DEYİM ANLAM Deyim, minimum iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir mana kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden birisi ya da her iki...
DEYİM ANLAM
Deyim, minimum iki kelimenin kalıplaşarak yeni bir mana kazanmasıyla oluşan mecazlı sözlerdir. Kelimelerden birisi ya da her ikisi mana yitirilmesine uğrar.
Bu sözlerle gönlümü almış mı oldun?
Kendi düşüncelerinde ayak diriyordu.
Korkmuş olduğu başına gelmiş, otomobili bozulmuştu.
Her gördüğüne dudak büküyordu.
Senin yaptığın pire için yorgan yakmak.
İki delikanlı boğaz boğaza geldi.
Olur olmaz mevzularla kafa ağrıtmayı seversin.
Böylelikle anlatırsanız aklı yatar.
Sonunda korktuğumuza uğradık, çocuk kayboldu.
Matematiği aklım almıyor.
Çocuk ağzı açık beni dinliyordu.
Öğrenciler, beni can kulağı ile dinliyordu.
Hiçbir işte dikiş tutturamamıştı.
Bizimkinin iyice çenesi düştü.
Göze girmek için her şeyi yapıyor.
İşin ağırlığın gözümüzü korkutmuştu.
Bu soruya kafa yormanı istemiştim.
Çocuk eli uzun birisi, cüzdanımı almış.
Burası çok ayak altı, şurada duralım.
Deyimlerin özellikleri:
a) Deyimler kalıplaşmış sözlerdir. Kelimelerin bölgeleri değiştirilemez, herhangi birisi atılamaz, yerlerine başka kelimeler konulamaz.
Meselâ "yüzün ak olsun" yerine "yüzün ak olsun" denilemez,
"ocağına incir ağacı dikmek" yerine "ocağına çam ağacı dikmek" denilemez,
"ayıkla pirincin taşını" yerine "ayıkla bulgurun taşını" denilemez,
"dilinin alt kısmındaki baklayı çıkar" yerine "dilinin alt kısmındaki şekeri çıkar" denilemez,
"tüyleri diken diken ol-" yerine "kılları diken diken ol-" denemez.
Ama istisnalar yok değildir: “kafa başa vermek†ve “kafa kafaya vermek†şeklinde.
Araya başka kelimeler girebilir:
“Başını derde sokmak†Başını son günlerde hep derde soktu.
b) Deyimler kısa ve özlü anlatımlardır. Az sözle çok şey anlatırlar: “Çam sakızı çoban armağanıâ€, “dili çözül-â€, “dilinde tüy bit-â€, “dilini yut-â€
c) Deyimler minimum iki sözcükten oluşurlar. Bu özellik deyimi mecazdan ayırır.
1. Ya kelime öbeği ve mastar şeklinde olurlar:
ağzı açık, kulağı delik,
eli uzun, kaşla göz içinde,
bulanık suda balık avla-, dikiş tutturama-,
can kulağı ile dinle-, köprüleri at-,
pire için yorgan yak-, pişmiş aşa su kat-,
kafayı ye-, aklı alma-,
akıntıya kürek çek-, ağzı kulaklarına var-,
bel bağla-, çenesi düş-,
göze gir-, dara düş-,
2. Ya da tümce şeklinde olurlar ki bunların bir bölümü gerçek vakalara yada öykücüklere dayanır.
Yorgan gitti, kavga tamamlandı.
Dostlar alışverişte görsün,
Pek çok gitti azı kaldı,
Allah bana ben de sana,
Atı alan Üsküdar'ı geçti,
Tut kelin perçeminden,
Dam üstünde saksağan, vur beline kazmayı,
Kızım sana söylüyorum, gelinim sen alın.
Ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?,
Ne şiş yansın ne kebap,
Fol yok yumurta yok ..
d) Deyimler hususi anlamlı sözlerdir. Deyimler genel yargı bildirmezler. Deyimler bir terimi söylemek için bulunmuş sözlerdir. Öğütte bulunmazlar. Atasözleri ise genel anlamlı sözlerdir. Ders vermek, öğütte bulunmak için ortaya konulmuşlardır. Deyimle atasözünü farklı kılan en mühim kalite budur. Meselâ: "İşleyen demir ışıldar" atasözüdür. Çalışmanın önemini anlatmaktadır. Bu yargı dünyanın her yerindeki insan için geçerlidir.
e) Deyimlerin çoğunda kelimeler gerçek anlamından çıkarak mecaz mana kazanmışlardır. Çantada keklik, ağzı açık, kulağı delik, abayı yakmak, devede kulak, hapı yutmak, fol yok yumurta yok, hem nalına hem mıhına, ne şiş yansın ne kebap, ben diyorum hadımım, o soruyor kaç çocuğun var?
Bir takım deyimler ise anlamlarından çıkmamışlardır: Pek çok gitti azı kaldı, adı var cismi yok, sayı yerini bulsun, Allah bana ben de sana, yükte hafifçe pahada ağır, özrü kabahatinden büyük, dosta düşmana karşı, iyi gün dostu, canı sağ olsun ..
f) Deyimler cümlenin öğesi olabilir, tümcede başka görevler de alabilir:
Üzüntüsünden ağzını bıçak açmıyordu. (Yüklem)
Damarıma basmadan konuşamaz mısın? (Zarf tümleci)
Aslan oranı ona düştü. (Özne, isim tamlaması)
O, dik kafalı biridir. (ödat tamlaması, ödat)
g) Kafiyeli deyimler de vardır:
Ele verir talkımı, kendi yutar salkımı
YORUMLAR