Dünya edebiyatının mühim bir ayağı olan Latin ABD Edebiyatının ülke ülke özetlemek gerekirse incelenmiş olduğu yazımız. LATİN AMERİKA EDEBİ...
Dünya edebiyatının mühim bir ayağı olan Latin ABD Edebiyatının ülke ülke özetlemek gerekirse incelenmiş olduğu yazımız.
Latin ABD Edebiyatı, sömürgecilik döneminde sömürgeci ülkelerin kendi edebiyatlarına koşut olarak gelişti. 19. yüzyıl süresince bilhassa Fransa’nın tesiri öne çıktı (romantizm). Latin ABD’nın son İspanyol sömürgesi olan Küba’nın bağımsızlığını kazanmasıyla beraber (1898), Latin ABD ülkeleri kendi öz kültürlerine yönelmeye başladılar.
Arjantin. Arjantin’de bağımsızlığını kazandıktan sonrasında kendine özgü bir edebiyat geliştirdi. Önceleri goşo’ların (sığırtmaç) yaşamını, sonsuz uzaklıkların hüznünü ve goşo söylencelerini mevzu alan halka özgü bir şiir oluştu. Jose Hernandez’in (1834-1886) Martin Fierro (1872) adlı goşo’nun yaşamını betimlediği destansı şiiri, 19. yüzyıl Latin ABD eserlerinin en önemlilerinden biri sayılır. Goşo edebiyatı R. Güiraldes’in (1886-1927) lirik, izlenimci romanı Don segundo Sombra (Bozkırdaki Gölgeler, 1926) ve B. Lynch’in (1880-1951) ruhsal yaklaşımlı romanlarıyla yeni bir başarı düzeyine ulaştı. Fransız romantizminin savunucusu F. Sarmiento (1811-1888) yurdunun ve halkının özelliklerine yönelik bir sanatı gerçekleştirmeye çalıştı, 1845’te bir tür destan olan baş eseri Facundo’yu yayımladı. Romantizm, V. Andrade (1839-1882) ve R. Obligado’ca (1851-1920) sürdürüldü. B. Mitre (1821-1906) ve V. F. Lopez benzer biçimde yazarlar denemeciliğe ehemmiyet kazandırdılar. E. Ciambaceres (1843-1888), L. V. Lopez (1848-1894), J. Miro (1867-1896) ve bilhassa İspanyol pikaresk romanına da bağlanan R. J. Payro (1867-1928) benzer biçimde yazarlar, E. Zola tekniğiyle doğalcı romanlar yazdılar. Şiirde modernizmi L. Lugones (1874-1938), düz yazıdaysa E. Larreta (1873-1961) uyguladı. Modernizm, E. Banchs (1888-1968), R. A. Arrieta (1889) ve B. F. Moreno (1886-1950) benzer biçimde şairlerin eserlerinde çok kişisel bir yoruma ulaştı.
Ozan Jorge Luis Borges’ in (1899-1986) baş temsilcisi olduğu “Ultraismo” (Aşırı Ötesi) akımının yanı sıra bilhassa toplumsal ve politik yükümlü/bağımlı bir edebiyat gelişti: E. Molinari (1898), L. Marechal (1900-1970), F. L. Bernardez (1900-1978), M. Fernandez (1874-1952), A. Yunque (1899-1965), E. Castelnuovo (1891-1966) ve R. Arlt (1900-1942). Bu edebiyatın öncüsü sayılan R. Arlt’ın varoluş kötümserliğini E. Mallea (1903) ve E. Sabato (1911) daha da derinleştirdiler. A. Bioy Casares (1914), J. Murena (1923) ve Borges’in kısmen fizik-ötesi, kısmen de düşlemsel edebiyatı büyük bir ehemmiyet kazanmıştır. Cortazar ve Borges’in yanı sıra Sabato ve M. Puig (1932), eserlerinde kenti (çoğunlukla Buenos Aires) “bunaltıcı-ezici güç” olarak öne çıkardılar. Raul Gustovo Aguirre (1927) ve Juan Gelman (1930) günümüz şairlerinin önde gelenlerindendir.
