi (4.478 metre) bu şekilde oluşmuştur.
Yeryüzünün en yüksek tepeleri Asya'daki Himalayalar'da ve Cenup ABD'daki And Dağları'ndadır. Himalayalar ve And Dağları yüksekliği 4.000 metreyi aşan çıplak, uçsuz bucaksız yaylaların çevresinde yer alır. Bolivya'da Titicaca Gölü'nün bulunmuş olduğu yüksek yayla ile Himalayalar'daki Tibet Yaylası yeryüzünün malum en yüksek yaylalarıdır.
Sıradağlar yol yapımını zorlaştıran tabii engellerdir. Ama yapımı güç ve masraflı tünellerle aşılabilirler. Bununla birlikte iki yanlarında yaşayan insan topluluklarını böldükleri için, pek çok kez ülkeler içinde sınır oluştururlar.
Dağlık yörelerde yaşam zor olsa gerek. Yükseklerde toprak verimsiz ve nebat örtüsü sıska olduğundan, bu bölgelerde ziraat yapılamaz. İnsanlar çoğu zaman hayvancılıkla geçinirler. Bununla beraber, pek çok dağlık bölge, kayak ve dağ sporlarının yapıldığı dinlenme yörelerine dönüştürülmüştür.
Dağların Özellikleri
- - Yüksek dağlar, ve Dünya'nun kutuplarına yakın olarak bulunan dağlar, atmosferin daha soğuk tabakalarıyla beraber bulunurlar. Bundan dolayı sıkça don etkisiyle oluşan buzlanmaya ve erozyona maruz bırakılırlar.
- - Bir takım süreçlerle en malum zirve şekilli dağlar orataya çıkar. Bu dağların bazıları eriyen buzlarla oluşturulan buzul göllerine sahiplerdir, mesela Bhutan'da tahmini 3.000 buzul gölü mevcuttur.
- - Yeterince uzun dağlar tabanlarından tepelerine kadar çok değişik iklimsel şartlara haiz olurlar ve değişik yüksekliklerde değişik yaşam alanları barındırırlar. Bu zonlarda bulunan fauna ve flora yukarıdaki ve alt taraftaki şartlardan izole olmaya, bu zonlardan üyeler almamaya meyillidir. Bu izole olmuş ekolojik sistemler sema adası ve/ya da mikroklima olarak bilinir.
- - Ağaç ormanları, dağın bir yanında bulunan, ağaçlarla nemlenen, benzeri olmayan ekosistem ormanlardır. Çok uzun dağlar buz ya da karla örtülü olabilirler.
- dağlar yerden daha soğuktur, çünkü Güneş Dünya'yı yerden yukarıya doğru ısıtır. Güneş'in radyasyonu atmosferden geçerek yere iner ve yerküre ısıyı emer.
- - Yerküre'nin yüzeyine en yakın hava, çoğu zaman, daha ılıktır. Dağda yükselen hava, zor ılınır ve netice olarak soğur.[8] Hava sıcaklığı normalde, her 300 metre yükseklikte 1 ila 2 C aşama düşer.
- - Dağlar çoğu zaman inssan yaşam alanı olarak düzlüklere nazaran daha az tercih edilir, buralarda hava daha serttir ve ziraat alanları daha az mevcuttur. Çok büyük yüksekliklerde havada daha az oksijen mevcuttur ve güneş radyasyonu UV'ye karşı daha az koruma sağlanır.
- - Hipoksiya'nın (kanda az oksijen bulunması) niçin olduğu Akut Dağ Hastalığı, daha alçak kesimlerde yaşayıp, 3.500 metreden daha yukarılarda saatini geçirmiş insanların yarısını etkisinde bırakır.
- - Dünyaya dağılan dağların ve dağlık dizilerin bir bölümü kendi tabii hallerinde ve ağaç kesimi, madencilik, otlatma için kullanılabildiği şeklinde az kısmı hepsi için, bazıları ise eğlence (rekreasyon) için kullanılmaktadırlar.
- - Bir takım dağlar yalnız ağaçlıkken, bazılarının zirveleri görülmeye kıymet görkemli manzaralara haizdir. Dağdan dağa geçiş yapılıp zirvelere erişilebilir; yükseklik, diklik, düzlük, arazi yapısı, hava ve yol koşulları bu geçişleri etkileyen faktörler olduğu şeklinde, teleferikler şeklinde daha kolay ulaşım için yapılmış araçlar da dağlarda bulunabilir.
- - Dağcılık, hiking, kaya tırmanışı, buz tırmanışı, tepeden aşağı kayma ve kar sörfü şeklinde eğlence aktiviteleri dağları keyifli hale getiren uğraşlardır. Tepeden aşağı kayma şeklinde akitivitelerde dağlar bilhassa düzlükse eğlenceyi arttırıır. Bununla birlikte söz konusu uğraşlar daima için risk taşımaktadır.
