Evren (population), araştırma sonuçlarının genellenmek istendiği elemanlar bütünüdür. Bu tüm, ortak özellikleri olan canlı ya da cans...
Evren (population), araştırma sonuçlarının genellenmek istendiği elemanlar bütünüdür. Bu tüm, ortak özellikleri olan canlı ya da cansız her türlü elemanı içerebilir. Evren terimi, tekli elemanlar için "örnek vaka", minik çokluklar için "araştırma kümesi" benzer biçimde deyimlerle de anlatılır (Karasar,1999,s.109).Evren, araştırma kapsamına giren gruptur. Araştırma kapsamına giriş verilerin elde edilişi ve bulguların genellenmesi açısından düşünülebilir.Verilerin elde edilişi bakımından evren, örnekleminseçildiği gruptur. Bulguların genellenmesi yönünden evren, örnekleminseçildiği grup olabileceği benzer biçimde kuramsal bir grup da olabilir. Aslına bakarsan,üstünde çalışılan evren, süre bakımından geride kalmıştır. Tahminyürütmek istenilen evren, gelecekteki vakalara aittir. Bu açıdanbakıldığında istatistiksel çözümlemelerin yapıldığı tüm ölçümler uzakveya yakın geçmişe aittirler. Oysa yapılacak kestiriler geleceğeaittir. Dolayısıyla meydana getirilen tüm çözümlemelerde bir örnekleme sözkonusudur. Her bilimde meydana getirilen gözlem ve deneyler, gözlenmesi veyadeneylenmesi olanaklı durumların oluşturduğu evrenden alınmış birörneklemdir.
Bir ilgi alanıyla ilişkili, eksiksiz bir veri takımına evren denir.Bir okuldaki tüm öğrencilerin yaşları bilinmek istendiğinde "tümöğrencilerin yaşları" evreni oluşturur. İlginin belirli bir özelliğekarşı duyulmasına karşın evren hakkında konuşurken, çoğu zaman oözellikten değil, özelliği taşıyan birimlerden söz edilir. Bu örnekteevren "öğrencilerin yaşıdır." deneceği yerde "öğrencilerdir." şeklindekonuşulur.
Evren, gerçek ve varsayılan (hipotetik, kuramsal) olarak iki grubaayrılabilir. Fiilen mevcut birimlerin meydana getirmiş olduğu evren, gerçekevrendir. Fiilen mevcut olmayan, fakat olması mümkün birimlerinoluşturduğu evren, varsayılan evrendir. Mesela, bir grup içindeniadeli olarak seçilecek n sayıda birim bulunduran örneklemlerinoluşturacağı evrendeki birim sayısını kuramsal olarak hesaplamak mümkünolsa bile gerçekte bu şekilde bir evren olmadığından bu bir varsayılanevrendir. Kuramsal evrenle ilgili araştırmalara, teknoloji ve tıpalanlarında daha çok rastlanmaktadır. Mesela, insanoğlu üzerindekullanılacak bir ilacın ilkin kobaylar üstünde denenmesi bu tür birçalışmadır.
Araştırma, sonuçlarının genellenebilirliği arttıkça kıymet kazanır.Bilim, genellenebilirliği olan bilgiler bütünüdür. O halde, bilimüretmenin yolu olabildiği seviyede geniş bir alanda genellenebilirliğiolacak birgiler elde etmeye çalışmak, özetlemek gerekirse, evreni geniş tutmaktır.Sadece, evren büyüdükçe soyutlaşır ve ona ulaşmak güçleşir(Karasar,1999,s.109-110).Evrenler, kapsadıkları birimlerin sayısına gore belirli ve belirsizolarak ayrılırlar. Birimleri belirlenebilen ve sayılabilen evrenlerbelirli evrenlerdir. Birimleri sayılamayacak kadar çok olan vebetimlenemeyen evrenler belirsiz evrenlerdir (Ergin, 1991,s.115).
