Ödat (Önad) : İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Ödat ya da önad; adların ya da başka sıfatların önüne gelmiş olarak onları mi...
Ödat (Önad) : İsimleri niteleyen ya da belirten sözcüklerdir. Ödat ya da önad; adların ya da başka sıfatların önüne gelmiş olarak onları miktar, sıra, konum, renk, şekil, insanda bıraktığı his vb. şeklinde türlü yönlerden tanımlayan, tanım eden sözcük türü.
Sıfatlar fakat varlıklarla ortaya çıkar. Bu yüzden tek başlarına kullanılamaz. Ödat olarak kullanılan büyük bölümü sözcük kimi zaman bir kavramın karşılığıdır. Mesela “maviâ€, bir renk ismidir, “ikiâ€, bir sayı ismidir. Fakat bu sözcükler adların özelliklerini bildirecek duruma gelirse ödat olur. Şu demek oluyor ki; “Mavi gözlerine bayıldım.†cümlesinde “mavi†göz isminin rengini bildirdiğinden sıfattır. Ya da “iki†sözü; “İki kalemi vardı.†cümlesinde kalemlerin sayısını bildirdiğinden ödat olmuştur.
Fakat sıfatın ne olursa olsun isimden ilkin gelmesi gerekmez. Kimi zaman bir ismin niteliğini bildirmesine karşın isimden ilkin gelmediği de olur.
Bu genel bilgilerden sonrasında, şimdi de sıfatların türlerini görelim. 1. Sıfatların Özellikleri
1. Sıfatlar adlardan ilkin gelmiş olarak onları sayı, renk, vaziyet, hareket, şekil, yer, işaret ve sual yönlerinden tamamlar; onları niteler ya da belirtir:
"O vakit görmüş oldu ki, minik çocuk, memleketlisi, minimini yavru ağlıyor... Sükunet içinde, titreye titreye ağlıyor. Yanaklarından gözyaşları birbiri arkasına, temiz vagon pencerelerindeki yağmur damlaları nasıl hızla hızla, sarsıla çarpışa dökülürse öyleki, bağrının sarsıntılarıyla yerlerinden oynayarak, vuruşarak içlerinde güneşli mavi gök, pırıl pırıl akıyor."
o vakit, minik çocuk, minimini yavru, temiz vagon pencereleri, güneşli mavi gök
2. Tek başlarına kullanıldıkları vakit isim değerindedirler. Çünkü fakat bir isimden ilkin geldikleri vakit ödat oldukları anlaşılabilir:
yeşil elbise (ödat) yeşili severim (isim)
İhtiyar hanım (ödat) İhtiyarlara iyi davranmalıyız (isim)
Büyük park (ödat) parkların en büyüğü (isim)
3. Tek başlarına kullanıldıklarında isim değerinde oldukları için alabildikleri isim çekim eklerini, şu demek oluyor ki hâl eklerini, iyelik eklerini ve çoğul ekini, bir isimden ilkin gelmiş olarak onu niteledikleri ya da belirttikleri vakit, şu demek oluyor ki ödat olarak kullanıldıkları vakit alamazlar:
Bir basamak yukarı çık. ödat
Birler basamağı isim
Yürüyen merdiven ödat
Yürüyenler ve koşanlar isim
4. Bir sıfatla onun nitelediği ya da belirttiği bir isim arasına noktalama işareti (bilhassa virgül) konmaz. Virgül konursa ilk kelime tek başına kalmış
olur, bundan dolayı isimleşir.
Genç adama gülümseyerek baktı. (genç: ödat)
Genç, adama gülümseyerek baktı. (genç: isim, özne)
5. Birden fazla ödat, arka arkaya sıralanarak bir adı niteleyebilir ya da belirtebilir:
Karanlık, büyük, ürkütücü ve nemli bir evdi.
6. Sıfatın varlığından bahsedilmiş olduğu her yerde ne olursa olsun ödat tamlaması vardır; o sıfatla (sual sıfatı da olsa) bir tamlama meydana getirilmiştir.2. Ödat Türleri
a. Niteleme sıfatları
Varlıkların yapısal özelliklerini ortaya koyan sıfatlardır. Bu tür şeyler varlığın nasıl bulunduğunu bildirir ve isme sorulan “nasıl†sorusuna yanıt verir.
“Kurumuş yapraklar yere döküldü.†cümlesindeki altı çizili sözcük, yaprağın nasıl bulunduğunu şu demek oluyor ki niteliğini belirtiyor. İsme “Nasıl yapraklar?†diye sorarsak yanıt olarak “kurumuşâ€ sözünün geldiğini görürüz. b. Belirtme sıfatları
Varlıkların başka varlıklarla ilgileri sonucunda almış olduğu özellikleri belirten sıfatlardır. Kendi içinde dört gruba ayrılır.1 - İşaret Sıfatı:
Varlıkların bulunmuş olduğu bölgeleri gösteren sıfatlardır. Söyleyen kişinin, sözünü etmiş olduğu nesneye uzaklığına bakılırsa değişiyor.
“Bu evi bizler aldık.†cümlesinde evin yakın olduğu;
â€œŞžu evi bizler aldık.†cümlesinde belli bir miktar uzak;
“O evi bizler aldık.†cümlesinde çok uzak ya da, sözü edilen bir evin olduğu anlaşılır.
Bu tümcelerde altı çizili sözcükler işaret sıfatıdır. Söz konusu sıfatlar isme “hangi†sorusunun sorulmasıyla vardır. “Hangi ev?â€, “ “Bu ev†şeklinde...
Bir takım işaret sıfatları ise yer bildirir. Bu tür şeyler büyük bölümü vakit “-ki†ekini ile birlikte kullanılır.
Buradaki evi bizler aldık.
Şžuradaki evi bizler aldık.
Oradaki evi bizler aldık.
cümlelerinde bulunan altı çizili sözcükler yer bildiren işaret sıfatlarıdır. Bunların haricinde; diğeri sokak, beriki ağaç şeklinde yer bildiren sıfatlar da vardır.2 - Sayı Sıfatları :
İsimlerin sayısal özelliklerini bildiren sıfatlardır. Birden fazla türü vardır. Mesela; "Sınıfta yedi talebe vardı."Aslolan sayı sıfatı
Yedinci talebe gelsin.Sıra sayı sıfatı
Yedişer şahıs geldi.Üleştirme sayı sıfatı
Yedi de küçük bir ihtimal var.Kesir sayı sıfatı
Çeyrek ekmek aldı.Kesir sayı sıfatı
Bunların haricinde bir takım kaynakların topluluk sayı sıfatı diye adlandırdığı, ikiz çocuk şeklinde sıfatlar da vardır.3 - Belgisiz Ödat :
İsimlerin nicelik yönüyle belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır.
Bir takım mevzularda bilgisi yoktur.
Bazı yanlış fikirleri vardı.
Hiçbir talebe gelmemişti.
Tüm kitapları aldı.
Her yer tertemizdi.
Bigün bu iyiliğinizi ödeyeceğim.
Cümlelerinde altı çizili sözcükler belgisiz sıfatlardır. İsimleri sayıca az çok belirgin etmişler fakat tam bir özellik bildirmemişlerdir.4 - Sual Sıfatı :
İsimlerin niteliğini, herhangi bir hususi durumunu soran sıfatlardır. Bu kelimelerin yerine konan sözcükler de sıfattır.
Nasıl filmleri seversin?
Kaçar lira ayırmamız gerekiyor?
Hangi suali çözemedi? 3. Sıfatlarda Mana
1. Sıfatlarda Mana Kuvvetlendirme
Kaide : Zarflarla ve edatlarla mana kuvvetlendirilebilir:
çalışkan>arı şeklinde çalışkan>arı şeklinde çalışkan çocuk
güzel>Cennet kadar güzel>Cennet kadar güzel vatan
verimli>çek verimli>çok verimli topraklar
Burada "cennet kadar" kelime grubu "güzel" sıfatını; sonrasında hepsi aniden "vatan" kelimesini nitelemiş.
Kaide : Pekiştirme sıfatları ile de mana kuvvetlendirilebilir:
Bir sıfatın ilk iki sesine "m, p, r, s" ünsüzlerinden birisi eklenip, oluşan hecenin o sıfatın başına getirilmesiyle oluşur. Ünlüyle başlamış olan sıfatlarda ilk ünlüye "m, p, r, s" ünsüzlerinden birisi eklenmiş olur.
Sarı sayfalar>sapsarı sayfalar
Kırmızı>kıpkırmızı elbise
Mor>mosmor bir yüz
Yeşil>yemyeşil doğa
Temiz>tertemiz cemiyet
Uzun>upuzun otomobil
Bu kurala uymayan pekiştirme sıfatları da vardır:
Sapasağlam, yapayalnız, çırılçıplak, çepeçevre...
Kaide : Yine kanalıyla da mana kuvvetlendirilebilir. Yine edilen kelimeler arasına "mİ" sual eki de konabilir:
doğru dürüst bir iş, boylu poslu bir adam, az buz para değildir...
yüce yüce yaylalar, Mini mini eller, tatlı tatlı diller...
tatlı mı tatlı diller, sempatik mi sempatik bir yüz, sıcak mı sıcak bir hava... 2. Sıfatlarda Mana Daraltma:
Sıfatların anlamlarında, bir takım eklerden yararlanarak kısma, daraltma, küçültme yapılabilir.
Bu sebeple "-Cİk, -ÇE, -cEk, -(İ)msİ, -(İ)mtırak" ekleri kullanılır:
Geniş bir oda > daha az genişi > genişçe bir oda
Uzun bir çocuk > daha az uzunu > uzunca bir çocuk
Büyük ev > daha az büyüğü> Büyükçe / büyücek bir ev
Ufak çocuk > daha az küçüğü> küçükçe / bir çocuk
Tatlı elma > daha az tatlısı > tatlımsı bir elma
Ekşi erik > daha az ekşisi > ekşimsi / ekşimtırak erik
Kaide : "-Cİk" eki küçüklük, azlık anlamı taşıyan sıfatlara getirilir ve aşırılık anlamı katar:
Kısa kol > daha da kısası > kısacık kol
İnce ip > daha da incesi > incecik ip
Az ekmek > daha da azı > azıcık ekmek
Küçük yavru > daha da miniği> Minnacık yavru
Ufak kız > daha da küçüğü> Küçücük kız
Küçük el > daha da ufağı > Ufacık el
Yumuşak eller > daha da yumuşağı> Yumuşacık eller3. Sıfatlarda Karşılaştırma(Derecelendirme):
Aynı özelliklere haiz olan varlıkları karşılaştırarak o özelliğe hangisinin daha çok haiz bulunduğunu göstermek için sıfatın başına "en, daha, pek" kelimeleri getirilir.
En güçlü millet
Daha dürüst insanoğlu
Pek çalışkan işçi 4. Yapı Bakımından Sıfatlar
Sıfatlar da adlar şeklinde yapı bakımından kolay, türemiş ve birleşik olmak suretiyle üçe ayrılır:1. Rahat Sıfatlar
Herhangi bir yapım eki almamış ve başka bir kelimeyle birleşmemiş sıfatlardır.
Kara gün, kırmızı gül, bolca yiyecek, iri taş, iyi insan, son seyahat, arkadaş ülke, düz çizgi. 2. Türemiş Sıfatlar
İsim ya da eylem köklerine ve gövdelerine getirilen isim yapım ekleriyle oluşturulmuş sıfatlardır.
Kiralık ev, senelik izin, tuzlu su, Aydınlı Hasan, işi olmayan adamlar, ölü balık, sütçü hanım, yarınki
maç, genişçe bir oda, büyücek bir ev, ekşimsi / ekşimtırak erik, kısacık kol, incecik ip...
Penceresinden kavak ağaçları görünen / bir sıhhat ocağı
yanaklarımı pembeleştiren / makaslar
uçuşan / pamukçuklar
Kavak ağaçlarını silkeleyen / rüzgâr
Dev gibi / bir masası ve koltuğu
çalışkan talebe, susuz yaz, yuvarlak masa...3. Birleşik Sıfatlar
Yapısında aniden fazla kelime barındıran sıfatlardır.
Külyutmaz öğretmen, mirasyedi gençler, boşboğaz insanoğlu, boğazına düşkün adam, bazı problemler, cana yakın çocuk...
Birleşik sıfatlar ikiye ayrılır:
a. Kaynaşmış birleşik sıfatlar
Anlamca kaynaşmış sıfatlardır. Aniden fazla kelimenin lügat anlamlarından az ya da çok uzaklaşarak, aralarına ek ya da kelime girmeyecek şekilde birleşerek oluşturdukları sıfatlardır.
Canciğer arkadaş, yurtsever sanatçı, pisboğaz çocuk, mirasyedi gençler, kahverengi elbise, eşsesli kelimeler, adam, herhangi bir öğretmen, belli bir miktar vakit, bazı elbiseler...
b. Kurallı birleşik sıfatlar
Türlü yollarla oluşurlar:
ÂÖdat tamlaması + "-lİ" yapım eki
büyük yapraklı ağaçlar, arkadaş bakışlı insanoğlu, kısa boylu asker, büyük kapılı yapı, kırık camlı ev...
ÂÖdat tamlaması + "lIk" eki
yarım günlük mesai, üç kuruşluk iş...
Âİsim + iyelik eki + ödat
salonu büyük (bir) ev, çenesi az adam, saçı uzun bebek, rengi nefes kumaş...
ÂTakısız isim tamlaması + "-lİ" yapım eki
taş duvarlı ev, aslan yürekli çocuk, demir kapılı bahçe...
Âİsim + "-DEn" ayrılma hâl eki + isim-fiil:
kulaktan dolma bilgiler...
Âİkileme + isim
evsiz barksız insanlarımız, tatsız tuzsuz işlerimiz, irili ufaklı eşyalar...
Âİsim + ek + fiilimsi + isim
işini bilir işgören
ÂDeyim + isim
cana yakın dostlar, çenesi az insan...Adlaşmış Ödat
Kimi zaman kişinin tam olarak bilinmediği ya da niteliğinin vurgulanmak istendiği durumlarda isim söylenmeyip ödat, ismin yerine geçirilebilir. Söz konusu sözcüklere adlaşmış ödat denir. Adlaşmış sıfatlar niteleme sıfatlarıyla yapılır.
“Korkak insanların kendine itimatı yoktur.â€
cümlesinde niteleme sıfatı olan “Korkak†sözcüğü,
“Korkakların kendine itimatı yoktur.â€
cümlesinde “insanlar†isminin düşmesiyle adlaşmış ödat olmuştur.
Adlaşmış ödat olan sözcükten sonrasında bir isim gelirse, mana karışıklığını önlemek için iki sözcük arasına virgül (,) konur.
İhtiyar, adamlara şöyleki bir baktı.
İhtiyar adamlara şöyleki bir baktı.
Not : Sıfatla, onun nitelediği isim arasına hiçbir noktalama işareti konmaz. Ünvan (San) Sıfatları
İnsanların aşama, vazife, aşama, mevki, memuriyet ve toplumsal durumlarına bakılırsa isimlerine eklenen, adları ile beraber söylenen saygı ya da tanıtma sözcüklerine ÜNVAN SIFATI denir.