Dünyanın en yüksek dağları
1 - Everest
2 - K2
3 - Kançencanga
4 - Lhotse
5 - Makalu
6 - Ço Oyu
7 - Dhaulagiri
8 - Manaslu
Türkiyede Dağlar
Genel olarak iç kuvvetlerin eseri olan dağlar ülkemizin değişik bölgelerinde değişik biçimlerde karşımıza çıkarlar. Bu bakımdan bir takım bölgelerimizde yan basınçlar neticesinde Alp sistemine bağlı sıradağlar oluşurken, kimi yerde de sert kütlelerin kıvrılamayıp eprojenik hareketlerle yükselmesi neticesinde ortaya çıkan yüksek kütleler dağları meydana getirmiştir. Bir takım bölgelerimizde ise kırıklar süresince yüzeye çıkan lavların birikmesi ile dağlar ortaya çıkmıştır. Buna nazaran devletimizde değişik bölgelerde değişik şekilde görülen dağlar sıradağlar, tekdağlar, kütlesel dağlar olmak suretiyle üç grupta incelenebilir.
1. Türkiyedeki Sıradağlar
Genel olarak Alpin hareketler neticesinde meydana gelen bu dağlar devletimizde en geniş alanı kaplarlar. Karadeniz ve Akdeniz Bölgelerinde Şimal Anadolu (Karadeniz dağları); ve Toroslar ismi altında dizi teşkil edecek şekilde uzanan bu dağlar kıyıdan itibaren aniden yükselirler. Şimal Anadolu "Karadeniz Sıradağları" dağları kıyıya paralel sıra halinde uzanır. Kıyı dağları ve iç sıralar şeklinde uzanan bu sıralar birbirlerinden oluk şekilli vadiler ile ayrılmıştır. Garp ve Şark Bölümde yüksek olan dağlar orta bölümde (Yeşilırmak-Kızılırmak) içinde alçalırlar. Garp Karadeniz Bölgesinde kıyıdan içeriye doğru Küre "İsfendiyar" dağları, Bolu-Ilgaz dağları, Köroğlu dağları ve Sündikenler olmak suretiyle üç dağlık alan dikkati çeker. Bu tür durumlar içinde 2550 m.'yi bulan yükseltisi ile Ilgaz dağları en yüksek kesimi oluşturur. Orta bölümde kıyı kesimde yer edinen dağlar, Ordu ile Kızılırmağın aşağı keseminde Canik dağları olarak adlanır. Bunların yükseltisi yer yer 1000-1500 m.'ler içinde değişiyor.
Garp Toroslar Antalya körfezinin kıyıları süresince yay şeklinde uzanırlar. Kuzeyde Göller Yöresinde ise bu yaylar birbirlerine yaklaşırlar. Garp Toroslar Avrupada Teke ve Menteşe Yöresinin Güneyine kadar Beydağları, Elmalı Dağları, Katrancık ve Boncuk Dağları dizisi halinde devam ederken Doğuda ise Akçalı, Geyik, Dedegöl, Kuyucak, Erenler sırası yer alır. Antalya körfezinin iki kıyısında uzanan bu dağlar tamamen kalker kayaçlardan meydana geldiklerinden çok sayıda karstik biçim (Dolin, polye, uvala, düden, mağara, yer altı deresi vb.) ihtiva ederler. Bu dağlar içinde Beydağlar'daki Akdağ zirvesi 3086 m. ile en yüksek noktadır.