Birimlerin süre boyutundaki devamlılığı açısından hazır evrenler vehareket evrenleri ayrımı söz mevzusudur. Sürekli birimleri oluşturduğuhazır evrenler her an incelenmeye hazır haldedirler. İnsan, bina,ağaç, şirket, aile benzer biçimde sürekli bireylerden oluşan evrenler butürdendirler. Devamsız, geçici, çok kısa ömürlü vaka niteliğindeki anibirimler belli bir zamanda hep bir arada olamayacaklarından, hazır birevren oluşturmazlar. Doğum ve evlenme benzer biçimde ani vakalar zamaniçerisinde hareket halinde iken bir evren oluşturabileceklerinden buevrenleri hareket evrenleri denir.
Birimlerin ölçülmesinde kullanılan ölçek türüne gore devamlı vesüreksiz evren sınıflaması yapılabilir. Birimleri devamlı değeralanlara devamlı evrenler, süreksiz kıymet alanlara süreksiz evrenlerdenir (Gürtan,1982,s.33).
Her araştırmada, belirlenen amaçları gerçekleştirebilecek "en uygunevren" bir tanedir; araçtırmacının bunu kestirebilmesi gereklidir (Karasar,1999,s.110).
Genel evren ve emek harcama evreni olmak suretiyle iki evren terimi vardır.Genel evren; soyutbir kavramdır, tanımlanması kolay, fakat ulaşılmasıgüç ve hatta bir çok süre olanaksız bir bütündür. Mesela insanlarıevren olarak alan bir araştırmacının, tüm insanlara erişmesi ya daonlara genellenebilecek bir başka yol izleyerek tümüyle güvenli birsonuca varması olanaksızdır. Bundan dolayı ihtimaller içinde yanlış anlamaları dakaldırabilmek için, "emek harcama evreni" terimi geliştirilmiştir.
Emek verme evreni; ulaşılabilen evrendir, bu yönüyle somuttur.Araştırmacının, hakkında görüş bildireceği emek harcama evrenidir. Pratiktearaştırmalar yanlızca emek harcama evreni üstünde yapılmaktadır.Sonuçlarında yalnızca bu evrene genellenmesi kaçınılmazdır.
O halde evreni tanımlama ve sınırlandırma, aslında, emek harcama evreninibelirlemek için yapılmaktadır. Bu şekilde bir evreni belirlemenin en iyiyolu, amaca uygun ölçütler geliştirmek ve bu ölçütlere uyanlarıçalışma evrenine almaktır(Karasar, 1999,s.110).
Değişkenlerin Ölçülmesi
Evrenin, bilinmek istenen değerlerine (ortalama, standart sapma v.b.)"evren kıymet" ya da "parametre" denir(Karasar,1999,s.110). Bilimselaraştırmaların bir çok evren parametrelerine ilişkin sorularıncevaplandırılması ile ilgilidir. Bu soruların cevaplandırılmasında ikigenel yaklaşım vardır. Herhangi bir ölçümün bir emek harcama evreniüzerinde uygulanması tam sayım ve kısmi sayım (örnekleme) şeklindeolabilir.
Tam Sayım
Araştırma evreninin tamamının, şu demek oluyor ki o evrendeki tüm birimlerinincelenmesine tam sayım denir. Tam sayımın tipik örneği bir nüfusunkarakteristiklerini tüm birimleri tarayarak saptayan nüfussayımlarıdır. Tam sayım istisnai bir durumdur. Genel anlamda üstünde tamsayım kanalıyla ölçüm yapılabilecek evrenler, birimleri alan bakımındanbirbirine yakın ve sayıca çok sınırı olan olan minik boyutta evrenlerdir.Çok rahat ve anlaşılır bir kavram olduğundan, ek olarak örneklemeninkarışık işlem ve bağlayıcı kurallarından uzak olduğundanuygulanmasının rahat oluşu tam sayımın avantajıdır. Tam sayımı diğerbir pozitif yanları, tüm birimleri kapsadığından evrenin gerek büyüklüğügerek nitelikleri hakkında tam bir düşünce vermesidir. Tam sayım yolunagidilmesini gerektiren niçin, fazla detaylı bilgilerin elde edilmekistenmesidir. Bazı değişkenlerin çok ayrıntılın bilgilerine gerekduyulduğunda, mesela etkin nüfusun tüm meslek ve tüm tutumsal etkinlikkolları itibariyle durumu bilinmek istendiğinde tam sayım yapılır.Periyodik ve devamlı örnekleme uygulamaları planlandığında örneklemeyönteminin en uygun şekilde düzenlenmesinde ihtiyaç duyulan bilgilerin eldeedilmesi için tam sayım yapılır (Gürtan,1982,s.39).
