Özet : Osmanlı İmparatorluğu'nda, kazaî ve adlî yetkisi olan kimse. Şimdiki yargıç ve savcıların vazife ve yetkilerine haiz olan kadı, ...

Özet : Osmanlı İmparatorluğu'nda, kazaî ve adlî yetkisi olan kimse. Şimdiki yargıç ve savcıların vazife ve yetkilerine haiz olan kadı, dinî ve göreneksel kanunlara nazaran yargı verirdi.Kadı olmak için tüm medrese öğrenimini tamamlamak ve icazet (diploma) alabilmek lüzumlu idi.Kadılar yavaş yavaş ve zaman içinde terfi ederek nahiye, ilçe ve sandık kadılıklarına kadar çıkabilirlerdi. Daha çok yükselmek için yeniden medreseye dönerek bir süre müderrislik etmek gerekti. Kadılığın bundan sonraki yükselme basamakları Galata, İstanbul Kadılığı Anadolu ve Rumeli kazaskerliği idi. Rumeli kazaskerleri terfi ederlerse şeyhülislâm olurlardı.

Kadı Nedir

Kadı, Osmanlı devlet yapısında bir mevki ve makamın adıdır. Günümüzdeki yargı sistemi bağlamında görevleri hakime müsavi gelmekle beraber o devrin yapısı itibariyle kentlerde dini bir otoritedirler.

Kadının Görevleri

Osmanlılarda Kadılar

Osmanlı Devleti'nin her köşesinde yargıyı sağlar
Her kazada beylerbeyi ve kadının olması Osmanlı Devleti'nde yasama ve yürütme işlerinin ayrılığını gösterir.Bununla birlikte beylerbeyinin mıntıkaya tam hakim olmasını engellemiştir kı bu da Osmanlı Devleti'nin merkeziyetçiliğini gösterir.
Belediye başkanlığı yaparlar.
Görevliler hakkında rapor düzenlerler.
Merkezden gelen emirleri duyurur.
Sözleşmeleri onaylar.

Kadı, en genel tarifle kaza doğrusu yargı işlerine bakan görevliye verilen bir unvandır. Ahali içinde vuku bulan ihtilafların çözülmesi maksadıyla İslâmiyet’in ilk devirlerinden itibaren mevcud bu kurum, Osmanlıların da ilk dönemlerinden itibaren varlığını göstermiştir. Osmanlılar’da kadı tayininde, ilk dönem İslâm devletlerindeki usullere riayet ederek, tanınmış kişileri kadılığa belirleme etmişlerdir. Osmanlı Devleti’nde, beylik dönemlerinden itibaren fethedilen bölgelere hukuku temsil etmek suretiyle bir kadı ve idareyi temsilen bir subaşı tayini yerleşmiş bir gelenekti. Osmanlı kadısının İslâm devletleri içinde emsalsiz bir yeri ve konumu olup adalet sarayı ve mülkiye görevlisi idi. Kendisinden ilkin vazife yapmış İslâm devletlerindeki meslektaşlarından epey geniş yetkilerle donatılmıştı. Şžer‛î mahkemelerde şer‛î ve hukukî tüm meseleler Hanefî mezhebi üstüne çözümlenirdi. Bununla beraber şer‛î mahkemelerden başka bir mahkeme de bulunmuyordu.

Şžer‛î mahkemeler Osmanlı Devleti’nin başlangıcından itibaren medenî hukuk ve ceza davalarına bakmak salâhiyetine haiz idi. Her kaza merkezinde bir şeriat mahkemesi bulunmakta ve bunların başlangıcında birer kadı vazife yapıyordu. Büyük kaza ve şehirlerde davalara bakmak için mahkeme binaları tahsis edilirken, bulunmayan yerlerde davalar kadının ikamet etmiş olduğu evde ya da camide görülüyordu.

Kadıların vazife süresi hakkında, İsmail Hakkı Uzunçarşılı 20 ay bulunduğunu belirtirken, Mustafa Akdağ 1 yıl müddet-i örfî, 1 yıl da uzatmalı olarak toplam iki yıl bulunduğunu anlatmaktadır. Kadıların vazife süresi kimi zaman daha kısa kimi zaman de daha uzun olduğu gözlenmektedir.

Asli görevi, ahali arasındaki anlaşmazlıkları çözümlemek olan ve padişah beratı ile belirleme olunan kadılar, sultanın emrettiği her hususta yargı vermekle yetkili kılındıklarından idarî, malî, askerî, beledî benzer biçimde işlerle de meşgul olmaktaydılar. Böylelikle Osmanlı Devleti’nde yargı ve yürütme işleri beraber yan yana yürütülmüştür.