İç kesimde ise Deveci ve Çamlıbel dağları daha ufak diziler halinde görülürler.Şark kısmına görülen dağlar yüksek ve sarp oluşları ile dikkat çekerler. Kıyı kesimde Giresun dağları ve şark Karadeniz dağları olarak anılan dizinin arkasında "Güneyinde" Gümüşhane, Rize, Yalnızçam kütleleri yükselirken bunların güneyinde Otlukbeli, Mescit, Kargıpazarı, Allahüekber dağları uzanır. Derin vadi olukları ile birbirlerinden ayrılan bu diziler üzerlerinde çok az yerde geçitlere rastlanır. Bunların içinde en mühimleri Rize-Of arası kıyı şeridini Erzurum'a bağlayan Dağbaşıbeli, Sürmene'yi Bayburt'a bağlayan dağ geçidi, Trabzon, Erzurum transit yolu üstünde Zigana geçididir. Güneyde Akdeniz Bölgesinde dikkati çeken sıradağlar Toros Dağları olarak bilinir. Toroslar Şimal Anadolu sıradağları şeklinde kıyıya tam olarak paralel uzanış göstermezler. Garp Toroslar, Orta Toroslar, Güneydoğu Toroslar-Amanus Dağları olmak suretiyle üç bölümde ele alınmaları doğru olur. Orta Toroslar ise Güneybatıda Taşeli platosu ile Kuzeydoğuda uzun yayla içinde uzanırlar. 3000 m.'yi geçen yükseltilere haiz olan bu dizi içinde Bolkar, Aladağ kütleleri ile Binboğa dağları dikkat çeker. Burada 3734 m.'yi bulan yükseltisi ile Aladağ en yüksek nokta olur. Bu dizinin Güneydoğusunda İskenderun körfezinin doğusunda Güneybatı Kuzeydoğu çerçevesinde uzanan sıra Amanuslar'dır. Torosların dış yayını teşkil eden bu sıra Kahramanmaraş civarlarında Doğuya doğru bükülür ve Ahır, Engizek, Malatya, Gördük, Maden, Akdağ, Muş, Aydınlı ve Bitlis Dağlarından oluşan Güneydoğu Toroslar dizinin şark ucunu oluşturan Hakkari Dağlarında son bulur. Bu uzun dış yay üstünde bilhassa şark uçta Hakkari kesiminde yer edinen Cilo Dağı 4168 m. bulan yükseltisi en yüksek noktayı oluşturur. Burada Şemdinli, Şırnak içinde ve Hakkari kuzeyinde dik, eğimli keskin sırtlı birbirine paralel sıralar oluşturan ufak diziler içinde Karadağ, Sat, Sümbül, Samur, Altın, Tantanin şeklinde dağlar dikkati çeker.
2. Türkiyedeki Tek Dağlar
Bu tipe giren dağlar genel anlamda ülkemizin iç bölgelerinde dikkati çekerler. Bu dağların teşekküllerinde volkanizma vakaları kadar epirojenik hareketler sonucunda kütlesel yükselmeler ile ortaya çıkanlar yanında bununla birlikte aşınmaya direnç gösteren eski temele ait kayaçların yükseltilerini korumaları neticesinde görülen kütleleri de sayabiliriz.
Bu tür durumlar içinde çatlaklar süresince mağmanın yüzeye çıkması neticesinde ortaya çıkan volkaniklere örnek olarak İç Anadolu'nun Güneybatısındaki Erciyes, Melendiz, Hasandağı ile Şark Anadolu Bölgemizde dikkati çeken Tendürek, Süphan, Büyük ve Ufak Ağrı-sancı ile Nemrut Dağları sayılabilir. devletimizde volkanik yapıda olmayan başlıca tekdağlar ise İç Anadolu'da Şimal kesimde Elmadağ, İdris Dağı, İçbatı Anadolu eşiği üstündeki Türkmen dağı, Akdağ, Simav Dağı ile Uludağ, Şaphane, Murat, Honaz Dağları ve Marmara Bölgesinin Güneybatı kesimindeki Kazdağı olarak belirlenir.
3. Türkiyedeki Kütlesel Dağlar
Bu dağlar Şark Anadolu Bölgemizde çoğunluktadır. Teşekküllerinde Alpin hareketlerinin görevi büyüktür. Bu tür durumlar yan basınçlar kıvrılma ve kırılmalar ile şekillenmiş kütlelerdir. Şerafettin Dağları, Şakşak Dağları, Karasu-Aras Dağları bu tipe örnek olarak gösterilebilir. Bu dağlara bununla birlikte Ege Bölgesinde dikkati çeken Madra, Kozak kütleleri ile Aydın Dağları, Bozdağlar ve Manisa Dağı kütleleri ilave edilebilir. Bu kütleler bölgenin yapı hatlarına uygunluk gösterip yükselmiş blokları horstları oluştururlar. Bununla birlikte İçbatı anadolu eşiği üstünde Cenup kesimde görülen Sultan Dağları da kütlesel dağlara örnek olarak gösterilebilir.
Dağ tepenin daha büyük olanıdır. Bütün ülkelerce pek çok dağ olup bunların ortaya çıkış sebebi farklıdır. Örneğin bir takım dağlar yerin sıkışmasıyla oluşur. Dünya'nın en yüksek yeri everest'in etrafı çok dağlık bir alandır. Aslına bakarsan everest'in bulunmuş olduğu nepal dağlık bir ülkedir. Yanardağların lavlarının membaı magma denen çok sıcak kütledir. Tüm dağlar yalnızca dünya'da değildir. Diğer gezegenlerde de dağlar vardır. Himalaya dağlarındaki en yüksek tepe olan everest tepesi 8850 metre yüksekliğindedir.
Yeryüzü şekilleri nedir, neye yeryüzü şekli denir?
Yeryüzü Şekilleri - Vadi
Yeryüzü Şekilleri - Yarımada
Kaynak:msxlabs.org sitesidir.
YORUMLAR