Türkiye’de karstik sular, aşındırma ve biriktirme şekilleri ile ilgili olarak genel bilgilerin ve tanımlamaların yapıldığı yazımız. Yer alt...
Türkiye’de karstik sular, aşındırma ve biriktirme şekilleri ile ilgili olarak genel bilgilerin ve tanımlamaların yapıldığı yazımız.
Yer altı suları da aşındırma ve biriktirme yoluyla birçok şekiller oluştururlar. Yer altı suları daha çok kimyasal yoldan kayaları eriterek işlevlerini sürdürürler. Kayatuzu, jips ve kalker, suda kolayca eriyebilen kaya türleridir. Bu nedenle yeraltı sularının en etkin olduğu bölgeler bu tür kayaların geniş yer tuttuğu arazi parçalarıdır.
Bu yapıdaki arazilerde yağmur ve eriyen kar sularının eritici etkisiyle çeşitli biçim ve büyüklük gösteren yerin üstünde ve altında bulunan türlü yer biçimlerine rastlanır. Bu biçimlerin tümüne birden karstik şekiller adı verilir.
Türkiye’de kalkerli arazilerin bulunduğu yerlerde çeşitli karstik şekillere rastlanır. Karstik şekillerin yoğun olarak görüldüğü yerler Toroslar, Göller Yöresi ile Dogu ve Iç Anadolu’nun bazı yöreleridir.
Karstik şekiller ana çizgileriyle çanak ve oyuklardır. Bu çanak ve oyuklar türlü adlarla anılır.
1. Obruk
Karstik erimeler sonucu oluşan yanları dik, ağız kısımları türlü genişlikte olabilen, derin doğal kuyulara obruk denir. Obrukların derinliği kimi yerlerde 40-50 m, kimi yerlerde 200-300 metreyi bulur, içlerinde su birikmesi sonucu obruk gölleri oluşur. Konya çevresinde bir hayli obruk gölü vardır. Tarsus yakınlarında Cennet ve Cehennem obrukları turistik önem kazanmıştır. Iç Anadolu’nun güneyinde ve Toroslarda, özellikle Konya bölümünde obruklara yaygın olarak rastlanır.
2. Dolin
Dolinler de kalkerli arazilerdeki erimeler ya da çökmeler sonucu oluşmuş çukurluklardır. Çapları birkaç m ile birkaç yüz metre arasında değişen bu çukurluklara yurdumuzda yaygın olarak rastlanır.
3. Gölova (Polye)
Dolinlerin genişleyip birleşmeleri sonucu gölovalar (polyeler) oluşur. Bunlar, uzun, az çok geniş, yer yer göller ve akarsularla kaplı, tekne biçimindeki çukurluklardır. Gölovalar genellikle birkaç km eninde ve 10-20 km uzunluğunda olurlar. Bu ovalarda verimli topraklar bulunur. Göller yöresindeki Korkuteli, Elmalı ve Kestel ovaları birer polyedir.
4. Körvadi
Körvadiler de tipik karstik şekillerden olup, ağız yanları kapalı olduğundan, sularının yer altından geçtiği vadilerdir. Vadi ağzına doğru yamaçlar dikleşir, vadinin aşağı ucu kapalıdır. Buraya kadar vadinin içinden akan su, buradan sonra ya kayalar arasındaki çatlaklara sızar ya da diplerdeki mağaralara akar. Kör vadilere ait tipik örnekler Antalya yakınlarında Düdensuyu ile Kovada gölünün sularını boşaltan yeraltı sularıdır.
5. Lapya
Karstik arazilerde yaygın olarak oluşan şekillerden biri de lapyalardır. Özellikle az eğimli yamaçlarda görülen lapyalar, oluk biçimli ince, uzun çukurlar ve bunları ayıran sivri, dik, keskin sırtlarla pürüzlenmiş yüzeylerdir. Lâpyalar daha çok, bitki örtüsünden yoksun ya da bitki örtüsünün seyrek olduğu bölgelerde görülür. Lapya çukurlarının derinlikleri birkaç cm’den 1-2 metreye kadar değişir. Gidengelmez dağı, Bolkar dağları ve Ala-dağlarda, yamaçlar boyunca dikey ya da oluklu lapyalara yaygın olarak rastlanır.
6. Mağaralar – Dikit ve Sarkıtlar
Karst bölgelerinde, kireç taşlarının erimesiyle oluşan türlü büyüklükte yeraltı oyukları oluşur. Mağara dediğimiz bu oyukların içinde birbiri ardınca ya da üst üste çeşitli oyuklar, boğum boğum yeraltı yolları, dikit ve sarkıtlar bulunur. Bazı mağaraların içinde göller, dereler hatta çağlayanlar vardır.
Damlataş ve Dim (Alanya), Narlıkuyu (Mersin), Koyungöbeği (Akseki), Düdensuyu
(Manavgat), Insuyu (Burdur), Dumanlı-I ve II (Manavgat), incesu, Aşarin (Karaman), Tınaz-tepe (Gidengelmez dağlan’mn kuzey kenarında) mağaraları karstik mağaraların en tanınmışlarıdır. Bu mağaralarda karstik erime ve çökelme sonucu oluşmuş dikit ve sarkıtların değişik biçimlerine rastlanır.
7. Travertenler
Yer altı sularının erittikleri maddelerin çökelmesi sonucu oluşan yerşekillerinden en ilginç olanlarından biri de travertenlerdir. Yurdumuzda Pamukkale ve Antalya travertenleri en tanınmış olanlarıdır. Antalya travertenleri, kuzeyindeki yüksek karstik -kaynak (Kırkgöz kaynağı) sularının eseridir. Pamukkale travertenleri ise sıcaklığı 35° yi bulan sıcak kaynakların etkisiyle oluşmuştur.
YORUMLAR