Şžer'iyye sicillerinde, sancak ve kaza kadılarının ne kadar geniş bir yetkiye haiz olduklarını, nerede ise her mevzuda bir karar mercii ve mesuliyet sahibi bulunduğunu görmekteyiz. Halk içinde vuku bulan adlî davaların görülmesinin yanı sıra, mesela; yaralama vakalarında suçlunun bulunarak cezalandırılması, katillerin yakalanması, öldürülen kişinin rejiminin tespiti ve alınması, vefat eden kişinin terekesinin tespit edilerek varislerine dağıtılması benzer biçimde hukuk kendi alanında, cami ve mescitlerin imam ve hatip ve mütevelli tayini, kayyım, devirhan, müderris ataması, tekke, zâviye ve medrese benzer biçimde kurumların mütevellisinin ve başka görevlilerinin tayini, vakıflarda zuhur eden mütevellilik anlaşmazlıklarının çözümü, sancağa atanan mutasarrıfın gelinceye kadar yerine vekilin göreve başlatılması ve bu işin takip edeni benzer biçimde idarî alanda, bulundukları sancak ve kazalarda zuhur eden eşkıya taifesinin takip edeni, yakalanması ve suçluların cezalandırılması, askerden kaçan ve mukabilinde eşkıyalık yapanları tespit ederek orduya teslim edilmesi, askeri seferler zamanında asker toplanması ve bunların isimlerinin tespiti, sefere çıkan asker için zahire temin edilmesi ve sefer için deve temini benzer biçimde askeri alanda, Avârız ve nüzül hanelerin tespit edilmesi ve bu vergilerin tahsili, imdâd-ı seferiyye ve imdâd-ı hazeriyye benzer biçimde vergilerin kaza, köy ve mahallelere taksimi ve toplanması, gene bununla birlikte sürsat ve beldar vergisi, arpa baha vergisi, ağnam rüsûmu benzer biçimde vergilerin öğrenim edilmesi, çarşı ve pazarda satılan malların fiyatının belirlenmesi ve fahiş fiyata satılmasını engelleme, işletilmesi ihtiyaç duyulan toprak ve arazilerin timar tevcihi, tedavülde bulunan paraların kur ayarının takip edeni ve bunda olabilecek yolsuzlukları engelleme benzer biçimde mâlî alanda daha bir çok sayabileceğimiz hususta vazife ve sorumlulukları olmuştur.

Kadı Maaşı ve Haraçlar

Kadıların maaşları rütbelerine ve vazife yaptıkları bölgelere nazaran farklılık arz ediyordu. Kasaba kadılıkları, sınıflarına nazaran 45 akçe ile 150 akçe içinde gündelikleri farklılık gösteren kadılar tarafınca yönetim ediliyorlardı. Sancak ve eyalet merkezi olan şehirlerdeki kadılıklar ise mevleviyet sureti ile tevcih ediliyordu. Mevleviyet de iki tür olup, 300 akçeli sancak ve bir takım eyalet merkezleri, 500 akçeli mühim vilayetlerin kadılıkları idi.

Kadılar yevmiyelerinin haricinde kurulan her mahkemede taraflardan ve devlete toplanan vergilerden kâtibiyye, muhzıriyye, harc-ı mahkeme, harc-ı bâb, hüddâmiye, çukadara hizmet ismi altında, sicillerde de bir çok geçmiş olduğu benzer biçimde ücretler tahsis etmişlerdir. Bu toplanan paralar mahkemede vazife meydana getiren kâtip, muhzır, çukadar, hademe benzer biçimde görevlilere maaş olarak veriliyordu. Mesela, yıllara nazaran farklılık arz ederek kâtibiyye tutarı 5 ile 15 guruş, muhzıriyye 2 ile 10 guruş, hüddâmiye 5 ile 25 guruş, harc-ı mahkeme 25 ile 355 guruş olmuştur.

Yukarıda saydığımız resmî masrafların haricinde, bir takım kadılar oluyordu ki mahkemeye gelen davacı ve davalılardan hüccet-i şer‛iyye, mürâsale akçesi, (yüksek oranda) mahkeme harcı ismi altında fazladan ve haksız yere paralar talep ediliyordu. Nitekim bu şekilde yollara tavassut eden Uluborlu kadısı İsmail Efendi’nin hemen muhakeme edilmesi ve meydana getirilen haksızlık ve zulmün giderilmesi Anadolu valisinin buyruldusu ile emredilmiştir. Neticede meydana getirilen muhakemede, alınan akçelerin geriye iadesi sağlanmıştır.

Kadılık rütbelerinin her biri derecelerine gore akçe hesabıyla maaşları şu şekile tespit edilmiştir:
Aşama-i ûla: 10000
Karib-i ûlâ: 9000
Aşama-i saniye: 8000
Aşama-i sâlise: 6000
Aşama-i inebahtı: 5000
Aşama-i Eğri: 4000
Aşama-i çelebi: 3500
Aşama-i çinad: 3000

Kadılığın Son Dönemleri ve Kaldırılışı

Osmanlı Devleti'nde kadılık 1839 Gülhane Fermanı'nın kabulu ile yavaş yavaş tarih sahnesinde yerini nizami mahkemelere bırakmaya başlamış ve sonunda 1924 senesinde kabul edilen 169 sayılı Mehakimi Şžer'iyenin İlgasına ve Mehakim Teşkilatına Ait Ahkamı Muaddil Kanun ile tamamen kaldırılmıştır.