Sadece birçok nedenden dolayı araştırmanın tam sayım kanalıyla yapılmasımümkün olmayabilir. Bu nedenler şöyleki sıralanabilir:
1- Tüm araştırma materyaline ulaşılamayabilir.
2- Araştırma materyali sayıca ve alanca büyükse süre, maliyetengelleri olabillir.
Tam sayım gerektirmeyen durumlar da aşağıda belirtilmiştir:
i. Araştırma materyali ele alınan özellikler bakımında benzeşik ise,mesela, TV haberlerinde, reklam spotlarında olduğu benzer biçimde.
ii. Araştırmanın amacı için tam sayım yaşamsal ehemmiyet taşımıyorsa.
Ek olarak tam sayıma başvurmak denetim sorunları da yaratabileceğindenher süre lüzumlu değildir. Bu benzer biçimde durumlarda bir örneklemeye gitmekgerekir (Tavşancıl, Aslan,2001,s.53-54).
Kısmı Sayım (Örnekleme)
İncelenecek evreni oluşturan birimlerin tamamının değilaralarından bir kısmının seçilerek bir tek bunların araştırmayaalınmasına kısmi sayım (örnekleme) denir (Gürtan,1982,s.39).
Örneklem, belli bir evrenden belli kurallara gore seçilmiş veseçildiği evreni tesil yeterliği kabul edilen minik kümedir (Karasar,1999,s.110).
Bir evrenin, içinden seçilmiş örneklemlere dayanılarak araştırılmasıamacıyla başvurulan işleme örnekleme denir. Örnekleme, bir bütününkendi içinden seçilmiş bir parçasıyla temsil edilmesidir, evrenden onutemsil edici örneklemin alınması işlemidir (Ergin,1991,s.117).
Örnekleme Sebepleri
1- Örneklem, araştırmacıya büyük süre, enerji ve para tasarrufusağlar.
- Tam sayımın gerektirdiği parasal harcamaları karşılayacak larbulunmaz ya da ayrılmak istenmezse,
- Amaçlanan bilgilerin acele elde edilmesi mecburi olduğunda,
- Tam sayımı meydana getirecek oranda yüksek derecede nitelikli eleman bulmakgüçlüğü var ise, örnekleme zorunludur.
2- üstünde araştırma yapılacak birim büyüdükçe lüzumlu kontrollerinsağlanması güçleşmektedir. Araştırmada amaç çok veri değil, geçerli vegüvenilir veriler toplamak olduğundan denetimi daha kolay olan küçükkümeler tercih edilir.
3- Her araştırmada evreni tümü ile incelemeye gerek ya da imkanolmayabilir.
4- Belirsiz sayıda birimden oluşan evrenleri tamsayım ile kavramakmümkün değildir.
5- Örnekleme yapılmadan araştırılmaya kalkındığında çözüme ulaşmanınuzun süre alması sebebiyle probleminin güncelliğini kaybetmesi veyaşartlar değişebileceğinden çözümün geçersiz olması riskini deönlediğinden örnekelme mecburi bir teknik haline gelmektedir (Ergin,1991, s.118-119).
6- Etik zorunluluklardır (Karasar, 1991, s.111).
ÖRNEKLEMİN TEMSİL EDİCİLİĞİ
- Örneklem üstünde varılan neticeleri evrene genellerken minimum hataile vardamalarda bulunabilmek için örneklemin evreni temsil etmesi,temel özellikleri ile yansıtması gerekir.
