Aydınoğulları beyliği ile ilgili zamanı bilgiler. Aydınoğulları beyliğinde Mehmet Bey devri, Umur Bey’in başarıları ve çökme devri hakkında ...
Aydınoğulları beyliği ile ilgili zamanı bilgiler. Aydınoğulları beyliğinde Mehmet Bey devri, Umur Bey’in başarıları ve çökme devri hakkında bilgiler.
1243’te Kösedağ Savaşı ile Selçuklular üstüne Moğol egemenliği çökünce devletin itibarı günden güne zayıfladı. Sınırlardaki türlü mıntıkalar üstünde uc emirlerinin nüfuzu arttı. Moğolların yüklediği ağır vergilerden sıyrılmak istiyenler sınır beylerinin himayesine sığındı. Bizans sınırlarında bundan dolayı daha büyük kuvvetler yığılmaya başlandı.
Bundan dolayı, XIII. yüzyılın ikinci yarısında Aydıneli çevresinde de Türk baskısı gittikçe arttı. İmparator III. Mikhael 1269-1278 yıllarında tertiplediği mühim seferlerle Garp Anadolu’yu korumaya girişti ise de 1280-1282 yıllarında, Menteşe beylerinin idaresindeki Türk kuvvetleri, Büyük Menderes boylarında bulunan Aydın Güzelhisarı, Sultanhi-sarı benzer biçimde müstahkem şehirleri ele geçirdiler. Eski Karis ile Büyük Menderes boylarından bir bölümüne yerleşen Menteşe Beyliği, denizcilikte de ileri giderek Rodos şövalyelerine karşı başarıya ulaşmış seferler yapmış oldu.
Ilk başlarda Germiyanoğlu hizmetindeyken sonradan Menteşe’nin damadı Sasa Bey’in çağırması üstüne onunla ortaklık meydana getiren Aydınoğulları, Aydıneli’nin fethinde büyük roî oynadılar. Fakat çok geçmeden Sasa Bey’le Aydınoğlu Mehmet Bey’in çekememezlik yüzünden araları açıldı. Birbirleriyle yaptıkları savaşların sonunda Sasa Bey, bağlaşıkları olan Frenklerle beraber ezildi (1307-1308). Böylelikle, rakipsiz kalan Aydınoğulları da Ay-dıneli’nde egemen kalmış olarak yeni bir beylik kurdular (1308-1425).
Aydıneli’nin kurtarılışı üstüne Aydınoğulları’ nın en büyükleri olan Mehmet Bey başa geçti. Mehmet Bey (1308-1334), hükmettiği bölgeleri Ortaçağ Islâm-Türk geleneğine bakılırsa, hanedan üyeleri içinde paylaştırdı. Kendisi de devlet merkezi olarak seçtiği Birgi şehrinde oturarak «Ulubey» (hükümdar) sıfatı ile memleketi yönetim etti.
Mehmet Bey Devri
Mehmet Bey, Aydıneli’ni beş kısma ayı-arak oğullarından her birisini oralara bey olarak atadı. Büyük oğlu Hızır Şah’a Ayasuluğ (şimdiki Selçuk) la Sultanhisar’ı; Umur Pa-şa’ya İzmir’i; İbrahim Bahadır Bey’e Bodem-ya’yı; Süleyman Şah’a Tire’yi verdi. En minik oğlu İsâ Bey’i de Birgi’de alıkoydu. Bu beylerin yanında, merkezde olduğu benzer biçimde, vezirler, emîrler ve daha başka hükümet ileri-gelenleri vardı.
İlk zamanlarda beyliğin en mühim iskelesi Ayasuluğ’du. Aydınoğulları buradaki tersane ve donanmaları yardımıyla deniz seferlerine atıldılar. Mehmet Bey’in ikinci oğlu Umur Bey’in giriştiği fetih hareketleri dillere destan oldu. Onun 1328’de kıyı İzmir’ini de ele geçirmesi üstüne Aydınoğulları’nın denizcilikteki emekleri kat kat arttı.
Aydınoğlu Mehmet Bey, Birgi yöresinde tertiplediği bir avda suya düşerek hastalığa yakalandı. Çok geçmeden öldü (1334). Mehmet Bey bilimle uğraşmış, düşünce ve sanat adamlarına yüksek saygınlık göstermişti. Beylik varlıklı, Ay-dınoğullarının yaşam seviyeleri yüksekti. Mehmet Bey’in Birgi’de 1312’de yaptırdığı Yüce Cami’nin mimberi ve pencere kanatlarının işçiliği Türk sanatının kafa eserlerinden sayılmaya kıymet. Caminin bitişiğinde Mehmet Bey’in, — sonraları oğullarından üçünün kabirlerinin eklendiği — bir türbesi vardır.
