S a. 1. Türk abecesinin yirmi ikinci harfi. 2. Daraltıcı, art dişetsil, ölümsüz ünsüz. *ANSIKL. Harfin fenike dilindeki adının diş...
S a.
1. Türk abecesinin yirmi ikinci harfi.
2. Daraltıcı, art dişetsil, ölümsüz ünsüz.
*ANSIKL. Harfin fenike dilindeki adının diş anlamına geldiği sanılmaktadır: bu durumda gösterge yan yana iki dişi belirtiyordu. İlkel yunancada harf, basit bir pozisyon değişikliğiyle büyük sigma biçimini aldı. Bacaklardan birinin yok olması ve açıların yuvarlaklaşması latince S biçiminin ortaya çıkmasına yol açtı. Bu harf kimi yunan abecelerinde de kullanılıyordu Aynı biçim, ikinci çizginin yok olması, aşağıdan yukarı tek bir çizgiyle birinci ve üçüncü çizgilerin birbirine bağlanması gibi bazı yalınlaştırmalarta, sonraki işlek yazılarda da görülür. Gotik yazılarda, uzun S'nin yanında, yuvarlak büyük S XII. yy.'dan başlayarak sözcük sonunda görülür. Hümanist yazı, sözcük sonunda uzun s ile yuvarlak s kullanımını sürdürür. Yuvarlak s, matbaa harflerinde uzun s'nin kullanımına son vermiştir.
* Sesbilgisi Türkçe sözcüklerde sözcük başında, içseste ve sonseste bulunur: ses, söz, say-, göster-, asıl-, kestir-, as-, es-, is, us, göğüs Türkçede hece sonunda s ünsüzünden sonra t gelebilir: üst, ast. Alıntı sözcüklerde de s ünsüzü çok bulunur. Arapçada üç ayrı s sesi vardır: § ş, s Bunların hepsi de türkçeye s olarak geçmiştir: şervef> servet, şeds> seda> sema > sema. Türkçede sözcük başında çift ünsüz bulunmadığından, batı dillerinden alınan ve sözcük başında st sp-, sm-, sİ- gibi ünsüz çifti bulunduran sözcüklerde başa bir i- ünlüsü gelir: stasyor>> istasyon, statistik> istatistik, spiral > ispiral, smarit> izmarit, s/av> İslav gibi. Son dönemlerde bu ünsüz çiftleri alıntı sözcüklerde olduğu gibi korunmaktadır: spor, snop, smokin, slayt, slogan, ski, skolastik, skandal, sprey, stabilize, stad, staj, steno, steril. Hatta sözcük başında üç ünsüz bulunan sözcüklerde de korunduğu görülür: strateji, stratosfer, striptiz.
Anadolu ağızlarında s-> z- gelişmesi görülür: sopa> zopa, sebze> zebze, sıtır > zifir, sabah > zabah Bu gelişme yazı dilimizde de birkaç örnekte görülür: sebzevat > zerzevat, surna> zurna, sanâcat> zanaat, sumpare> zımpara. Bunun tersine bir gelişme de görülür: zacferân> safran.
* Tarihsel sesbilgisi. Eski türkçede -zunI -zün olan 3. teki. k. buyruk eki orta türkçede -sun/sün, -sunu/süni, -su/-sü biçimler, nde görülür karahanlı, harezm ve Çağatay lehçelerinde -z> -s gelişmesi görülür: kelmez> kelmes 'gelmez', bolmaz> 'olmaz'.
Türkmencede s- sesi oldukça geriden çıkan bir t)=th sesine dönüşür: sen> den. Başkırtçada s-> h- olur: süt> hCıt, su> hu. atası > ata-hö 'babası', ete aise > it-he, alası > alahâ 'alarak1.
Macar türkoloğu Gyula Nömeth, türk dillerini sınıflandırırken S grubu ve Y grubu olmak üzere ikiye ayırır S grubuna, genel türkçede sözcük başındaki y'lerın s -olarak görüldüğü yakutça ve çuvaşça, Y grubuna ise sözcük başındaki y sesini koruyan bütün öteki yaşayan lehçeler ile tarihsel lehçelerden köktürk, uygur ve kuman türkçeleri girer. Yakutçada yadağ> sati 'yaya', yudruk > suturuh ^yumruk', yaş-> sas- 'gizlemek', yüz> süs, yazı> SİSİ olur. Çuvaşçada yüz> s er, yüzük> s'ere, yaş> s'ul, yaka> süha, yultuz> sildir 'yıldız', yuq> s‘ım 'yün', yumurtka> sjmırda 'yumurta', yağmur > sjmır, yut-> s'tt-, yi-> s'i- 'yemek', yol> s'ul, yok> s'uh, yılan> s'elen, yitmiş> s'itmel, yigirme> s'ırem, 'yirmi'.