Bolivya. Bolivya Edebiyatı’nda ilk mühim roman M. Caballero’nun (1819 – 1866) kaleminden çıktı. Duygusal şiiri R. J. Bustamente (1821-1886) ve romanlar da yazan N. Aguirre (1843-1888) temsil ettiler. R. J. Freyre’nin (1868-1933) şiirleriyle Bolivya Edebiyatı’nda modernizm zirve noktasına ulaştırıldı. F. Tamayo (1879 -1956) bu akımın bir başka mühim temsilcisi oldu. A. Mendoza Chirveches (1883-1926) doğalcı romanlar yazdı. A. Arguedas’ın (1879-1946) romanı Raza de Bronze (Tunç Irk) 1919, İndio’ların ezilmesine karşı sert bir suçlamadır.
G. V. Fabre (1901), bir tabiat ve mahalli yaşayış biçimleri betimleyicisi olarak şiirde öne çıktı. Tarihsel vakalara, bilhassa Bolivya-Paraguay arasındaki muharebeye (1932-1935) O. Cerruto (1912) ve A. Cespedes’in (1904) roman ve öykülerinde geniş yer verildi. Pedro Shimose (1940), Ulusal Şiir Ödülü’ne layık görülen bir ozan olarak seçkinleşti.
Brezilya. 17. yüzyılda Fransisken din adamı Frei V. do Salvador’un (1564-1636) tarihsel eserleriyle G. de Matos Guerra’nın (1633-1696) kültür zamanı açısından garip yergi ve bürleskleri oluştu. S. da Rocha Pita’nın 51660-1738) ve Frei M. de Santa Maria İtapariça’nın (1704-1768) tarihsel eserleri yanı sıra N. M. Pereira’nın (1652-1728) tabiat ve töre betimlerinde “Brezilyalı olmak” düşüncesi kendini daha kuvvetli bir halde duyurdu.
18. yüzyıla kadar edebiyat etkinlikleri nerede ise yalnızca ülkenin kuzeyiyle (Bahia) sınırı olan kalırken, bu yüzyılda edebiyat güneyde de gelişme gösterdi. Frei J. de Santa Rita Durao (1722-1784) ve J. Basilio da Gama (1740-1795) benzer biçimde epik şairler başta olmak suretiyle “Minas Okulu”nun diğeri şairleri güneydeki edebiyatın önde gelen temsilcileri oldular. A. Gonçalves Dias (1823-1864) duygusal şiirin en mühim ustası sayıldı. M. A. Alvares de Azavedo (1831-1852), L. J. Jungueira Freire (1832-1860) ve B. J. da Silva Guimaraes (1825-1884), şiirlerinde geç romantizme özgü yaşam bıkkınlığını ve kötümserliği dile getirdiler. A. de Castro Alves (1847-1871) ve T. Barreto (1839-1889) duygusal öznelciliğin karşısına toplumsal bağımlı şiir çıkardılar. A. de Almeida (1830-1861) ve J. M. de Alcenar (1829-1877) gerçekçi romanlarıyla, A. d’Escragnolle Tauny (1843-1899) cemiyet romanlarıyla seçkinleştiler. Fransız Parnasçı Okulu biçemindeki şiiri O. Bilac (1865-1918) ve bununla beraber meşhur bir romancı olan Machado de Assis (1839,1908) temsil ettiler. J. de Cruz e Sousa (1861-1898) ve A. de Guimaraes (1870-1921) simgeciliğin (sembolizm) başlıca şairleri oldular. A. Azevedo (1857-1913) doğalcı, H. Coecho Neto (1864-1934) ve E. da Cuhna (1866-1909) bölgeci anlayışta romanlar yazdılar.