-Bir örneklem, evren içinde aranan karakteristikleri yanlılığa yolaçmadan yansıtması halinde temsil kabiliyetine haizdir.
-Örneklemin, evreni temsil etmesini elde eden iki etmen;
_Örneklemin yansızlğı,
_Yeterli büyüklükte olmasıdır (Ergin, 1994, s.73).
Örneklemede esas olan temsililiktir. Örneklem büyüklüğü temsililiğinsağlanmasında mühim fakat destek bir araçtır. Bir örneklem yeterlibüyükte olmadıkça sonuçlarının güvenirliğinden söz edilemez. Bunakarşılık bir örneklem yansız değilse kafi büyüklükte olmasısonuçların geçerliğini sağlamaz. Büyük örneklem yanılmazlığıngarantisi değildir (Ergin, 1992,s.75).
ÖRNEKLEM BüYüKLüĞüNü ETKİLEYEN ETMENLER
1-Evrenin Benzeşikliği:
Örneklemede mühim olan, evreni temsil edebilecek "tipik" birimleribulabilmektir. Evrenin benzeşikliği arttıkça, tipik birim bulma işikoloaylaşır. Alınacak tipik birimlerden çıkacak neticeleri benzerlerinegenellemek kolaydır. Ölçülmek istenen özellik açısından evreninbenzeşikliği arttıkça alınması ihtiyaç duyulan örneklem büyüklüğü de azalır.Evrendeki birimler içinde farklılaşma büyüdükçe doğru sonuçlaravarabilmek için daha büyük örneklem alamak gerekecektir.
2-Değişkenlerin kontrolü - tarama ve tecrübe etme:
Bir araştırmada, denetim edilemeyen mühim değişkenlerin sayısıarttıkça, evreni temsil edebilecek örneklemin büyüklüğü de artar. Bunedenle, tarama modellerindeki bir araştırma için lüzumlu örneklembüyüklüğü, tecrübe etme modellerindeki bir araştırmaya oranla daha fazladır.
3-Çözümlemedeki gözenek sayısı:
Her gözenek, ayrı özellikteki bir alt grubu temsil ettiğine gore, hergrubun kendi evrenini temsil edebilecek büyüklükte seçilmiş olmasıgerekir. Bundan dolayı, gözenek sayısı artıkça, örneklemin büyüklüğü deartar. Bunun için ilkin verilerin iyi mi çözümleneceği kararlaştırılır.Alınması kabul edilen örneklemin en fazla bölünebileceği gözenek sayısıbulunur. Sonrasında bir gözenekteki örneklem büyüklüğü hesaplanır. Bu sayıile gözenek sayısı çarpılarak, lüzumlu toplam örneklem büyüklüğübulunur (Karasar, 1999, s.119)
4-Örnekleme türü:
Örnekleme türü de örneklem büyüklüğünü etkisinde bırakır. Mesela oranlıörneklemelerde lüzumlu örneklem büyüklüğü daha küçüktür. Bu teknikiçinde minimum sayıda birim gerektireni tabakalı örneklemedir. Basitrandom örneklemelerde, aynı itimat düzeyine ulaşmak suretiyle gerekenörneklem büyüklüğü tabakalı örneklemeye oranla daha büyüktür.
5-Kestirilen evren kıymet türü:
Kestirilmek istenen evren değerin türü, onun ortalama, standart sapma,oran, ortanca vb. oluşu, alınması ihtiyaç duyulan örneklem büyüklüğünüetkiler. Örneklem büyüklüğünü saptayabilmek için, hangi evren değertürünün kestirilmek istendiği ve bunun standart hata formülünün nasılolduğu da bilinmek zorundadır.
6-Evren kıymeti temsilde aranan itimat düzeyi ile sapma miktarı:
Sapma, evren kıymet ile örneklem kıymet içinde izin verilebilecekfarklılaşmadır. Sapma kıymeti, araştırmacının, evren kıymeti kestirmedegösterebileceği toleransın ifadesidir. Araştırmacı, ölçtüğü alanınduyarlılık derecesine gore sapma miktarını, minik ya da büyüktutabilir. Sapma miktarı çoğaldıkça, kestiri daha azca duyarlı olur,lüzumlu örneklem büyüklüğü de küçülür.