Yakutçada sözcük başındaki s;ler h- ol- .duktan sonra h- sesi düşer: sal> hal> S, saç> has> as sen> hen> en. -s-> -t- gelişmesi de görülür: ısırğa> ıtarğa, ıtırga 'küpe', susak> utah 'susamış', esir-> itir- ‘sarhoş olmak', ısır-> ıtır-, s>ç gelişmesi görülür: sıçğan> çıçkan, saç-> çaç-. Buna karşılık seyrek olarak -ç>-s olur: üç> üs. Yakutçada hece sonunda -ş> -s gelişmesi de oldukça yaygındır: aş> as 'yemek', kemiş-> kebis- 'atmak', kümüş> kömüs körüş-> körüs-, kış> kıs, kuyaş > kuyas 'güneş', baş> bas.
Çuvaşçada -z>-s gelişmesi yaygındır: az-> as-, ağız> iv ıs, sez-> sisteyiz > tings, buz-> pus- 'bozmak'. Hece başında ise -s-> -z- gelişmesi görülür Örneğin ses> sas sözcüğünde -s sesi korunduğu halde iyelik eki aldığında -s-> -z- olur: sası> sazı 'sesi', kulğaksız> hılhazır ‘kulaksız, sağır', kısır> hçzçr, sen > ezg.
S Anat. Kalınbağırsak S'si, sigmamsı kolona, yani kalınbağırsağın gödenbağırsa ğından önceki parçasına bazen verilen ad.
*Anorg. kim. Kükürt'ün simgesi.
*Bakteriyol. S kolonileri, SMOCTH KOLONİLERİ'nin eşanlamlısı
*Elektron, S parametreleri, bir dörtuçlu ya da bir çokuçlu için, yansıyan dalgalan gelen dalgalara bağlı olarak tanımlayan parametreler grubu. (Bu parametreler, yüksek frekans tranzistorlarında çok kullanılır.)
*Elektrotekn. Görünür gücü belirtir
*Fizs. mekan. Kuvantal mekanikte, spin kinetik momentini belirtir.
*Org. kim. Bir atomun mutlak biçimlenmezsim belirtmeye yarayan önek.
*Orm. san. S demiri, uçlarda çatlamayı önlemek için bazı odun parçalarının ucuna çekiçle çakılan S biçiminde çelik kenet.
*Ölçbil. Siemens'n simgesi.
*Tem. parç. Acayiplik'! belirtir.
*Termodln. Entroplyl belirtir.
*Atom tiz. Yörünge kuvantal sayısı t nin, lt;-0 değerini belirtir. (Tayfgözlem kökenlidir [Ing. Sharp, keskin].) |Spin kuvantal sayısını belirtir.
*Elektrotekn. Asenkron bir makinenin kaymasını belirtir.
1. Türk abecesinin yirmi ikinci harfi.
2. Daraltıcı, art dişetsil, ölümsüz ünsüz.
*ANSIKL. Harfin fenike dilindeki adının diş anlamına geldiği sanılmaktadır: bu durumda gösterge yan yana iki dişi belirtiyordu. İlkel yunancada harf, basit bir pozisyon değişikliğiyle büyük sigma biçimini aldı. Bacaklardan birinin yok olması ve açıların yuvarlaklaşması latince S biçiminin ortaya çıkmasına yol açtı. Bu harf kimi yunan abecelerinde de kullanılıyordu Aynı biçim, ikinci çizginin yok olması, aşağıdan yukarı tek bir çizgiyle birinci ve üçüncü çizgilerin birbirine bağlanması gibi bazı yalınlaştırmalarta, sonraki işlek yazılarda da görülür. Gotik yazılarda, uzun S'nin yanında, yuvarlak büyük S XII. yy.'dan başlayarak sözcük sonunda görülür. Hümanist yazı, sözcük sonunda uzun s ile yuvarlak s kullanımını sürdürür. Yuvarlak s, matbaa harflerinde uzun s'nin kullanımına son vermiştir.
* Sesbilgisi Türkçe sözcüklerde sözcük başında, içseste ve sonseste bulunur: ses, söz, say-, göster-, asıl-, kestir-, as-, es-, is, us, göğüs Türkçede hece sonunda s ünsüzünden sonra t gelebilir: üst, ast. Alıntı sözcüklerde de s ünsüzü çok bulunur. Arapçada üç ayrı s sesi vardır: § ş, s Bunların hepsi de türkçeye s olarak geçmiştir: şervef> servet, şeds> seda> sema > sema. Türkçede sözcük başında çift ünsüz bulunmadığından, batı dillerinden alınan ve sözcük başında st sp-, sm-, sİ- gibi ünsüz çifti bulunduran sözcüklerde başa bir i- ünlüsü gelir: stasyor>> istasyon, statistik> istatistik, spiral > ispiral, smarit> izmarit, s/av> İslav gibi. Son dönemlerde bu ünsüz çiftleri alıntı sözcüklerde olduğu gibi korunmaktadır: spor, snop, smokin, slayt, slogan, ski, skolastik, skandal, sprey, stabilize, stad, staj, steno, steril. Hatta sözcük başında üç ünsüz bulunan sözcüklerde de korunduğu görülür: strateji, stratosfer, striptiz.