Romancı ve ozan M. R. M. de Andrade (1893-1945), ozan M. Bandeira Filho (1886-1968), R. de Carvalho (1893-1935) modernizmin önde gelen temsilcileri oldular. Brezilya’nın uygar şairlerinin en mühimleri içinde G. da Almeida (1890-), J. O. de Andrade (1890-1954), J. de Lima (1895-1953), C. D. de Andrade (1902), Cecilia Meireles (1901-1964), M. Mendes, A. F. Schmidt (1906-1965), J. C. de Melo Neto (1920), T. de Mello (1926) sayılabilir. Bölgeci roman geleneğini sürdüren başlıca yazarlar: J. Lins do Rego Cavalcanti (1901-1957), G. Ramos (1892-1953), J. Amado (1912), E. Verissimo (1905-1975), J. Guimaraes Rosa (1908-1967) ve O. Lins (1924).
Ekvador. Cenup ABD’da aydınlanmacılığın baş temsilcilerinden önde gelen F. E. de Santa Cruz y Espejo (1747-1795), çoğunlukla yergili yazılarıyla ülkenin bağımsızlığının düşünsel öncülerinden biri sayıldı. J. J. de Olmedo (1780-1847) şiirlerinde Antik
Çağ örneklerine öykündü. La Victoria de Junin. Canto a Bolivar (Junin Zaferi. Bolivar’a Şarkı) 1825 adlı oyunda Simon de Bolivar’ın zaferlerini yüceltti. Ekvador’da oldukça geç ortaya çıkan romantizmi J. L. Mera (1832-1894) temsil etti. Denemeci J. Montalvo (1832-1889) modernismo’nun öncüsü, A. Borja (1892-1912) ve M. A. Silva (1899-1920) başlıca şairleri oldular. J. Gallegos Lara (1911-1947), E. Gü Gilbert (1912), J. de la Cuadra (1903-1941), A. Ortiz (1914) ve J. İcaza (1906-1978) romanlarında toplumsal ve politik sorunları işlediler.
J. Carrera Andrade (1902-1978), G. Escudero (1903), J. Reyes (1905) benzer biçimde şairler öncü eğilimlere yakınlık duydular. A. Murriagui (1939) ve U. Estrella (1930) benzer biçimde şairler edebiyata politik etkinlik yüklemeyi amaç edindiler.
Guatemala. J. Milla’nın (1822-1888) tarihsel romanlarında romantizm en kuvvetli anlatımını buldu. E. Gomez Carrilo (1873-1927) düz yazılarıyla modernismo’nun ülkedeki başlıca temsilcisi sayıldı. M. Monforte Toledo (1911) yerli geleneklerine bağlı ve cemiyet eleştirel romanlarıyla öne çıktı. L. Cardoza y Aragon (1900), şairliğinin yanı sıra tecrübe etme yazarı olarak da tanındı. M. A. Asturias (1899-1974) halkının kültür kökenini canlandıran, onun yazgılarını dile getiren, ülkesini sömüren iç ve dış güçleri sergileyen romanlarıyla 1967 Nobel Edebiyat Ödülü’ne layık görüldü. O. R. Castillo (1936-1967) önde gelen uygar şairlerdendi.
Kolombiya. 1819’a kadar devam eden sömürge döneminde Bogota’da canlı bir kültür yaşamı gelişmişti. H. D. de Camargo (öl. 1656 ya da 1659), F. A. de Velasco y Zorilla (1647-1703) Gongora ve Queveda ardılı barok şairlerin önde gelenlerindendi. Mühim adlarla temsil edilmeyen yeni klasikçi anlayış, J. G. Ortiz’in (1814-1892) eserleriyle yerini romantizme bıraktı. J. E. Caro (1817-1853), R. Pombo (1833-1912), R. Nunez (1835-1894) ve M. A. Caro (1843-1909) önde gelen duygusal şairlerdi. M. A. Caro ve R. J. Cuerva (1844-) bununla beraber son zamanların en mühim dilcileri sayıldılar. Şiirde modernismo’yu G. Valencia (1873-1943) ve M. A. Osorio (1883-1942), düz yazıdaysa J. M. Vargas Vila (1860-1933) temsil ettiler.
