Psikolojide duygular ve genel uyarılmışlık hali nedir? Uzun süreli sempatik sistem aktivasyonu ve duygu türleri hakkında bilgi. Duygular ve...
Psikolojide duygular ve genel uyarılmışlık hali nedir? Uzun süreli sempatik sistem aktivasyonu ve duygu türleri hakkında bilgi.
Duygular ve Genel Uyarılmıştık Hâli
Duygular bir genel uyarılmışlık hâlidir. Genel uyarılmışlık hâlinin en duyarlı ölçümlerinden biri beynin elektriksel faaliyetidir. Beynin elektriksel faaliyeti, özel olarak üretilmiş elektrokepler aracılığıyla ölçülür. Beyin faaliyeti bir voltun milyonda biri (mikrovolt) büyüklüğündedir ve milisaniyeler (bir saniyenin binde biri) içinde oluşur. Bu çok küçük ve çok hızlı faaliyet ancak çok özel odalarda kaydedilebilir. Odaların en önemli özelliği elektrikli aletlerin (örneğin bilgisayarların) yaydığı elektromanyetik ışınımın odaya girmesini engellemesidir. Bu odalara yalıtılmış oda denir.
Sağlıklı bir insanda en düşük genel uyarılmışlık hâli derin uyku, en yüksek uyarılmışlık hâli ise dikkatli uyanıklık hâlidir. Derin uyku gibi düşük bir genel uyarılmışlık hâlindeki elektriksel faaliyette, saniyede 1-3 titreşim gösteren yavaş delta dalgaları vardır. Dikkatli uyanıklık gibi bir yüksek genel uyarılmışlık hâlinde ise, saniyede 12-35 titreşim gösteren hızlı beta dalgaları vardır.
Genel uyarılmışlık hâliyle ilgili fizyolojik değişiklikler, otonom sinir sisteminin etkisi altında gelişir. Bunlardan, genel uyarılmışlık hâlinin artmasıyla ilgili olanlar otonom sinir sisteminin sempatik bölümünce oluşturulur. Duygular çoğunlukla genel uyarılmışlık hâlinin yükselen bölümünde yer alır ve artan sempatik sinir sistemi faaliyeti ile gerçekleşir. Sempatik sinir sisteminin oluşturduğu değişiklikler, canlının acil durumla başa çıkmasını sağlar.
Acil bir durumda ortaya çıkan “savaş veya kaç tepkisi”nde aşağıdaki durumlar oluşur:
• Kalp atım hızı yükselir. Daha fazla kan kaslara (güçiü hareketler yapabilmek) ve beyne (olayı fark etmek, değerlendirmek, ne yapılması gerektiğine karar vermek) gider.
• Tükürük salgısı azalır, solunum hızlanır. Dokulara ulaştırılan oksijen miktarı artar, karbondioksit daha hızlı bir şekilde dışarı atılır.
• Gözbebekleri büyür. Göze daha fazla ışık girer, görme alanı genişler.
• Kanda, böbrek üstü bezlerden salgılanan hormonların ( adrenalin ve noradrenalin) düzeyi yükselir. Bunun sonucunda, ivedi durumun yarattığı stresle başa çıkmayı sağlayan bir dizi biyokimyasal değişiklik oluşur.
• Kan şekerinin düzeyi yükselir. Böylece, canlı daha
yüksek enerjiye sahip olur.
• Terleme oluşur. Terleme, tutmayı kolaylaştırır.
Oluşan nem tabakası, derinin sürtünme nedeniyle örselenmesini ve yaralanmasını da zorlaştırır.
Uzun süreli sempatik sistem aktivasyonu:
Sempatik sinir sistemi, canlının acil bir durumla başa çıkması için bedende birtakım değişiklikler meydana getirir. Bu değişiklikler canlının durumla savaşmasını veya kaçarak ondan kurtulmasını sağlar. Acil durumun ortadan kalkmasıyla da sempatik sistem yerini parasempatik sisteme bırakır, beden homeostasis durumuna girer.
Orta şiddetteki duygulanım sırasında başarı en yüksek düzeydedir. Duygu şiddetlendikçe (genel uyarılmışlık hâli yükseldikçe) başarı düşer, çok şiddetli duygulanım sırasında ise kişinin zihinsel bütünlüğü bozulur. Buna kişinin dağılması denir.
Uzun süre sempatik sistem aktivasyonu organ ve sistemlerde hasarlara yol açar. Genel uyarılmışlık hâlini ve sempatik sistem faaliyetini artıran şiddetli, uzun süreli ve özellikle olumsuz nitelikteki duygular (örneğin öfke, kaygı) da organ ve sistemlerde hasar ve hastalıklara yol açabilir. Bu gibi bozukluk veya hastalıklar “psikosomatik” olarak nitelenir.
Duygu Türleri
Duygular konusundaki ilk bilimsel açıklama James-Lange Kuramında yapılmıştır. Bu kurama göre nesne, olay veya faaliyetler bazı bedensel tepkilere yol açar. Duygu, bu tepkilere ilişkin farkındalıktır. Diğer bir deyişle korkunun nedeni, kaçmayı sağlayan bedensel tepkilerin ayırt edilmesi, kaçmaya ilişkin tepkilerin farkına varılmasıdır. Basitçe söylenirse korktuğumuz için kaçmayız. Kaçtığımız için korkarız.
Coşku, neşe, hüzün, keder gibi çeşitli şekillerde ortaya çıkan duyguların hepsinin temelinde genel uyarılmışlık ve onun da temelinde sempatik sinir sistemi faaliyetleri vardır.
Genel uyarılmışlık tepkileri duyguya göre değişir. Öfke, korku ve kederde, kalp atım hızındaki artış, mutluluk ve iğrenmede olduğundan daha fazladır. Öfke sırasında derideki sıcaklık artışı, korku ve keder dekinden daha yüksektir. Ancak duyguların her bir için parmak izi niteliğinde tepkiler ve tepki örüntüleri yoktur.
Duyguları durumun nasıl algılandığı ve değerlendirildiği de belirler. Örneğin, istenen olay gerçekleşmişse duygu sevinç olur; istenen bir olay gerçekleşmemişse duygu üzüntü olur. istenmeyen bir olay gerçekleşmişse duygu keder; istenmeyen bir olay gerçekleşmemişse duygu ferahlama olur.
YORUMLAR