Anadolu ağızlarında s-> z- gelişmesi görülür: sopa> zopa, sebze> zebze, sıtır > zifir, sabah > zabah Bu gelişme yazı dilimizde de birkaç örnekte görülür: sebzevat > zerzevat, surna> zurna, sanâcat> zanaat, sumpare> zımpara. Bunun tersine bir gelişme de görülür: zacferân> safran.
* Tarihsel sesbilgisi. Eski türkçede -zunI -zün olan 3. teki. k. buyruk eki orta türkçede -sun/sün, -sunu/süni, -su/-sü biçimler, nde görülür karahanlı, harezm ve Çağatay lehçelerinde -z> -s gelişmesi görülür: kelmez> kelmes 'gelmez', bolmaz> 'olmaz'.
Türkmencede s- sesi oldukça geriden çıkan bir t)=th sesine dönüşür: sen> den. Başkırtçada s-> h- olur: süt> hCıt, su> hu. atası > ata-hö 'babası', ete aise > it-he, alası > alahâ 'alarak1.
Macar türkoloğu Gyula Nömeth, türk dillerini sınıflandırırken S grubu ve Y grubu olmak üzere ikiye ayırır S grubuna, genel türkçede sözcük başındaki y'lerın s -olarak görüldüğü yakutça ve çuvaşça, Y grubuna ise sözcük başındaki y sesini koruyan bütün öteki yaşayan lehçeler ile tarihsel lehçelerden köktürk, uygur ve kuman türkçeleri girer. Yakutçada yadağ> sati 'yaya', yudruk > suturuh ^yumruk', yaş-> sas- 'gizlemek', yüz> süs, yazı> SİSİ olur. Çuvaşçada yüz> s er, yüzük> s'ere, yaş> s'ul, yaka> süha, yultuz> sildir 'yıldız', yuq> s‘ım 'yün', yumurtka> sjmırda 'yumurta', yağmur > sjmır, yut-> s'tt-, yi-> s'i- 'yemek', yol> s'ul, yok> s'uh, yılan> s'elen, yitmiş> s'itmel, yigirme> s'ırem, 'yirmi'.
Yakutçada sözcük başındaki s;ler h- ol- .duktan sonra h- sesi düşer: sal> hal> S, saç> has> as sen> hen> en. -s-> -t- gelişmesi de görülür: ısırğa> ıtarğa, ıtırga 'küpe', susak> utah 'susamış', esir-> itir- ‘sarhoş olmak', ısır-> ıtır-, s>ç gelişmesi görülür: sıçğan> çıçkan, saç-> çaç-. Buna karşılık seyrek olarak -ç>-s olur: üç> üs. Yakutçada hece sonunda -ş> -s gelişmesi de oldukça yaygındır: aş> as 'yemek', kemiş-> kebis- 'atmak', kümüş> kömüs körüş-> körüs-, kış> kıs, kuyaş > kuyas 'güneş', baş> bas.
Çuvaşçada -z>-s gelişmesi yaygındır: az-> as-, ağız> iv ıs, sez-> sisteyiz > tings, buz-> pus- 'bozmak'. Hece başında ise -s-> -z- gelişmesi görülür Örneğin ses> sas sözcüğünde -s sesi korunduğu halde iyelik eki aldığında -s-> -z- olur: sası> sazı 'sesi', kulğaksız> hılhazır ‘kulaksız, sağır', kısır> hçzçr, sen > ezg.
S Anat. Kalınbağırsak S'si, sigmamsı kolona, yani kalınbağırsağın gödenbağırsa ğından önceki parçasına bazen verilen ad.
*Anorg. kim. Kükürt'ün simgesi.
*Bakteriyol. S kolonileri, SMOCTH KOLONİLERİ'nin eşanlamlısı
*Elektron, S parametreleri, bir dörtuçlu ya da bir çokuçlu için, yansıyan dalgalan gelen dalgalara bağlı olarak tanımlayan parametreler grubu. (Bu parametreler, yüksek frekans tranzistorlarında çok kullanılır.)
*Elektrotekn. Görünür gücü belirtir
*Fizs. mekan. Kuvantal mekanikte, spin kinetik momentini belirtir.
*Org. kim. Bir atomun mutlak biçimlenmezsim belirtmeye yarayan önek.
*Orm. san. S demiri, uçlarda çatlamayı önlemek için bazı odun parçalarının ucuna çekiçle çakılan S biçiminde çelik kenet.
*Ölçbil. Siemens'n simgesi.
*Tem. parç. Acayiplik'! belirtir.
*Termodln. Entroplyl belirtir.
*Atom tiz. Yörünge kuvantal sayısı t nin, lt;-0 değerini belirtir. (Tayfgözlem kökenlidir [Ing. Sharp, keskin].) |Spin kuvantal sayısını belirtir.
*Elektrotekn. Asenkron bir makinenin kaymasını belirtir.
Kaynak: Büyük Larousse
YORUMLAR