T. Carasquilla (1858-1940) ve J. E. Rivera (1889-1928) gerçekçi, bölgeci romanlar yazdılar. G. Arciniegâs (1900) denemenin ve tarihsel romanın ustası sayıldı. J. Zalamea’nın (1905-1969) romanları, Asturias’ın eserleri yanı sıra Latin ABD diktatörlükleriyle yazınsal hesaplaşmanın zirve noktasını oluşturdu. Günümüzde ise ilkin yerli ve ulusal, sonrasında evrensel olmayı başarmış, dilinin tüm zenginliklerini kullanarak yazdığı romanlarıyla 1982 Nobel Edebiyat Ödülü’nü kazanan G. Garcia Marquez (1928) ve M. Mejia Vallejo (1923) benzer biçimde yazarlar öne çıktılar.
Küba. J. Maria da Heredia (1803-1839) yalnızca Küba’nın değil, bununla beraber Latin ABD’nın da ilk büyük şairi oldu. C. Villaverde (1812-1894) ve A. Suarez y Romero (1818-1878) düz yazılarıyla romantizmin ustaları sayıldılar. Oyun yazarı, ozan ve Latin ABD’nın önde gelen tecrübe etme yazarlarında J. Marti (1853-1895) modernismo’nun öncüsü oldu. Modernci şairler içinde J. del Casal (1863-1893) öne çıktı. Poesi a Negra (Zenci Şiiri) ile lirik dışa vurumculuğu E. Florit (1903) ve N. Guillen (1902) temsil ettiler. Günümüz şairleri içinde R. Fernandez Retamar (1930), D. Fernandez Cherician (1940) sayılabilir. Roman, Alejo Carpentier (1904-1980), J. Lezama Lima (1910), G. Cabrera İnfante (1929), E. Desnoes (1930), S. Sarduy (1937) ve M. Barnet (1940) benzer biçimde yazarlarca yüksek bir düzeye ulaştırıldı.
Meksika. İspanyol kronikçilerin yazılarında F. Lopez de Gomora (1512-1572) ve B. Diaz del Castillo’nun (1498-1582) eserleriyle bilhassa B. de Balbuena’nın (1568-1627) Grandeza Mexicana’sı (1604) öne çıkarılır. Gongora biçiminde şiiri Juana İnes de la Cruz (1651-1695) zirve noktasına ulaştırdı. M. M. Flores (1840-1885) ve J. R. Galvan (1816-1842) duygusal şiiri temsil ettiler. S. Diaz Miron (1853-1928), M. Gutierrez Najera (1859-1895), A. Nervo (1870-1919), E. Gonzales Martinez (1871-1952) modernismo’nun önde gelen şairleri oldular. Jose Juan Tabloda (1871-1945) Ultraismo’yu benimsedi. J. Torres Boet (1902 -1974) geç dışavurumcu şiirleriyle sivrildi. Octavio Paz (1914); 1990 Nobel Edebiyat Ödülü) eserlerinde varoluşçuluğun etkilerini yansıttı. Diğeri tanınmış şairler: J. Gorostiza (1901), E. Huerta (1914), J. Sabines (1926),
Düzyazı: J. J. Fermandez de Lizardi (1776-1827) pikaresk romanlar; J. A. Mateos (1831-1913), V. Riva Palacio (1832-1896) ve R. Delgado (1853-1914) gerçekçi romanlar; F. Gamboa (1864-1939) doğalcı romanlar yazdı. 1910 Devrimi’ni mevzu alan siyasal-tarihsel roman kendine özgü bir tür olarak gelişti. Başlıca temsilcileri: M. Azuela (1873-1952), M. L. Guzman (1887-1976), G. Lopez y Fuentes (1897-1967), R. F. Munoz (1899- ve A. Yanez 1904). Devrim sonrası Meksika toplumu J. Revueltes (1914), Carlos Fuentes (1929) ve J. J. Arreola (1918) benzer biçimde yazarların romanlarına mevzu oldu. Uygar Meksika edebiyatının diğeri mühim düzyazı ustaları: Juan Rulfo 1918 R. Castellanos (1928-1974), J. Elizondo (1932), J. Garcia Ponce (1932) ve şiir de yazan J. E. Pacheco (1939).