Itimat düzeyi, örneklemin çok sayıda yinelenemsi halinde elde edilecekörneklem değerlerin, belli sapma sınırları içinde, evren kıymeti temsiledebilme olasılığıdır. Itimat düzeyini de araştırmacı kendi seçer.
Çoğunlukla %95 yada %99 olarak alınır. Yanılma olasılıkları sıra ile%5 ile %1'dir. Formüllerde, yanılma olasılıklarının "z" değerlerikullanılır.
.0,5 için 1.96
.0,1 için 2.58
Itimat düzeyi yükselince, itimat aralığı ve sapma da artar.
Sapma ve itimat düzeyini, ayrı ayrı, istenen düzeyler de tutabilmeninyolu, örneklem büyüklüğünün ayarlanmasıdır. Bu amaçla kullanılan genelformül:
(z)(SH)= e'dir.
(z): Itimat düzeyi
(SH): Standart hata
e: sapma kıymeti
7-Olanaklar:
Araştırmacı, herşeyin en iyisini yapmak için işe adım atar. Sadece kısazamanda görür ki, "ideal" den bazı ödünler vermek zorundakalınabilmektedir. İdeal "varolan koşullarda en uygun olan" olarakalgılanmalıdır.
Bundan dolayı, varolan para, insan gücü ve teknik olanakları dikkate alanaraştırmacı, kestirilmek istenen evren kıymet türü, itimat düzeyi vesapma sınırları ile olanakalrın birleştirilmesi benzer biçimde mevzularda yeniönlemler düşünerek örneklem büyüklüğünde olabilecek düzeltmeleriyapabilir.
Kestirilmek istenen evren değerin, çok büyük örneklem gerektirmesihalinde, bunun aranması ihtiyaç duyulan "en uygun bir kıymet olup olmadığı"sorusu cevaplandırılmaya çalışır. Örnekleme türü de örneklembüyüklüğünü etkisinde bırakır (Karasar, 1999, s.123).
ÖRNEKLEMENİN YAPILMASI
İyi bir örneklemede, çoğu zaman, belli işlemlerin gerçekleştirilmesigerekir. Bunlar:
1- Emek verme Evreninin Tanımlanması: Örneklemenin yeri, araştırmanınamaçları doğrultusunda, sonuçların genellenmek istendiği evreninsınırlandırılıp emek harcama evreninin tanımlanmasıdır. Her amaç için enuyugun olan bir emek harcama evreni vardır. Emek verme evrenininsınırlandırılması genel, tanımlanması ise hususi ölçütler gerektirir. Buölçütler, evrendeki ünitelerin türünü, bulundukları yer ile ayrıntılıöteki özelliklerini belirler niteliktedir.
2- Evrendekilerin Listelenmesi: Olasılığa dayalı yansız birörneklemenin temel koşullarından birisi de, emek harcama evrenininelemanlarının tam bir listesine haiz olmaktır. Bu şekilde bir listeolmadan, örneklemenin yansızlığından sözetmek olanaksızdır. Böyleolunca da, sonuçların, araştırmaya katılanlar haricinde kimleregenellenebileceği ve yanılma paylarının ne olabileceği mevzularında birşey söylenemez.
3- Örnekleme Türünün Belirlenmesi: Örneklemede, iki temel yaklaşımdanhangisinin izleneceğinin kararlaştırılması da mühim bir sorundur. Bukonuda karar verirken iki şeyi dikkate almak gerekir. Bunlar:
a.Evrendeki elemanların gösterdiği dağılım ve elde edilebileceklistesinin şekli ile
b.Evreni temsilde aranan tamlık ve bu işin gerektirdiği maliyetarasında kabul edilecek dengedir.
4- Örneklem Büyüklüğünün Kararlaştırılması:Örneklemenin bir ihtimal en güçaşaması örneklem büyüklüğünün belirlenmesidir. Bu mevzuda kesinyargılara varılamaz. Sadece, ortalama hesaplamalarla, durumusayılaştırma olanağı vardır.