Umur Bey’in Başarıları
Gazi Mehmet Bey’in ölümünden sonrasında Gazi Umur Bey (1334-1348), amcaları ve kardeşlerinin devamlı istekleri üstüne, başa geçti. Umur Bey, Yunanistan Seferinde ( 1338), Osmanlı hükümdarı II. Mehmet (Fatih) in sonraki yüzyılda İstanbul fethinde yapmış olduğu benzer biçimde, Korinthos Kıstağı’ndan gemilerini karadan kalaslar üstünde diğer yana aşırıp İne-bahtı Körfezi’nde çarpıştı. Ünü ve başarıları her yöne yayıldı. Papa VI. Clemens’in düzen etmiş olduğu Haçlı donanması kıyı İzmir’ini aniden ve büyük bir baskınla almayı başardıysa da Yukarı İzmir’i elinde tutan Umur Bey’in şiddetli ve devamlı taarruzları yüzünden kati bir netice elde edemedi (1344-1345). Gazi Umur Bey, kıyı izmir’ini, tüm gücü ile yüklenerek kuşattı. On saflarda kahramanca vuruştuğu bir sırada şehit düştü (1348).
On sekiz yaşlarında başlıyarak yirmi bir sene içinde yirmi altı harp meydana getiren, tüm yaşamını harp alanlarında geçiren Gazi Umur Bey’in şehit oluşu Aydınoğulları’nın mânevi kuvvetlerini sarstığı için, İzmir üstüne meydana getirilen bu kurtarma teşebbüsünden netice alınamadı.
Gazi Umur Bey devrini bir «yükselme devri» saymak gerekir, çünkü denizaşırı fetihlerle elde edilmiş ganimetlerin getirmiş olduğu zenginlikle Aydınoğulları Beyliği iktisat, düşünce, askerlik ve politika alanlarında gelişmişti. O sıralarda Garp ile olan tecim münasebetleri artmış, Ayasuluğ’da basılan ve Gillati (Zil-yati) denilen Hıristiyan tipindeki paralar iki tarafın alışverişini kolaylaştırmaya son aşama yardım etmiştir. Denizcilik geleneğinin Os-manlılar’a geçen bazı özellikleri Umur Bey zamanı ile ilgilidir.
Çökme Devri
Gazi Umur Bey’in İzmir uğrunda şehit düşmesi üstüne yerine ağabeyi Ayasuluğ emîrl Hızır Bey geçti (1348). Fakat Hızır Bey# Umur Bey’in boşluğunu dolduracak bir kimse olmadığından Hıristiyanlara karşı daha çok dayanılamadı. Ağır şartlar taşıyan ve kapitülâsyon niteliğini gösteren bir antlaşma imzalandı (18 ağustos 1348). Bu antlaşma beyliğin gitgide kuvvetten düşmesine başlıca sebep oldu Devlet merkezi, Hızır Bey’in eskiden bu yana emîri bulunmuş olduğu Ayasuluğ’a nakledildi. Kendisinden sonrasında başa geçen kardeşi Isa Bey de Ayasuluğ’da yargı sürdü (1360-1390).
l589’da Kosova Savaşı’nda 1. Murat’ın şeYakup’u öldürterek tahta geçince, Karamanlılar başta olmak suretiyle, Anadolu’da Osman-lılar’a karşı bir topluluğun kurulmaya başlandığı görüldü. Bu nedenle, Bayezit, Rumeli tarafını sağlama bağladıktan sonrasında, ilk iş olarak Anadolu yakasındaki tehlikeleri yok etmeye giriştî. Ayrıca, düşman tarafında bulunan Aydınoğulları üstüne de yürüdü. Alaşehir’i aldıktan sonrasında Aydınoğlu Isâ Bey’in mukavemeti ile karşılaşmadan, Aydıneli’ni de zaptetti (1390). Isa Bey’e, Tire’de oturmak kaydiyle bir takım yerlerin idaresi ve soyun vakıflarını kullanma serbestliği verilmekle birlikte, hutbe, para ve tımarların beratını ver-me benzer biçimde hükümranlık hakları -Bayezit’e geçti. Bayezit, bu sefer esnasında İsâ Bey’in kızı Hafsâ Hatun île evlenerek aradaki bağı kuvvetlendirdi, sonrasında Aydıneli’nin idaresini oğlu Süleyman Çelebi’ye bıraktı.
Osmanlılar tarafınca her birisi ayrı bîr siyaset ile kazanılan Anadolu Beylikleri, Ankara Savaşı sonunda Yıldırım’ın tutsak düşmesi ve ordunun dağılması üstüne, Timur’un zş-kâsı ile tekrardan canlandırıldı. Böylelikle Anadolu’nun siyasal birliği bozuldu. Ayrıca Aydınoğulları da eski topraklarına haiz oldular. Osmanoğulları arasındaki saltanat kavgaları dolayısiyle, bir vakit serbestçe yaşadılar. II. Murat zamanında, son hükümdar Cüneyt Bey’in öldürülmesi ile (1425) A/-dınoğulları soyunun hükümranlığı bitmiş oldu, Aydıneli büsbütün Osmanlı ülkesine katıldı. Aydın Sancağı ismi altında, Anadolu Beylerbeyliğine bağlandı.
YORUMLAR