Denemecilik J. Vasconselos (1881-1959), bununla beraber bir ozan olan A. Reyes (1889-1959) ve L. Zea (1912) benzer biçimde yazarlarca ülke edebiyatının mühim bir türü yapılmış oldu.
Nikaragua. Ruben Dario (1867-1916), bilhassa modernismo’nun kurucusu olarak Latin ABD’nın en büyük şairlerinden biri sayılır. Ernesto Cardenal (1925) İspanyol dilinde dinsel şiirin en tanınmış temsilcisidir. F. Gordillo Cervantes (1940-1967) siyasal savaşımını şiirleriyle de sürdürdü.
Paraguay. Paraguay’da geç ortaya çıkan modernismo’yu F. L. Barreiro (1872-1929), E. Farina Nunez (1885-1925), G. Molinos Rolon (1889-1945), Ramos Gimenez (1895), J. C. Ortiz (1900), H. Fernandez (1903-1927) benzer biçimde şairler temsil etti. N. Gonzalez (1897) şiirlerinde ve düz yazılarında Guarani folkloru öğelerine yer verdi. Düzyazı, Costumbrismo (cemiyet gerçeğini ahlakçı tutumla ve mahalli renklerle betimleyen akım) ve cemiyet eleştirel roman üstünden A.Roa Bastos’un (1917) “esrarengiz gerçekçilik”ine varan bir gelişme gösterdi.
Peru. Bir İspanyol baba ve bir İnka oğlu olan Garcilaso de la Vega’nın (1539-1616) yaratısı, hispanoamerikan edebiyatının ilk büyük ürünü sayılır. Romantizm R. Palma (1833-1919) ile zirve noktasına ulaştı. Modernismo’yu şiirde J. M. Eguren (1882-1942) ve J. Santos Chocano (1875-1934), düz yazıda V. Garcia Valderon (1887-1959) izlediler. İlk indigenist romanı Clorinda Matto de Turner (1894-1909) yazdı. C. Vallejo (1892-1938) öncü şiiri, C. Morro (1906-1967) ve J. M. Arguedas (1911-1969) yerli temalarını cemiyet eleştirel yaklaşımla işlerken M. Vargas Llosa (1936), romanlarında toplumsal sorunlara (bilhassa şehir toplumuna) ağırlık verdi. Diğeri tanınmış şairler: C. Oqugendo de Amat (1909-1936), M. Moreno Jimeno (1913), A. Corcuera (1935), J. Heraud (1942-1963).
Şili. Şili edebiyatının ilk mühim eseri P. de Ona’nın (1570-1634) Arauco-Domado (1596) adlı destanıdır. Romantizm F. Bilbao (1823-1865) G. Blest Gana (1829-1904) ve E. Lillo’a (1826-1910) temsil edildi. A. Blest Gana (1830-1920) romanlarıyla romantizmden gerçekçiliğe geçişi müjdeledi. Modernismo Şili’de ülke sınırları dışına taşacak önemde temsilci bulamadı. Şili Edebiyatı 20. yüzyılda Gabriela Mistral (1889-1957), V. Huidobro (1893-1948) ve bilhassa Pablo Neruda (1904-1973; 1971 Nobel Edebiyat Ödülü) benzer biçimde şairlerle dünya genelinde geçerlilik kazanmıştır. P. Prado (1886-1952) ozan ve roman yazarı olarak tanındı.
Diğeri tanınmış romancılar: E. Barrios (1884-1963), J. Edwards Bello (1887-1968), M. Rojas (1896-1973), C. Drougett (1912), F. Alegria (1918), E. Lafourcade (1927) ve bilhassa Jose Donoso (1925).
Tanınmış şairler: N. Parra (1914), Oscar Castro Z. (1910), E. Lihn (1929).
YORUMLAR