Ünvan sıfatları, adlardan ilkin gelebildikleri şeklinde isimden sonrasında ya da hem isimden ilkin hem de isimden sonrasında gelebilirler. Özetlemek gerekirse ünvan sıfatları isimlerle beraber üç şekilde kullanılır:
1. İsimden ilkin:
ÖRNEK: Tabip Mehmet, Yüzbaşı Hasan, Bay Cemil, Demirci Ahmet...
2. İsimden sonrasında:
ÖRNEK: Ahmet Bey, Ayşe Hanım, Hasan Yüzbaşı, Mustafa Kemal Paşa, Mehmet Dayı...
3. Hem isimden ilkin; hem de isimden sonrasında:
ÖRNEK: Öğretmen Ayşe Hanım, Tabip Mehmet Bey, Makinist Ahmet Usta...
NOT: Ünvan sıfatları, hususi adlar şeklinde büyük harfle yazılmaya başlanır. Sıfatlarda Pekiştirme
Sıfatların anlamlarının küvvetlendirilmesine, güçlendirilmesine sıfatlarda pekiştirme denir.
Sıfatlarda pekiştirme dört şekilde yapılır:a) " m, p, r, s " ünsüzleri ile:
Bir takım niteleme sıfatlarının ilk sesli harfine kadar olan kısmının sonuna, ' m, p, r, s ' harflerinden uygun olanı eklenmiş olur. Meydana gelen ön ek niteleme sıfatının başına ilave edilerek yapılır.
ÖRNEK:
Beyaz önlük >>>>> Be + m + ak önlük >>>>> Tertemiz çocuk
Ödat İsim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı
Kırmızı elma >>>>> Kı + p + kırmız elma >>>>> Kıpkırmızı elma
Ödat isim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı
Temiz çocuk >>>>> Te + r + temiz çocuk >>>>> Tertemiz çocuk
Ödat isim ¯¯Ön ek¯¯ Niteleme sıfatı
Doğru yol >>>>> Dosdoğru yolb) İkileme ( tekrarlama ) yolu ile:
Niteleme sıfatı olan sözcüğün iki kez arka arkaya söylenip yazılması ile meydana getirilen pekiştirmedir.
ÖRNEK:
Ak dişler >>>>> Ak ak dişler
Sıcak çörekler >>>>> Sıcak sıcak çörekler
Sarı kumlar >>>>> Sarı sarı kumlar
Uzun yollar >>>>> Uzun uzun yollar
Taze yumurta >>>>> Taze taze yumurtarc) Tekrarlanan sıfatların arasına sual ekileri katılarak meydana getirilen pekiştirme:
ÖRNEK:
Ak dişler >>>>> Ak ak dişler >>>>> ak mı ak dişler
Niteleme Sıfatı > Tekrarlama, sıfatlarda pekiştirme > Sual eki, sıfatlarda pekiştirme
Sarı sarı kumlar >>>>> Sarı mı sarı kumlar
Sıcak sıcak çörekler >>>>> Sıcak mı sıcak çörekler
Sarı sarı kumlar >>>>> Sarı mı sarı kumlar
Uzun uzun yollar >>>>> Uzun mu uzun yollar Sıfatlarda Küçültme
Niteleme sıfatlarının sonlarına eklenen "-ce, -cik, -(i)msi, -(i)
mtırak " ekleri onların anlamlarında
küçültme, daraltma ya da kısma yapar.
Bu ekleri alan sıfatlara, küçültme sıfatları denir.
ÖRNEK:
Güzel otomobil >>>>> güzelce otomobil
Yeşil elma >>>>> yeşilimsi elma
Mavi çanta >>>>> mavimsi çanta
Kısa pantolon >>>>> kısacık pantolon
Ufak masa >>>>> küçücük masa
Mavi çanta >>>>> mavimtırak çanta
Sarı elma >>>>> sarımtırak elma
YORUMLAR