5- Örneklemin Alınması: Örneklemin amacına hizmet edebilmesi,belirlenen büyüklükteki bir örneklemin, yansızlık kuralına uygunbiçimde seçilmesi ile olanaklıdır. Yansızlık kuralından her sapma,sonuçta, çok mühim yorum yanılgılarına niçin olur. Araştırmanın heraşamasında gösterilmesi ihtiyaç duyulan itina, örneklem alınmasında dasergilenmek zorundadır. Örneklemede yansızlığı korumanın, pratikte üçyolu vardır. Bunlar:
a.Ad çekme, yazı- tura atma vb.
b.Yansız numaralar çizelgesini kullanma ile
c.Yansız diziden eşit aralıklarla seçme'dir.
6- Temsililiğin sınanması: Örnekleme yapıldıktan sonrasında, yansızlıkkuralının ne seviyede çalmış olduğu, örneklemin evreni ne seviyede temsiledebildiği bilinmek istenir. Bu amaçla, örneklemdekilerleevrenlerdekilerin malum bazı özellikleri karşılaştırılır: cinsiyetoranları, yaş dağılımları vb. benzer biçimde. Bu malum özellikler bakımından,evren ile örneklem içinde mühim sayılabilecek bir farklılaşmayoksa, diğeri özellikler açısından da temsiliğin sağlanacağı kabuledilir
Sosyolojide Evren ve Örneklem
ÖRNEKLEM a istat.
1. Bir ana kütleden belli bir özelliği incelemek için seçilen birimler topluluğu.
2. p birimlik bir ana kütleden n birimlik bir örneklem (p>n), belli bir Özelliği incelemek amacıyla bir ana kütleden n tane birimin seçilmesi. (İncelenen özelliğin niteliğine gore seçim iadeli ya da iadesiz olarak yapılabilir. Ana kütle sonsuz olduğunda, bu ayrımın önemi kalmaz.)
*ANSİKL. İstat. Bir ankette, bir örneklemede deneyler, kuramsal olarak davranışları aynı halde ölçülebilen bir kütlenin tümünden oluşan bir ana kütleden kısıtlı sayıda çekilen öğeye yöneliktir. Böylece incelenen öğeler, ana kütleden çekilen bir örneklemi oluştururlar, şu demek oluyor ki bir örnekleme yapılmış olur. Örneklem, elde edilmiş sonuçlar, ana kütle öğelerinin tümü incelenseydi elde edilecek sonuçlardan anlamlı derecede ayrılmıyorsa, örneklemin ana kütleyi temsil etmiş olduğu söylenir. Örnekleme şekilleri, temsili örneklemlerin seçilmesine olanak sağlar.
1. Bir ana kütleden belli bir özelliği incelemek için seçilen birimler topluluğu.
2. p birimlik bir ana kütleden n birimlik bir örneklem (p>n), belli bir Özelliği incelemek amacıyla bir ana kütleden n tane birimin seçilmesi. (İncelenen özelliğin niteliğine gore seçim iadeli ya da iadesiz olarak yapılabilir. Ana kütle sonsuz olduğunda, bu ayrımın önemi kalmaz.)
*ANSİKL. İstat. Bir ankette, bir örneklemede deneyler, kuramsal olarak davranışları aynı halde ölçülebilen bir kütlenin tümünden oluşan bir ana kütleden kısıtlı sayıda çekilen öğeye yöneliktir. Böylece incelenen öğeler, ana kütleden çekilen bir örneklemi oluştururlar, şu demek oluyor ki bir örnekleme yapılmış olur. Örneklem, elde edilmiş sonuçlar, ana kütle öğelerinin tümü incelenseydi elde edilecek sonuçlardan anlamlı derecede ayrılmıyorsa, örneklemin ana kütleyi temsil etmiş olduğu söylenir. Örnekleme şekilleri, temsili örneklemlerin seçilmesine olanak sağlar.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR