Gazneli Mahmut (d. 2 Kasım 971 - ö. 30 Nisan 1030) (Farsça Yemin el-Devlet Mahmut) (Tam adı: Yemin el-Devlet Abdülkasım Mahmut ibn Sebük Tig...
Gazneli Mahmut (d. 2 Kasım 971 - ö. 30 Nisan 1030) (Farsça Yemin el-Devlet Mahmut) (Tam adı: Yemin el-Devlet Abdülkasım Mahmut ibn Sebük Tigin), 998-1030 yılları içinde Gazne Devleti'nin hükümdarı.Gazneli Mahmutun Yaşamı
Gazneliler Devleti’nin en büyük hükümdârı ve Hindistan Fâtihi Gazneli Mahmut, 2 Kasım 971 tarihinde hayata merhaba dedi. Babası Sebük Tegin, anası ise Zâbulistan bölgesinden soylu bir âilenin kızıydı. Bu sebeple şairler, Mahmut'a bazen "Mahmud-ı Zâbulî" olarak hitap etmişlerdir.[1] Daha gençlik yıllarında devlet idaresinde vazife almaya süregelen Mahmut'un Gazne dışındaki ilk vazife yeri Zemindaver vilayetiydi. En parlak dönemlerini Sultan Mahmut zamanında yaşadılar. Sultan unvanını ilk kullanan hükümdar olan Gazneli Mahmut, Hindistan'a Eylül 1000'den 1027'ye kadar 17 sefer yapmıştır. Bu seferler esnasında Hindistan'da bir sürü cami yaptıran ve İslam dinini öğretmek suretiyle Hindistan'da âlimler yerleştiren Gazneli Mahmut, Hindistan'ın şimal bölümlerine kadar İslamiyet'in yayılmasını elde etmiştir.[2]
Hint seferlerinin haricinde Karahanlılar'ın Samanî Devleti'ni ortadan kaldırması ile, Nisan 1002'de Gâzi unvanını alan Mahmut'un Hindistan dışındaki faaliyetleri daha da kolaylaşmıştır.Gazneli Mahmutun Ölümü
Sultan Mahmut, yaşamının büyük bir kısmını harp meydanlarında geçirmiş, bilhassa Hindistan'a yapmış olduğu seferler onu çok yormuş ve hastalanmasına sebep olmuştu. Doktorların tavsiyelerine karşın asla dinlenmiyor ve bir hükümdarın yapması ihtiyaç duyulan vazifeleri yerine getiyordu. Çoğu zaman tarihçiler, Sultan Mahmut'un verem hastalığından öldüğünü kabul ederler.[3][4]
Mahmut, 1029-1030 kışını Belh'te geçirdi. Fakat bu şehrin havasından dolayı Gazne'ye döndü. Burada da sağlığına kavuşamayan Sultan Mahmut, 30 Nisan 1030 tarihinde 59 yaşlarındayken öldü.[3]
Sultan Mahmut zamanında en başarı göstermiş devrini yaşayan Gazneliler, Dandanakan Savaşı'ndan sonrasında zayıflamışlar ve yıkılış sürecine girmişlerdir. Gaznelilere, Afgan yerlilerinden olan Gurlular 1187 senesinde son vermiştir.Gazneli Mahmutun Hindistan Seferleri
Gazneli Mahmut Karahanlılar ile anlaşma yapmış olup kuzeyini emniyete alınca yönünü Hindistan’a çevirdi. 1000 senesinde başladı ve yaşamının sonuna kadar Hindistan’a 17 sefer düzenledi.Hindistan Seferlerinin Sebepleri
1) Hindistan'ın yer altı ve yer üstü kaynaklarının varlıklı, iklim özelliklerinin insana uygun bir bölge olması
2) Hindistan'da İslâmiyet'i yaymak istemesi.
3) İslamiyetin bütünlüğünü tehdit eden bölücü mezhep mensuplarının faaliyetlerine son vermek istemesi
4) Hindistan’ı ele geçirerek güçlenmek ve İslam dünyasının liderliğini ele geçirmek gayesinde olmasıHindistan Seferlerinin Neticeleri
1) Ülke sınırlarını Ganj nehri kıyılarına kadar (Hindistan’ın pencap , peşaver Multan ,Gücerat, Delhi ve Ganj nehrinin garp yakası) genişletti.
2) Bu seferlerde elde etmiş olduğu başarılar, Sultan Mahmut'un İslâm dünyasının kahramanı olmasını sağlamış oldu.
3) Hindistan’da İslamiyet yayıldı.
4) Hindistan'daki varlıklı altın ve mücevherler Gazne'ye taşınarak ülke kıymetli yapılarla süslendi. Gazne Devleti devrin en varlıklı devleti oldu.
5) Hindistan'dan getirilen filler ise Gazne ordusuna değişik ve üstün bir özellik kazandırdı. Gazneli Mahmutun Horasandaki Faaliyetleri
Sultan Mahmut Hindistan üstünde yoğun faaliyetlerini devam ettirirken başka işlerini de dikkatsizlik etmedi.
a) 1003’te Sistan merkezini aldı. Bölgedeki hanedanı ortadan kaldırarak Sistan tamamen Gazne’ye bağlandı.
b) Karahanlılar ile savaşım; Sultan Mahmut'un kuzeyde askerî ve siyasî ilişkide bulunmuş olduğu en mühim siyasî güç, Karahanlılar olmuştur. Gazne hükümdarı, ilk başlarda Karahanlılarla anlaşmış ve Ceyhun nehri arada sınır kabul edilmişti. Ama Karahanlılarla bu dostluk uzun sürmedi. Garp Karahanlı hükümdarı İlek Nasr, 1006'da Horasan'a girdi. Arkasından Mahmut da harekete geçti. Karahanlılan Buhara yakınlarından mağlûp etti ve Horasan'dan çıkardı. Daha sonraki yıllarda Karahanlı İlek Nasr, Horasan'ı alma gayesinden vazgeçmedi. Fakat her defasında, kuvvetli Gazneli ordusu karşısında geri çekilmek mecburiyetinde bırakıldı, İlek Nasr'ın ölümünden sonrasında Karahanlılarla Gazneliler anlaştılar. Mücadelelerini, Müslüman olmayan ülkelere yönelik yapma mevzusunda karar aldılar.
c) Oğuzlar: Selçuklular- Arslan Yagu’nun Hapsedilmesi: Sultan Mahmut'un bir hedefi de, bölümde gitgide büyüyen ve çekince haline gelen Selçuklular ve başlarındaki Arslan Yabgu idi. Bu sebeple 1025 tarihinde Sultan Mahmut'la Yusuf Han, Ali Tekin - Arslan Yabgu ittifakına karşı ortaklaşa bir hareket gerçekleştirdiler. Bu seferde, Sultan Mahmut, Arslan Yabgu'yu yakalayarak tutsak etti. Siyasî aldatmayacayla elde etmiş olduğu bu kıymetli esirini Keşmir'deki Kalincar kalesine hapsettirdi. Talihsiz Selçuklu lideri ölümüne kadar bu kalede hapis kaldı.
Arslan Yabgu'nun hapis edilmesinden sonrasında, ona bağlı 4000 çadırlık Oğuz kitlesi, onun peşinden giderek Gazne'ye yerleşti. Önceleri bu duruma müsaade edilmişti. Fakat bir süre sonra yerli halkla Oğuzlar içinde büyük bir ihtilaf çıktı. Sonuçta Gazne Devleti bu Oğuz grubunu ülkeden attı. Mahmut karşısında Ali Tekin, bölgedeki çöle çekilerek kendisini kurtarabildi. Çekince geçince de geri dönerek topraklarına tekrardan yerleşti. Bundan sonrasında Sultan Mahmut, Ali Tekin'in haricinde başka Karahanlı idarecileriyle iyi geçindi.
d) Sultan Mahmut'un mühim siyasî çalışmalarından biri de, Harezm (Harzem) Devleti'nin topraklarını Gazne'ye katmak oldu. 1017 tarihinden sonrasında Harezm, Gazne'den gönderilen valilerce yönetilmeye başlandı. Sultan Mahmut'un askerî faaliyetleri sonucu Afganistan'daki Gür ve Belucistan bölgeleri de Gazne Devleti'nin hâkimiyetine girdi. Bu mıntıkalar korunmaya elverişli stratejik bölgeler olduğundan devletin emniyeti bakımından çok önemliydi.Gazneli Mahmutun Batıdaki Faaliyetleri
Irak Seferi: Irak'a yönelen Gazne hükümdarı, Büveyhoğullarını yendi ve Bağdat'ta oturan Abbasî halifesini baskıdan kurtardı. Kendisine halife tarafınca sultan unvanı verildi.
Türk tarihinde ilk kez sultan unvanım kullanan Gazneli Mahmut oldu.
Sultan Mahmut, Irak topraklarını da alıp avrupada en geniş sınırlara ulaştı. Irak Seferi'nden dönerken yolda hastalığa yakalandı. Gazne'ye ulaşınca da vefat etti (1030).
a) Orta Çağ'da kurulan Müslüman devletlerde, Abbasî Halifeliği ile iyi ilişkiler oluşturmak bir gelenekti. Bu sebeple Sultan Mahmut'la Abbasî halifesi Kadir Billâh içinde ilk başlarda iyi ilişkiler kuruldu. Saman oğullan tarafınca tanınmayan halife, Mahmut tarafınca derhal tanındı. Halife de onu, Hint seferleri bundan ötürü takdir ve teşvik etti. Fakat bir süre sonra, Karahanlılara ait Semerkant şehrinin fermanının kendisine verilmemesi bundan ötürü, Mahmut, halifeye gücendi. Nitekim gelişen vakalar sonrası halife tarafınca, Fâtımîlere karşı sert tavır almadığı için itham edildi. Tüm bu tür şeyler halife ile Sultan Mahmut içinde soğukluk doğurdu. Fakat Gazneli Mahmut her şeye karşın, görünüşte halifeye bağlılığını sürdürdü. Onun ismini hutbede ve para üstünde belirtmeye devam etti.
b) Sultan Mahmut, Kirman ve Mekran bölgesindeki türlü mahallî idareleri kendine bağladı.
c) Bunların yanında Irak'a ve İran’ın bir bölümüne başat olan Büveyhoğulları Devleti ile de savaşım etti. Bu mücadeleler sonucunda Kirman ve Rey bölgeleri Gaznelilerin kontrolüne geçti.
Kaynakça
Erdoğan Merçil (1989). Gazneliler Devleti Zamanı, TTK Yayınevi, Ankara, ISBN 975-16-0189-4
Gerdîzî (1347/1928). Zeynü'l-ahbâr, nşr. Abdülhayy Habîbî, Tahran.
Ferishta, History of the Rise of Mohammedan Power
McLeod, John (2002). The History of India. London: Greenwood Press. ISBN-0-313-31459-4.
YORUMLAR